Timgad​—Koro Makawa e Vakatakila Nona Ka Vuni

ENA 1765, a kurabuitaka e dua na dau sikovanua ni Sikoteladi o James Bruce, ni raica ena vanualala kei Algeria na doka ni dua na ivakananumi kei Roma! Sega ga ni kila ni duri tu ena vanua e dau tu kina e dua na koro levu duadua vakaRoma e Noca Aferika, kilai ena yaca Thamugadi se Timgad.

Ena 1881, ni sivi e duanadrau vakacaca na yabaki, sa ra qai gole mai na dauvakekeli ni Varanise mera kelia na koro makawa qo. Era kaya ni dravuisiga na vanua, ia era vutuniyau na lewe ni koro, vinaka tale ga nodra ivakarau ni bula. Cava e tara kina o Roma e dua na koro vutuniyau ena vanua va qo? Na cava eda vulica ena itukutuku ni koro makawa qo kei ira na lewena?

INAKI VUNI VAKAPOLITIKI

Ena imatai ni senitiuri B.G.V. a tetevi Noca Aferika na veiliutaki kei Roma, era saqati tale ga vei ira na yavusa ekea. A qai wali vakacava na leqa qori? Kena imatai, era tara na matasotia ni Third Augustan na koronivalu kei na itutu ni yadra e veidelana ni vanua qori, e tiko ena vualiku kei Algeria nikua. Sa ra qai tara na koro o Timgad, e duatani ga na kena inaki.

E tukuni nira tara na koro qo me baleti ira na sotia luvaisulu, ia na kena inaki dina me vakamalumalumutaki kina na nodra veitusaqati na yavusa. A qai yaco dina na inaki qori. E tekivu mera rawai na itaukei ni vanua ena bula vutuniyau era raica e Timgad nira mai volitaka na nodra ivoli. Era vakatarai ga mera vakaitikotiko ena koro na lewenivanua e Roma, levu gona na itaukei era curu ena mataivalu me 25 na yabaki mera rawa ni wili mera lewenivanua e kea.

Qori e vakavuna mera vakaitutu na itaukei e Timgad kei na so tale na koro levu. Ena loma ga ni 50 na yabaki sa rawati na inaki a tauyavutaki kina o Timgad, levu tale ga na itaukei era sa vakaitikotiko kina.

VEIRAWAI O ROMA

E rawai ira vakacava na itaukei o Roma? Dua ya na nodra vakavulica na kai Roma me kua na veivakaduiduitaki—na ivakavuvuli i Cicero, e daunipolitiki ni Roma. E votai vakatautauvata na qele vei ira na sotia luvaisulu kei ira na itaukei. E tuvanaki vakamatau na veivale ena koro, na raba ni vale yadua e 20 na mita qai lati ira na gaunisala. Sega ni vakabekataki nira rawai na itaukei ena ituvatuva maqosa qori.

Me vaka ga na vo ni koro vakaRoma, e vakarautaki na vanua era dau osota vakalevu na lewenivanua mera rogoca kina na irogo se qito. Era dau diva na cavutu mai na veiulunivanua dravuisiga mera vakaruru ena ruku ni vale duru babalavu ena todra ni siga se vakabatabata ena tobu ni sisili e vakarautaki me baleti ira na lewenivanua. Se mera dabe qai veitalanoa tu ena yasa ni waivure savasava. Qori na veika era dau diva tu.

Era rawai tale ga e levu ena nodra vale ni vakatasuasua na kai Roma. E rawa ni dabe kina e sivia na 3,500 na lewenivanua e Timgad kei na veitauni voleka. Era sarava na veivakamarautaki e taleitaki e Roma okati kina na itovo kaukaua kei na itovo tawakilikili.

Era rawai tale ga e levu ena nodra lotu na kai Roma. Era droinitaki tu ena vuloa kei na lalaga ni vanua ni sisili na nodra veikalou. Nira dau sili kina e veisiga era sa kilai ira vinaka na veikalou vakaRoma kei na nodra lotu. E sa lai ceuti tale ga ena nodra ibulubulu na itaukei na ivakatakilakila ni nodra kalou kei na nodra kalou na kai Roma.

SEGA NA KENA O NA KORO TOTOKA QO

Ni tauyavutaka oti ga o Empara Trajan na koro qo ena 100 G.V., era gumatua na kai Roma ena tei covuata, vuniolive kei na vunivaini ena veivanua e Noca Aferika. Sa mai vakania na matanitu o Roma na vanua qo. Vakavuna me vutuniyau o Timgad me vakataki ira na koro era vakarurugi ena veiliutaki vakaRoma. Toso na gauna sa levu na lewenivanua mani vakalevutaki tale ga na koro.

Era vutuniyau na vakaitikotiko ena koro kei ira na itaukeiniqele era veivoli kei Roma, ia era sega ni rawaka na dauteitei. Era mani vakaduduile na dauteitei ena ikatolu ni senitiuri G.V., ena vuku ni veivakaduiduitaki, kei na kena lavaki vakasivia na ivakacavacava. Eso era biubiu mai na lotu Katolika ra lai lewena na isoqosoqo na Donatist—qo na ilawalawa era kudruvaka na cakacaka vakailawaki ena lotu Katolika.—Raica na kato “Donatist—Sega ni ‘Lotu Dina.’”

Ena vica na senitiuri ni veicati vakalotu, veivaluvaluti vakalewenivanua kei na nodra ravuravu na kaitani, e luluqa kina na veivakamuai i Roma e Noca Aferika. Era tini vakama na yavusa Arapea na koro o Timgad ena ikaono ni senitiuri G.V., mani sega na kena o me sivia e 1,000 na yabaki.

“NA BULA VINAKA DUADUA”

Era kurabuitaka na dauvakekeli ni ceuti tu ena vanua era dau osota na lewenivanua ena vosa vakaLatina: “Na bula vinaka duadua na vakasasa manumanu, sisili, qito kei na marau!” E kaya e dua na daunitukutuku makawa ni Varanise ni qori “na ivakarau e uqeta na vakawelewele, ra qai okata eso me ivurevure ni vuku.”

Io, era kakavaka tu na kai Roma na bula va qori ena dua na gauna balavu. E kaya na yapositolo o Paula ni takalevu vei ira na tamata na rai, “Meda kana ga, da gunu, nida na mate nimataka.” Era daulotu na kai Roma, ia era vakaliuca na qarai ni marau ra qai sega ni kauai ena inaki ni bula. E vakasalataki ira kina na lotu vaKarisito o Paula mera qarauni ira na va qori, ena nona kaya: “Ni kua ni vakaisini kemuni. Na ilala ca e vakacacana na itovo vinaka.”—1 Korinica 15:32, 33.

Sa oti qo e 1,500 na yabaki mai na gauna i Timgad, ia se sega ni veisau na rai ni tamata nikua me baleta na bula. E levu era kauaitaka ga na bula ena gauna qo. E vakaibalebale vei ira na nodra rai na kai Roma me baleta na bula, ra qai sega ni kauaitaka na veika era na sotava kina. E dina kina na ka e tukuna na iVolatabu: “Ni sa veisau tiko o vuravura.” E uqeti keda gona meda ‘kua ni vakayagataka vakavinaka.’—1 Korinica 7:31.

E laurai ena irusarusa kei Timgad ni na sega ni vakainaki na bula se rawati na marau dina ke da muria na veika e ceuti tu ena vatu e kune e kea. Ia ena rawati ga ke da muria na ivakasala vakaivolatabu qo: “Sa takali tiko yani na vuravura kei na kena gagadre, ia o koya e cakava na loma ni Kalou ena tu ga me sega ni mudu.”—1 Joni 2:17.