Jiova na Kalou ni iTuvatuva

1, 2. (a) O cei na imatai ni nona ibulibuli na Kalou, e vakayagataki koya vakacava o Jiova? (b) Eda kila vakacava nira liutaki vakamaqosa na agilosi?

E DAU maqosa na nona ituvatuva na Dauveibuli o Jiova. Na imatai sara ga ni nona ibulibuli o Jisu, na Luvena duabau. E vakatokai o Jisu “na Vosa,” ni nona matanivanua digitaki na Kalou. Sa balavu nona qaravi Jiova voli mai, ni kaya na iVolatabu: “Ena ivakatekivu a bula na Vosa, erau bula vata kei na Kalou na Vosa.” E tukuni tale ga kina: “E bau vakaitavi o koya [na Vosa] ena caka ni ka kece ga, e sega ni dua na ka e caka me sega ni vakaitavi kina.” O Jiova a talai koya mai na Vosa e vuravura ena sivia na 2,000 na yabaki sa oti. A yalodina ni cakava na lomai Tamana e vuravura, a kilai kina me o Jisu Karisito na turaga uasivi.—Joni 1:1-3, 14.

² Ni bera ni mai bula vakatamata na Luve ni Kalou, a yalodina ni veiqaravi me “imatai daucakacaka” i Jiova. (Vkai. 8:30) O Jiova a vakayagataki Luvena me buli ira na vica vata na milioni na agilosi e lomalagi. (Kolo. 1:16) E tukuna na iVolatabu me baleti ira na agilosi qori: “Sa udolu vakaudolu sa qaravi [Jiova], ka oba vakaoba sa wavu tu e matana.” (Tani. 7:10) Era vakatokai na agilosi mera vaka na ‘mataivalu’ e liutaki vakamaqosa.—Same 103:21.

3. E vakacava na levu ni kalokalo kei na vuravura tale eso, era tuvani vakacava?

³ Na cava eda rawa ni tukuna me baleta na veika buli, me vaka na kalokalo kei na vuravura tale eso e sega ni wiliki rawa? Ena dua na vakadidike e qai caka oti ga, e ripotetaka e dua na niusiveva na Chronicle mai Houston, Texas, ni rauta ni bilioni vakabilioni na levu ni kalokalo kei na vuravura tale eso, se vakatolutaki na kena iwiliwili era nanuma taumada e levu na sainitisi.a Era biu vakamatau na kalokalo ena dua na isoso kalokalo se galaxy. Ena dua na isoso kalokalo e tiko kina e vica vata na bilioni se tirilioni na kalokalo kei na vuravura tale eso. Levu na isoso kalokalo era biu vata vakaiwasewase era vakatokai mera isoso levu se cluster, ra qai wasewasei tale tu ga na isoso levu qori ena iwasewase lelevu sara era vakatokai na supercluster.

4. Na cava eda kaya kina nira na liutaki vakamaqosa na dauveiqaravi ni Kalou e vuravura?

⁴ Me vakataki ira ga na agilosi e lomalagi, e totoka tale ga vakaoti na nodra tuvai vakamatau na veika buli ena lomalagi kei na vuravura. (Aisea 40:26) Eda vakabauta gona ni na liutaki ira vakamaqosa na nona dauveiqaravi e vuravura o Jiova. E vinakata me maqosa na nodra ituvatuva nona dauveiqaravi, nira vakacolati ena levu na itavi bibi. Na nodra yalodina na dausokalou ena gauna makawa kei na gauna qo e vakaraitaka ni tokoni ira tiko o Jiova, na “Kalou ni vakacegu . . , e dau maqosa na nona ituvatuva.”—Wilika 1 Korinica 14:33, 40.

ITUVATUVA VAKAMAQOSA ENA GAUNA MAKAWA

5. A vakaleqai vakacava na ituvatuva maqosa ni nodra vakatawai vuravura na kawatamata?

⁵ Ni buli rau na imatai ni veiwatini o Jiova, a tukuna vei rau: “Drau vakaluveni, ka tubu me lewe vuqa, ka vakatawai vuravura, ka vakamalumalumutaka; ka lewa na ika ni waitui, kei na manumanu vuka, kei na ka bula kecega sa qasi voli e dela i vuravura.” (Vkte. 1:28) Kena ibalebale, ena caka vakamatau na nodra vakatawani vuravura na kawatamata, ra qai vakatetea na parataisi me yacova ni sa roboti vuravura kece. Ia na nodrau talaidredre o Atama kei Ivi sa mai vakaleqa toka na ituvatuva maqosa qori. (Vkte. 3:1-6) Ni toso na gauna, “a sa raica ko Jiova ni sa ka levu nai valavala ca ni tamata e vuravura, io sa ca wale ga e na veisiga kecega nai naki kecega kei na nanuma ni lomana.” Cava e qai yaco? Sa qai “vakasisila ko vuravura e na mata ni Kalou, a sa sinai e nai valavala kaukauwa ko vuravura.” A qai nakita o Jiova me vakaluvuca na vuravura mera vakarusai kina na sega ni qaravi koya.—Vkte. 6:5, 11-13, 17.

6, 7. (a) Na cava e lomani Noa kina o Jiova? (Raica na imatai ni iyaloyalo.) (b) Na cava e yaco vei ira na tawayalodina ena gauna i Noa?

⁶ Ia e ‘kune loloma ena mata i Jiova o Noa’, baleta ni “tamata yalododonu” e “sega ni cala e na nonai tabatamata.” Ni “daulako vata kei na Kalou ko Noa,” e vakaroti koya kina o Jiova me ta e dua na waqa levu. (Vkte. 6:8, 9, 14-16) Na itata mada ga ni waqa ena taqomaka vinaka na bula ni tamata kei na manumanu. Ena nona talairawarawa, “a sa kitaka ko Noa me vaka na ka kecega sa vakarota vua ko Jiova.” Ena nodratou veitokoni na nona vuvale, e vakaotia o Noa na ta ni waqa, e caka tale ga vakamaqosa. Nira sa vakavodoki e waqa na manumanu, e ‘sogota na katuba o Jiova.’—Vkte. 7:5, 16.

⁷ A yaco na Waluvu ena 2370 B.S.K., a ‘vakawabokotaka o Jiova na ka bula kece ga ena dela ni vanua,’ ia e taqomaka na turaga yalodina o Noa kei na nona vuvale eratou vodo e waqa. (Vkte. 7:23) O keda kece na lewe i vuravura nikua eda kawa i Noa kei na nona vuvale. Ia era vakarusai o ira kece na tawayalodina era sega ni vodo e waqa, nira bese ni vakarorogo vei Noa, e “dauvunautaka na ka dodonu.”—2 Pita 2:5.

8. E laurai vakacava nona tuvanaki ira vakamaqosa na Isireli na Kalou ena nona vakaroti ira na nona tamata mera curuma na Vanua Yalataki?

⁸ Ni oti e 800 vakacaca na yabaki mai na kena luvuci na vuravura, sa qai raica na Kalou mera liutaki na Isireli mera dua na matanitu. E tuvanaka vakamaqosa na Kalou na veika e vauca nodra bula, vakabibi nodra sokalou. Kena ivakaraitaki, e lesia eso mera bete, eso mera Livai. A lesia tale ga eso na yalewa mera ‘veiqaravi ena katuba ni vale ni veitavaki.’ (Lako 38:8) A vakarota o Jiova mera gole e Kenani na Isireli, ia e levu era bese ni talairawarawa, e mani tukuna na Kalou vei ira: “Dou na sega sara ni yaco ki na vanua ka’u a dulaka kina na ligaqu me’u vakatikori kemudou kina, ko Kelepi ga na luve i Jifune, kei Josua na luve i Nuni: io ko iratou na tamata ko ya, eratou a ciba e na mate levu e na mata i Jiova. Ia erau sa bula tikoga ko Josua na luve i Nuni, kei Kelepi na luve i Jifune, maivei ira na tamata ka la’ki raica na vanua.” (Tiko 14:30, 37, 38) Me salavata kei na veidusimaki ni Kalou, sa qai lesi Josua o Mosese me kena isosomi. (Tiko 27:18-23) Ni bera ni liutaki ira na Isireli ena vanua o Kenani o Josua, a tukuna vua o Jiova: “Mo kaukaua ka qaqa; mo kakua ni rere, se yalolailai: ni sa tiko vata kei iko ko Jiova na nomu Kalou e na veiyasana kecega ko sa lako kina.”—Josua 1:9.

9. Na cava nona rai o Reapi me baleti Jiova kei ira na tamata ni Kalou?

⁹ Ena vanua kece e lakova o Josua, e tokoni koya na Kalou o Jiova. Kena ivakaraitaki, raica mada na ka e yaco nira keba voleka toka na Isireli ena dua na nodra koro na kai Kenani o Jeriko. A tala o Josua e rua na yamata ena 1473 B.S.K. me rau lai raici Jeriko, rau mani sotavi Reapi e dua na yalewa dautagane. E vunitaki rau ena doka ni nona vale, nira vaqarai rau tiko na nona tamata na tui kei Jeriko. E tukuna o Reapi vei rau na yamata ni Isireli: “Au sa kila ni sa solia vei kemuni na vanua oqo ko Jiova . . . , keimami sa rogoca sa vakadiva na Wasa Damudamu ko Jiova ena vukumuni, . . . kei na ka kemuni a cakava vei rau na nodra tui na Amoraiti.” E tomana: “Ni sa Kalou ga ko Jiova na nomuni Kalou mai lomalagi ecake, e vuravura talega era.” (Josua 2:9-11) A tokona o Reapi na isoqosoqo i Jiova ena gauna ya, a vakadeitaka sara ga na Kalou me vakabulai o koya kei na nona vuvale nira ravuti Jeriko na Isireli. (Josua 6:25) E vakaraitaka o Reapi na vakabauta, e rokovi Jiova qai dokai ira nona tamata.

MAQOSA NODRA ITUVATUVA NA LOTU VAKARISITO TAUMADA

10. Na cava e tukuna o Jisu vei ira na nodra iliuliu ni lotu na Jiu ena nona gauna, na cava e cavuta kina qori?

¹⁰ Ena veiliutaki i Josua, e veitaravi ga nodra kovea na Isireli na veikorokoro, ra qai tawana na vanua o Kenani. Ia cava e qai yaco e muri? Ni oti e vica na senitiuri, era beca vakavica na Isireli na lawa ni Kalou. Na gauna e qai talai Luvena kina e vuravura o Jiova, era sa talaidredre vakalevu na Isireli vei Jiova kei ira na nona parofita, sa rauta me cavuta o Jisu ni o Jerusalemi e “dau vakamatei ira na parofita.” (Wilika Maciu 23:37, 38.) A sega ni vakadonui ira na iliuliu ni lotu vakaJiu na Kalou nira tawayalodina vua. A cavuta gona vei ira o Jisu: “Ena kau laivi vei kemuni na matanitu ni Kalou me soli ina matanitu e vuataka na vuana.”—Maciu 21:43.

11, 12. (a) Na ivakadinadina cava e vakaraitaka ni sa vakalougatataka o Jiova e dua tale na isoqosoqo ena imatai ni senitiuri? (b) O cei era lewena na isoqosoqo vou e vakadonuya na Kalou?

¹¹ Ena imatai ni senitiuri S.K. sa sega ni qai vakadonuya o Jiova na matanitu tawayalodina o Isireli. Ia e sega ni kena ibalebale qori ni na sega na nona isoqosoqo e vuravura mera lewena na nona dausokalou yalodina. O Jiova sa tekivu vakalougatataka e dua na isoqosoqo vou gugumatua, e vakavulici kina o Jisu Karisito kei na nona ivakavuvuli. A tauyavu na isoqosoqo vou qo ena Penitiko 33 S.K. Donuya na gauna qori, era tiko e rauta ni 120 na tisaipeli ena dua na vale e Jerusalemi, sa qai “rogo vakasauri mai lomalagi e dua na rorogo e vaka na cagi vakacevaruru, e lalata na lomanivale.” Oti “era sa qai raica na veika era vaka na yameyame ni buka nira dui gole mera lai toka e buradeladra yadua. E sobuti ira kece na yalo tabu era qai vosataka na veimataqali vosa me vaka ga e dusimaki ira kina na yalo tabu mera cavuta.” (Caka. 2:1-4) Na veika vakasakiti qori e ivakadinadina levu ni tokona sara tiko ga o Jiova na isoqosoqo vou era lewena na tisaipeli i Karisito.

¹² Ena siga vakatubuqoroqoro qori, e ‘rauta ni tolunaudolu tale’ era yaco mera imuri i Jisu. Kena ikuri, “e tubu e veisiga na kedra iwiliwili na vakabulai ni soqoni ira tiko ga mai o Jiova.” (Caka. 2:41, 47) Na vuavuaivinaka ni nodra cakacaka na dauvunau ena imatai ni senitiuri, “e tubu tiko ga [kina] vakalevu na kedra iwiliwili na tisaipeli e Jerusalemi.” Era mai “vakabauta tale ga e levu sara na bete.” (Caka. 6:7) Levu na yalomalumalumu era ciqoma na ka dina era vunautaka na lewe ni isoqosoqo vou qori. Ni toso na gauna, e vakaraitaka o Jiova nona veitokoni ena nona vagolei ira mai na “kai veimatanitu” ena ivavakoso vaKarisito.—Wilika Cakacaka 10:44, 45.

13. Na cakacaka cava e lesia na Kalou me qarava na nona isoqosoqo vou?

¹³ E sega ni dredre me kilai na cakacaka e lesia na Kalou vei ira na imuri i Karisito. E kotora sara ga o Jisu na ivakaraitaki mera muria nona tisaipeli. Ni oti ga nona papitaiso, e vunautaka sara “na Matanitu vakalomalagi.” (Maciu 4:17) E vakavulici ira nona tisaipeli mera cakava tale ga na cakacaka qori. E tukuna vei ira: “Dou na qai tukuni au e Jerusalemi, e Jutia, e Samaria, kei na veivanua yawa sara kei vuravura.” (Caka. 1:8) Era kila vinaka na imuri taumada i Karisito na ka e vinakati vei ira. Kena ivakaraitaki mai na vanua o Anitioki e Pisitia, erau tukuna ena doudou o Paula kei Panapasa vei ira na Jiu dauveitusaqati: “E dodonu me vunautaki e liu vei kemuni na vosa ni Kalou. Ia ni oni sega ni taleitaka ena sega ni ganiti kemuni na bula tawamudu, keimami sa na golevi ira na lewe ni veimatanitu. O Jiova mada ga e sa vakaroti keimami ena vosa qo, ‘Au sa lesi kemuni moni nodra rarama na veimatanitu, moni tukuna yani ina iyalayala kei vuravura na noqu veivakabulai.’” (Caka. 13:14, 45-47) Me tekivu mai na imatai ni senitiuri, sa vunautaka tiko na isoqosoqo i Jiova e vuravura na veika sa cakava na Kalou me vakabula kina na kawatamata.

ERA VAKABULAI NA DAUVEIQARAVI NI KALOU

14. Na cava e yaco e Jerusalemi ena imatai ni senitiuri, o cei era vakabulai?

¹⁴ Levu na Jiu era sega ni ciqoma na itukutuku vinaka, ena yacovi ira gona na leqa. A vakasalataki ira nona tisaipeli o Jisu: “Ni dou raica ni sa bukudruadruataki Jerusalemi na mataivalu, dou kila ni sa vakarau vakalalai. Mera dro sara ina veiulunivanua o ira na tiko e Jutia, mera dro tale ga na tiko e Jerusalemi, mera kua tale ni curu mai o ira na tiko ena taudaku ni koro.” (Luke 21:20, 21) A yaco dina na parofisai i Jisu. Ena nodra vakaduduile na Jiu ena 66 S. K., a viribaiti Jerusalemi kina na mataivalu i Roma ena veiliutaki i Sesio Qalusi. Ia era suka vakasauri na mataivalu ni Roma. Qori sara ga na gauna a rawa nira biuti Jerusalemi kina kei Jutia na imuri i Jisu. E tukuna e dua na daunitukutuku makawa o Eusebius, ni levu era takosova na Uciwai na Joritani mera dro e Pela ena vanua o Peria. Era qai lesu na mataivalu ni Roma ena 70 S.K. ena veiliutaki i Jenerali Taitusi, ra qai vakarusai Jerusalemi. Ia era vakabulai na lotu vaKarisito yalodina nira muria na ivakaro i Jisu.

15. E tubu tiko ga na kedra iwiliwili na lotu vaKarisito, ia na ituvaki cava era sotava tiko?

¹⁵ Era sotava na ituvaki dredre na imuri i Karisito ena gauna ya, veivakacacani kei na so tale na ituvaki e vakatovolei kina nodra vakabauta. Ia e tubu tiko ga na iwiliwili ni lotu vaKarisito ena imatai ni senitiuri. (Caka. 11:19-21; 19:1, 19, 20) Era toso vinaka vakayalo na lotu vaKarisito qori baleta ni vakalougatataki ira na Kalou.—Vkai. 10:22.

16. Me rawa ni toso vinaka vakayalo e dua na lotu vaKarisito, na cava ena vinakati vua?

¹⁶ Me rawa ni toso vinaka tiko ga vakayalo e dua na lotu vaKarisito, ena vinakati vua na sasaga. Ena vinakati me gumatua ni vulica na iVolatabu, tiko wasoma ena soqoni me sokalou, qai qacoya na vunautaki ni itukutuku vinaka. Qori na ka e vukei ira na lotu vaKarisito ena gauna e liu mera tamata vakayalo, mera duavata, me vaka ga nikua. O ira era kabita na isoqosoqo e cicivaki vakamaqosa ena imatai ni senitiuri, e yaga vakalevu vei ira na nodra yalorawarawa kei na nodra dau veivuke na qase kei ira na dauveiqaravi ni ivavakoso. (Fpai. 1:1; 1 Pita 5:1-4) Sa na bau marautaki mada ga ena gauna ya nodra sikova na ivavakoso na ivakatawa dauveilakoyaki me vakataki Paula! (Caka. 15:36, 40, 41) E vakasakiti dina na kena tautauvata vinaka na noda sokalou nikua kei ira ena imatai ni senitiuri. Eda kalougata dina ni liutaki ira vakamaqosa o Jiova na nona dauveiqaravi ena gauna ya, vaka kina nikua!b

17. Na cava ena veivosakitaki ena ulutaga tarava?

¹⁷ Sa voleka ni vakarusai na vuravura i Setani ena iotioti ni veisiga qo. Ia ena gauna vata qori e toso totolo tale ga na isoqosoqo i Jiova e vuravura. Vakacava o toso vata tiko kei na isoqosoqo i Jiova? O sa toso tiko vakayalo? Ena vakamacalataki ena ulutaga tarava na sala o rawa ni cakava kina qori.