Yehowa—Namɔ Ji Lɛ?
BENI afii ohai 19 lɛ mli Frenchnyo shikpɔji ahe nibii ashikpálɔ, Henri Mouhot kɛ klante folɔɔ jwɛi kɛgbaa gbɛ kɛtsɔɔ Cambodia koo lɛ mli lɛ, eyashɛ nubu ko ni lɛɛ ni atsa kɛbɔle sɔlemɔtsu ko he lɛ he. Eji Angkor Wat, jamɔ kaimɔ tsu ni da fe fɛɛ yɛ shikpɔŋ nɔ lɛ. Mouhot baanyɛ akwɛ ni ewie amrɔ nɔŋŋ akɛ, nakai tsu ni jwɛi bibii etsa kɛbɔle he lɛ ji adesa ninenaa nitsumɔ. Eŋma akɛ: “Blema Michelangelo ko ji mɔ ni ma, eyɛ fɛo fe nɔ fɛɛ nɔ ni Helabii kɛ Romabii shi kɛha wɔ.” Yɛ afii ohai abɔ ni ashi afɔ̃ shi lɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, eyiŋ efeee lɛ kɔshikɔshi kwraa akɛ ŋaalɔ ko ji mɔ ni to tsũ ni yɔɔ naakpɛɛ nɛɛ shishi.
Miishɛɛ sane ji akɛ, nilee wolo ko ni aŋma afii ohai abɔ ni eho nɛ lɛ kɛ susumɔ ko ni tamɔ nakai nɔŋŋ tsu nii, akɛ: “Ejaakɛ shia fɛɛ shia lɛ, mɔ ko kɛ̃ ma, shi mɔ ni saa nii fiaa to ji Nyɔŋmɔ.” (Hebribii 3:4) Shi mɛi komɛi baakɛɛ akɛ, ‘Adebɔɔ nitsumɔi yɛ srɔto yɛ nibii ni gbɔmɔ efee lɛ he.’ Shi kɛlɛ, jeee jeŋ nilelɔi fɛɛ kɛ nakai shitee-kɛ-woo lɛ kpãa gbee.
Beni ekpɛlɛ nɔ akɛ “wala bɔɔnii amli tsofai ahe gbɛjianɔtoo jeee nibii ni wala bɛ mli” lɛ sɛɛ lɛ, Michael Behe, ni fata wala bɔɔnii amli tsofai ahe gbɛjianɔtoo he tsɔɔlɔi onukpai ni yɔɔ Lehigh University, Pennsylvania, U.S.A. lɛ ahe lɛ bi akɛ: “Ani abaanyɛ akɛ nilee ato wala bɔɔnii amli tsofai ahe gbɛjianɔ?” Etee nɔ etsɔɔ akɛ jeŋ nilelɔi miitsɔ gbɛ̀i tamɔ wala bɔɔnii ashishijee mli nibii ahe nikasemɔi anɔ amɛmiito shishijee tsakemɔi komɛi ahe gbɛjianɔ amrɔ nɛɛ. Hɛɛ, abaanyɛ ato nibii ni wala bɛ mli kɛ nɔ ni wala yɔɔ mli lɛ ‘ahe gbɛjianɔ ni afee’! Beni epɛiɔ wala yibii ni hiŋmɛi enaaa lɛ aje lɛ mli vii ekwɛɔ lɛ, Behe naa kpɛ ehe beni ena gbɛjianɔtoi ni yɔɔ hwanyaŋŋ ni hiɛ fãi srɔtoi ni eko kɛ ehe fɔ̃ɔ ekroko nɔ dani enyɛɔ etsuɔ nii lɛ. Te emu sane naa eha tɛŋŋ? “Nɔ ni ejɛ mɔdɛŋbɔɔ babaoo ni akɛpɛi wala yibii lɛ amli—ni akɛpɛi wala mli yɛ wala yibii aŋɛlɛ nɔ lɛ—mli eba lɛ jijeɔ waa, ni emli kã shi faŋŋ akɛ ‘ato he gbɛjianɔ!’”
Belɛ, namɔ ji Gbɛjianɔtolɔ ni yɔɔ nibii ni yɔɔ hwanyaŋŋ nɛɛ fɛɛ sɛɛ lɛ?
Namɔ Ji Gbɛjianɔtolɔ Lɛ?
Hetoo lɛ yɛ nakai blema nilee wolo ni atsĩ tã kɛtsɔ hiɛ lɛ mli—Biblia lɛ. Biblia lɛ kɛ wiemɔ kuku ni mli kã shi faŋŋ haa sanebimɔ ni kɔɔ mɔ ni to nibii fɛɛ he gbɛjianɔ lɛ hetoo yɛ eshishijee wiemɔi lɛ amli, akɛ: “Shishijee mli lɛ Nyɔŋmɔ bɔ ŋwɛi kɛ shikpɔŋ.”—1 Mose 1:1.
Shi, beni etsɔɔ bɔ ni esoro lɛ yɛ mɛi krokomɛi ni akɛɛ amɛji Nyɔŋmɔ lɛ ahe lɛ, Bɔlɔ lɛ kɛ gbɛi ko ni esoro no kwraa tsɛ ehe, akɛ: “Bɔ ni anɔkwale Nyɔŋmɔ lɛ, Yehowa, ekɛɛ nɛ, ŋwɛi Bɔlɔ lɛ, . . . Mɔ ni kɛ mumɔ haa gbɔmɛi ni yɔɔ nɔ lɛ.” (Yesaia 42:5, 8, NW) Yehowa ji Nyɔŋmɔ ni to jeŋ muu fɛɛ he gbɛjianɔ, ni fee hii kɛ yei ni yɔɔ shikpɔŋ lɛ nɔ lɛ. Shi namɔ ji Yehowa? Mɛɛ Nyɔŋmɔ nɛkɛ eji? Ni mɛni hewɔ esa akɛ obo lɛ toi?
Nɔ ni Egbɛi lɛ Damɔ Shi Kɛha
Klɛŋklɛŋ kwraa lɛ, Mɛni ji Bɔlɔ lɛ gbɛi, ni ji Yehowa lɛ shishi? Akɛ Hebri niŋmaa okadii ejwɛ (יהוה) ŋma gbɛi krɔŋkrɔŋ lɛ, ni ejeɔ kpo aaafee shii 7,000 yɛ Biblia lɛ fã ni aŋma yɛ Hebri mli lɛ mli. Abuɔ gbɛi nɛɛ akɛ eji Hebri feemɔ wiemɔ ha·wahʹ (“ebatsɔɔ”) lɛ su ko, no hewɔ lɛ eshishi ji “Ehaa Ebaa Mli.” Yɛ gbɛ kroko nɔ lɛ, Yehowa jɛɔ nilee mli ehaa lɛ diɛŋtsɛ lɛ etsɔɔ nɔ fɛɛ nɔ ni ehe hiaa ni etsɔ koni ekɛtsu eyiŋtoi ahe nii. Ebatsɔɔ Bɔlɔ, Kojolɔ, Yiwalaherelɔ, Wala Halɔ, kɛ ekrokomɛi ni tamɔ nakai, bɔni afee ni eha eshiwoi aba mli. Kɛfata he lɛ, Hebri feemɔ wiemɔ lɛ batsɔɔ wiemɔ su he mla ni tsɔɔ nifeemɔ ko ni eshwɛ fioo ni abaatsu he nii agbe naa. Enɛ tsɔɔ akɛ Yehowa miiya nɔ eefee ehe mɔ ni haa eyiŋtoi baa mli. Hɛɛ, Nyɔŋmɔ hiɛkalɔ ji lɛ!
Yehowa Subaŋi ni Nɔ Kwɔlɔ Fe Fɛɛ
Biblia lɛ tsɔɔ akɛ Bɔlɔ ni haa eshiwoi baa mli nɛɛ ji mɔ ni asumɔɔ lɛ waa. Yehowa diɛŋtsɛ jie esui kpakpai ni yɔɔ srɔto lɛ kpo ni ekɛɛ akɛ: “Yehowa, Yehowa, Nyɔŋmɔ musuŋtsɔlɔ kɛ durolɔ ni toɔ tsui, ni mɔbɔnalɛ kɛ anɔkwale fa pii, ni hiɛɔ mɔbɔnalɛ mli ehaa mɛi akpei abɔ, ni ŋɔɔ tɔmɔ kɛ efɔŋ kɛ esha efaa.” (2 Mose 34:6, 7) Awieɔ Yehowa he akɛ Nyɔŋmɔ ni yɔɔ suɔmɔ kɛ mlihilɛ. Abaanyɛ atsɔɔ Hebri wiemɔ ni akɛtsu nii yɛ biɛ lɛ hu shishi akɛ “anɔkwa suɔmɔ.” Yehowa yaa nɔ ekɛ anɔkwayeli jieɔ suɔmɔ kpo etsɔɔ ebɔɔnii, yɛ enaanɔ yiŋtoo lɛ he nitsumɔ mli. Ani onaŋ suɔmɔ ni tamɔ nɛkɛ he miishɛɛ?
Yehowa mli fuuu mra hu ni ekɛ wɔtɔmɔi keɔ wɔ oya. Eyɛ miishɛɛ akɛ aaahi gbɔmɔ ni taooo tɔmɔ shi esumɔɔ ni ekɛ sane ake wɔ lɛ masɛi. Ni kɛlɛ, no etsɔɔɔ akɛ Yehowa kpɛlɛɔ nɔ fɔŋ feemɔ nɔ. Ejaje akɛ: “Mi, Yehowa lɛ, misumɔɔ jalɛsaneyeli, minyɛɔ ojotswaa kɛ nɔshafeemɔ.” (Yesaia 61:8) Ákɛ Nyɔŋmɔ ni sumɔɔ jalɛsaneyeli lɛ, eŋmɛŋ mɛi ni kɛ ekãa feɔ esha ni yaa nɔ yɛ amɛ nɔ fɔŋ feemɔ mli lɛ gbɛ kɛyaŋ naanɔ. No hewɔ lɛ, wɔbaanyɛ wɔná nɔmimaa akɛ, yɛ Yehowa be ni sa mli lɛ, ebaajaje jalɛ sane ni ayeee yɛ jeŋ ni ebɔle wɔ lɛ mli lɛ fɛɛ.
Pɛpɛɛpɛ-ŋmɛɛ ni yeɔ emuu ni aaaha ekã sui ni ji suɔmɔ kɛ jalɛsaneyeli teŋ lɛ biɔ nilee. Yehowa haa nɛkɛ sui nɛɛ ŋmɛɔ pɛpɛɛpɛ yɛ naakpɛɛ gbɛ nɔ kɛ́ ekɛ wɔ miiye. (Romabii 11:33-36) Shi, abaanyɛ ana enilee lɛ yɛ he fɛɛ he. Adebɔɔ mli naakpɛɛ nii yeɔ enɛ he odase.—Lala 104:24; Abɛi 3:19.
Ni kɛlɛ, nilee ni ayɔɔ lɛ kɛkɛ faaa. Bɔni afee ni etsu nɔ ni baa ejwɛŋmɔ mli lɛ he nii kɛmɔ shi lɛ, esa akɛ Bɔlɔ lɛ aná hewalɛ waa hu. Biblia lɛ jieɔ lɛ kpo akɛ Nyɔŋmɔ ni tamɔ nɛkɛ eji: “Nyɛholea nyɛhiŋmɛii anɔ kɛyaa ŋwɛi, ni nyɛkwɛa: Namɔ bɔ enɛɛmɛi? Lɛ mɔ ni ejieɔ amɛsafo lɛ kpo yɛ yibɔ naa, . . . Enyɛmɔ ni fa . . . lɛ hewɔ lɛ amɛteŋ ekome folo po eshwɛɛɛ.” (Yesaia 40:26) Lɛɛlɛŋ, Yehowa yɛ “nyɛmɔ ni fa” ni ekɛaatsu esuɔmɔnaa nifeemɔ he nii. Ani sui ni tamɔ nɛkɛ haaa obɛŋkɛ Yehowa?
Yehowa ni Aaale Lɛ lɛ He Sɛɛnamɔi
Yehowa “ebɔɔɔ [shikpɔŋ] lɛ efolo, shi eshɔ̃ lɛ” koni gbɔmɛi ni kɛ lɛ yɔɔ wekukpaa kpakpa mli lɛ “ahi nɔ.” (Yesaia 45:18; 1 Mose 1:28) Esusuɔ ebɔɔnii ni yɔɔ shikpɔŋ nɔ lɛ ahe. Ekɛ shishijee ni yeɔ emuu ha adesai yɛ shia ko ni tamɔ abɔɔ mli, paradeiso ko. Shi adesai moŋ miifite lɛ, ni edɔɔ Yehowa. Kɛlɛ, akɛni Yehowa baahi shi yɛ nɔ ni egbɛi lɛ tsɔɔ lɛ naa hewɔ lɛ, ebaaha eshishijee yiŋtoo kɛha adesai kɛ shikpɔŋ lɛ aba mli kɛmɔ shi. (Lala 115:16; Kpojiemɔ 11:18) Ekɛ Paradeiso baaba shikpɔŋ nɔ ekoŋŋ kɛha mɛi ni sumɔɔ akɛ amɛaabo lɛ toi akɛ ebii lɛ.—Abɛi 8:17; Mateo 5:5.
Biblia lɛ naagbee wolo lɛ tsɔɔ bɔ ni shihilɛ ni obaanyɛ oná mli ŋɔɔmɔ yɛ nakai Paradeiso lɛ mli lɛ baatamɔ aha, akɛ: “Ni [eeetsumɔ] amɛhiɛaŋ yaafonui fɛɛ, ni gbele bɛ dɔŋŋ, ni ŋkɔmɔyeli ko kɛ bolɔmɔ ko kɛ nɔnaa ko hu bɛ dɔŋŋ; ejaakɛ tsutsu nii lɛ eho etee.” (Kpojiemɔ 21:3, 4) No ji shihilɛ diɛŋtsɛ ni Yehowa sumɔɔ ni oná mli ŋɔɔmɔ. Mɛɛ Tsɛ ni feɔ ejurɔ po eji nɛkɛ! Ani oosumɔ ni okase ehe nii kɛ nɔ ni ataoɔ yɛ odɛŋ koni ohi shi yɛ Paradeiso lɛ mli lɛ he nii babaoo?
Kɛ okadi ko etsɔɔɔ lɛ, belɛ Biblia mli ŋmalɛi ni atsɛ lɛ fɛɛ jɛ Ga Biblia lɛ mli. He ni NW yɔɔ Ŋmalɛ ko sɛɛ lɛ, belɛ shishitsɔɔmɔ lɛ jɛ ŋmɛnɛŋmɛnɛ Ŋleshi wiemɔ New World Translation of the Holy Scriptures—With References lɛ mli.