Jeŋ ni Ta Bɛ Mli—Mɛɛ Be?
AKƐ Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ Mla Hegbɛ lɛ bɔi nitsumɔ yɛ October 24, 1945. No ji ŋaa gbɛ ni yɔɔ faŋŋ fe fɛɛ kɛha jeŋ toiŋjɔlɛ namɔ, ni adesai eto he gbɛjianɔ pɛŋ. Beni ato shishi kɛ shishijee maji 51 lɛ, Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ batsɔ majimaji ateŋ gbɛjianɔtoo ni da fe fɛɛ ni ana pɛŋ yɛ je lɛ yinɔsane mli. Agbɛnɛ hu, no bafee klɛŋklɛŋ kwraa ni majimaji ateŋ gbɛjianɔtoo ko baana hegbɛ kɛha asraafoi namɔ, ni ekwɛ koni toiŋjɔlɛ kɛ shweshweeshwe shihilɛ ahi shi, ni eha ana jeŋ ni ta bɛ mli.
Ŋmɛnɛ, yɛ Maji 185 ni yɔɔ mli lɛ hewɔ lɛ, Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ he ewa waa fe bei fɛɛ ni eho. Belɛ, mɛni hewɔ ni majimaji ateŋ gbɛjianɔtoo ni he wa fe fɛɛ yɛ yinɔsane mli nɛɛ nyɛɛɛ atsu otii kpakpai ni ekɛmamɔ ehiɛ lɛ ahe nii kɛmɔ shi lɛ?
Jamɔ—Gbɛtsii Nii Kpele
Nɔ titri ko ni yɔɔ haŋtsii ji gbɛfaŋnɔ ni jamɔ yɔɔ yɛ je lɛ saji amli. Eji anɔkwale akɛ, kɛjɛ be mli ni ato Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ shishi kɛbaa nɛɛ, je lɛŋ jamɔi wuji lɛ kɛ amɛ sɛɛfimɔ eha nakai gbɛjianɔtoo lɛ. Beni ewieɔ e-afii 50 pɛpɛɛpɛ namɔ lɛ he lɛ, Paapa John Paul II wie Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ he akɛ “dɛŋdade ni hi fe fɛɛ kɛha toiŋjɔlɛ namɔ kɛ eyibaamɔ.” Jeŋ fɛɛ jamɔ mli hiɛnyiɛlɔi akuu lɛ kɛ ehenumɔi nɛɛ kpaa gbee. Shi nɛkɛ ŋaa mli tsakpaa ni bɛŋkɛ kpaakpa yɛ jamɔ kɛ nɔyeli teŋ nɛɛ nyɛŋ ekɛ anɔkwale ni eji akɛ jamɔ efee gbɛtsii nii kɛ mlifu nii kɛha Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ atee.
Afii ohai abɔ nɛ ni jamɔ enyiɛ hiɛ yɛ maŋhedɔɔ mli hetsɛ, tai, loo gbɔmɛi babaoo ahiɛkpatamɔi ahe hewalɛwoo loo esɛɛfimɔ mli. Yɛ nyɛsɛɛ afii fioo nɛɛ amli lɛ, akɛ jamɔ he hiɛdɔɔ efee naajiemɔ, ni akutsoŋbii kɛgbegbee amɛhe. Akɛ wiemɔ ni ji “hewolonɔ sui ahetsuumɔ” etsu nii waa yɛ ta ni awuɔ yɛ Balkan maji lɛ amli lɛ he wiemɔ mli. Shi, yiwalɛ hetsɛ ni mɛi ni yɔɔ jɛmɛ lɛ ateŋ mɛi pii yɔɔ kɛha amɛhe lɛ damɔ jamɔi ni amɛyɔɔ mli lɛ nɔ, shi jeee hewolonɔ su nɔ, ejaakɛ amɛteŋ mɛi pii jɛ hewolonɔ su kome mli. Hɛɛ, esa akɛ jamɔ akpɛlɛ lashishwiemɔ babaoo ni eba yɛ tsutsu Yugoslavia lɛ he sɔ̃ lɛ babaoo nɔ, ni Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ nyɛko eha amɛkpa.
Belɛ eja jogbaŋŋ akɛ, kɔlej tsɔɔlɔ nukpa ko ni tsɔɔ jamɔ he nii lɛ wie nyɛsɛɛ nɛɛ akɛ “yɛ jeŋ hewalɛi akaŋshii lɛ sɛɛ jeŋ ni jamɔ mli tai yaa nɔ efaa babaoo nɛɛ mli lɛ, Nyɔŋmɔ jamɔ kɛ gbɔmɛi akuu muu fɛɛ ni akpataa amɛhiɛ lɛ mlipɛimɔ baafee nibii ni he hiaa wɔ waa fe fɛɛ lɛ ateŋ ekome, yɛ hegbeyeiwoo ni eeenyɛ ekɛba lɛ fɛɛ sɛɛ.” Bɔ ni hiɛ eba he nɔ agbɛnɛ, yɛ bɔ ni jamɔ tsiɔ jeŋ toiŋjɔlɛ namɔ he mɔdɛŋbɔɔ naa lɛ eje kpo faŋŋ ŋmɛnɛ.
Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ sane jajemɔ ko ni akɛha yɛ 1981 lɛ wie akɛ: “Akɛni wɔsusuɔ mɛi ahe tsui ni anaaa lɛ kpojiemɔi kɛ mɛi ahiɛaŋkwɛmɔ ni yɔɔ jamɔ loo hemɔkɛyeli mli saji amli lɛ ahe odaseyeli ni yɔɔ yɛ je lɛŋ hei komɛi lɛ he hewɔ lɛ, Wɔtswa wɔfai shi akɛ wɔkɛ gbɛi fɛɛ ni he hiaa lɛ baatsu nii ni wɔkɛjie mɛi ahe tsui ni anaaa yɛ gbɛi sɔrɔtoi anɔ nɛɛ kɛ ekpojiemɔi lɛ fɛɛ, ni wɔtsĩ mɛi ahiɛaŋkwɛmɔ ni damɔ jamɔ loo hemɔkɛyeli nɔ lɛ naa ni wɔwuu wɔshi.”
Yɛ amɛ sane jajemɔ lɛ kɛ gbeekpamɔ naa lɛ, Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ etsɛ 1995 akɛ Mɛi Ahe Tsuinamɔ Afi. Shi, kɛ wɔɔwie nibii ahe bɔ ni eji lɛlɛŋ lɛ, ani abaanyɛ ana toiŋjɔlɛ kɛ shweshweeshwe shihilɛ yɛ jeŋ ni jamɔ egbala mli nɛɛ mli?
Nyɔŋmɔ Jamɔ Wɔsɛɛ Be
Gbalɛ ko ni yɔɔ Biblia mli wolo ni ji Kpojiemɔ lɛ mli lɛ haa hetoo. Ewieɔ mfoniri feemɔŋ “ajwamaŋ kpeteŋkpele” ko ni ta shi akɛ “maŋnyɛ” ni “yeɔ shikpɔŋ lɛ nɔ maŋtsɛmɛi lɛ anɔ” lɛ he. Nɛkɛ ajwamaŋ nɛɛ hiɔ shi yɛ ‘lahoo’ mli, ni ekɛ je lɛŋ nɔyelii lɛ bɔɔ. Afeɔ nɔyelii nɛɛ ahe mfoniri akɛ “kooloo ni tsuɔ tamɔ muneele,” ni yoo ajwamaŋ lɛ ta enɔ yɛ miishɛɛ mli. (Kpojiemɔ 17:1-5, 18; 18:7) Ale lɛ akɛ “Babilon Kpeteŋkpele lɛ,” ni akɛ blema Babilon, ni ji wɔŋjamɔi fɛɛ ashikwɛ̃ɛ he lɛ gbɛi wo nɛkɛ yoo ni he wa ni bɔɔ ajwamaŋ nɛɛ. Belɛ eja gbɛ jogbaŋŋ akɛ ŋmɛnɛ, yoo ajwamaŋ nɛɛ damɔ shi kɛha je lɛŋ jamɔi fɛɛ, ni kɛ amɛhe woɔ nɔyelii asaji amli lɛ.
Sane lɛ yaa nɔ ekɛɔ akɛ, yɛ be ni sa mli lɛ, Nyɔŋmɔ kɛbaawo kooloo lɛ mli bii lɛ ateŋ asraafoi lɛ atsuii amli ni amɛbaafee lɛ nɔ ko. “Amɛaanyɛ ajwamaŋ lɛ, ni amɛaafee lɛ amaŋfɔ, ni amɛaaŋmɛ lɛ yayai, ni amɛaaye eheloo, ni amɛkɛ la aaashã lɛ.” (Kpojiemɔ 17:16)a Yehowa Nyɔŋmɔ diɛŋtsɛ baatsɔ nɛkɛ gbɛ nɔ etsu shihilɛ lɛ he nii kɛtsɔ jeŋmaji ni he wa, ni ekɛaatsu nii ni amɛfã ta ni amɛkɛjie apasa jamɔ kwraa lɛ nɔ. Abaakpata jeŋ muu fɛɛ jamɔ gbɛjianɔtoo, kɛ esɔlemɔtsui kɛ gbatsui ni awula amɛ jogbaŋŋ lɛ fɛɛ hiɛ kwraa. Naatsii ni jamɔ kɛbaa amɛ gbɛ nɔ yɛ toiŋjɔlɛ kɛ shweshweeshwe shihilɛ shishitoo mli lɛ baaje jɛmɛ kwraa. Shi yɛ nakai beaŋ po lɛ, ani toiŋjɔlɛ kɛ shweshweeshwe shihilɛ diɛŋtsɛ baahi shikpɔŋ nɛɛ nɔ?
Adesa Su ni Yeee Emuu
Ani nɔmimaa ko yɛ ni tsɔɔ akɛ jamɔ ni aaajie kwraa lɛ kɛ jeŋ ni ta bɛ mli baaba lɛlɛŋ? Dabi. Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ baaya nɔ ekpee shihilɛ ni kɛ ehe kpaaa gbee naa lolo. Yɛ gbɛ kome nɔ lɛ, gbɔmɛi miitao toiŋjɔlɛ kɛ shweshweeshwe shihilɛ. Shi kɛlɛ, yɛ gbɛ kroko nɔ lɛ, gbɔmɛi ji mɛi ni kɛ oshara kpele fe fɛɛ baa toiŋjɔlɛ kɛ shweshweeshwe shihilɛ namɔ nɔ. Hetsɛ, henɔwomɔ, mɔ diɛŋtsɛ he ni esusuɔ fe nine, pɛsɛmkunya, kɛ nilee ni abɛ ji adesai asui komɛi ni kɛ béi kɛ tai ni awuɔ lɛ fɛɛ baa.—Yakobo 4:1-4.
Biblia lɛ egba efɔ shi akɛ wɔgbii nɛɛ amli lɛ, gbɔmɛi baatsɔmɔ “he suɔlɔi, shika suɔlɔi, shwalɔi, hewolɔi, musubɔlɔi, fɔlɔi anɔ toigbolɔi, trumui, mɛi ni he tseee, mɛi ni edɔɔɔ mɔ he, kpaŋmɔ mlikulɔi, oshekuyelɔi, mɛi ni nyɛɛɛ amɛkɔnɔ nɔ amɛye, mɛi ni hiɛ yɔɔ la, mɛi ni sumɔɔɔ ekpakpa, sɛɛgbɛtsɔɔlɔi, yiwalɔi, henɔwolɔi.”—2 Timoteo 3:1-4.
Hiɛnyiɛlɔ-Nukpa Boutros Boutros-Ghali kpɛlɛ nɔ akɛ “je lɛ miina amanehulu waa yɛ shihilɛ kɛ jeŋba gbɛfaŋ, ni yɛ shihilɛ hei babaoo lɛ, emli wa waa diɛŋtsɛ.” Ŋaa gbɛ ko kwraa bɛ ni akɛbaatsu nii ni akɛjie adesa bɔɔ su ni yeee emuu lɛ kadimɔi ni fiteɔ nii lɛ kɛya.—Okɛto 1 Mose 8:21; Yeremia 17:9 he.
Yesu Kristo—Toiŋjɔlɛ Lumɔ Lɛ
Eyɛ faŋŋ akɛ, Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ bɛ nyɛmɔ ni ekɛaaha jeŋ toiŋjɔlɛ aba. Yɛ otii kpakpai ni amɛkɛmamɔ amɛhiɛ lɛ fɛɛ sɛɛ lɛ, adesai ni yeee emuu ji emli bii lɛ kɛ esɛɛfilɔi lɛ fɛɛ. Biblia lɛ kɛɔ akɛ “gbɔmɔ gbɛ bɛ lɛ diɛŋtsɛ edɛŋ, ni adesa ni nyiɛ nɛɛ, bɔ ni eeetsɔ ejaje enajifaamɔi eha lɛ, ebɛ edɛŋ.” (Yeremia 10:23) Kɛfata he lɛ, Nyɔŋmɔ bɔɔ kɔkɔ akɛ: “Nyɛkaŋɔa nyɛhiɛ nyɛfɔa lumɛi loo gbɔmɔ bi ko ni yelikɛbuamɔ ko bɛ edɛŋ lɛ nɔ.”—Lala 146:3.
Biblia lɛ egba nɔ ni Yehowa baafee kɛtsɔ e-Bi, ni ji “Toiŋjɔlɛ Lumɔ” lɛ nɔ lɛ efɔ shi. Yesaia 9:6, 7 kɛɔ akɛ: “Afɔ bi fufɔoo aha wɔ, aha wɔ binuu hu; ni elumɔyeli lɛ aaakã ekɔŋ nɔ, ni aaatsɛ egbɛi akɛ Naakpɛɛ Ŋaawolɔ, Nyɔŋmɔ Hewalɔ, Naanɔ Tsɛ, kɛ Hejɔlɛ Lumɔ. Elumɔyeli lɛ shweremɔ kɛ hejɔlɛ lɛ sɛɛ efoŋ.”
Afii 50 mɔdɛŋbɔɔ ni efee efolo lɛ eha etɔ jeŋmaji lɛ waa. Etsɛŋ ni amɛbaakpata jamɔ gbɛjianɔtoi ni tamɔ yoo ajwamaŋ lɛ hiɛ kwraa. Kɛkɛ lɛ, Yesu Kristo, mɔ ni ji “maŋtsɛmɛi a-Maŋtsɛ kɛ nuntsɔmɛi a-Nuntsɔ” lɛ kɛ eŋwɛi tabilɔi lɛ baafite adesai amaŋtsɛyelii fɛɛ ni amɛbaakpata mɛi fɛɛ ni ekpɛlɛɛɛ Nyɔŋmɔ maŋtsɛyeli nɔ lɛ hu ahiɛ. (Kpojiemɔ 19:11-21; okɛto Daniel 2:44 he.) Nɛkɛ gbɛ nɔ Yehowa Nyɔŋmɔ baatsɔ ekɛ jeŋ ni ta bɛ mli aba.
[Shishigbɛ niŋmai]
a Kɛ ootao Kpojiemɔ gbalɛ ni kɔɔ Babilon Kpeteŋkpele lɛ he lɛ hesusumɔ ni yaa shɔŋŋ lɛ, kwɛmɔ yitsei 33 kɛyashi 37 yɛ Kpojiemɔ—Enaagbee Kwraa lɛ Ebɛŋkɛ! wolo lɛ, ni Watchtower Bible and Tract Society of New York, Inc. fee yɛ 1988 lɛ mli.
[Akrabatsa ni yɔɔ baafa 7]
BƆ NI KRISTOFOI NAA JEŊMAJI EKOMEFEEMƆ LƐ AMƐHAA
Yɛ Biblia gbalɛ mli lɛ, bei pii lɛ akɛ kooloi awuiyelɔi feɔ adesai anɔyelii ahe mfoniri. (Daniel 7:6, 12, 23; 8:20-22) No hewɔ lɛ, Buu-Mɔɔ wolo tɛtrɛɛ lɛ kɛ afii nyɔŋmai abɔ ewie kooloi awuiyelɔi ni yɔɔ Kpojiemɔ yitsei 13 kɛ 17 lɛ ahe akɛ ekɔɔ je lɛŋ nɔyelii ni yɔɔ ŋmɛnɛ lɛ ahe. Nɔ ni fata he ji Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ, ni afeɔ ehe mfoniri yɛ Kpojiemɔ yitso 17 lɛ akɛ kooloo ni tsuɔ tamɔ muneele, ni yɔɔ yitsei kpawo kɛ akolontoi nyɔŋma lɛ.
Shi kɛlɛ, nɛkɛ Ŋmalɛ naa shidaamɔ nɛɛ fiii bulɛ ni ajieee kpo atsɔɔɔ nɔyelii loo amɛnɔ onukpai lɛ sɛɛ yɛ gbɛ ko kwraa nɔ. Biblia lɛ kɛɔ faŋŋ akɛ: “Mɔ fɛɛ mɔ aba ehe shi aha hegbɛi ni yeɔ nɔ lɛ. Ejaakɛ hegbɛ ko bɛ ni jɛɛɛ Nyɔŋmɔ ŋɔɔ; shi hegbɛi ni yeɔ nɔ lɛ, Nyɔŋmɔ to. No hewɔ lɛ mɔ fɛɛ mɔ ni kuɔ hegbɛ lɛ naa lɛ, Nyɔŋmɔ gbɛjianɔtoo lɛ eteɔ shi ewoɔ; ni mɛi ni teɔ shi nakai lɛ aaana amɛkojomɔ.”—Romabii 13:1, 2.
Enɛ hewɔ lɛ, Yehowa Odasefoi, ni hiɛɔ amɛhe ni amɛkɛwooo maŋkwramɔ saji amli lɛ mli kpɛŋŋ lɛ, kɛ amɛhe wooo adesai anɔyeli saji amli. Amɛwooo maŋ hiɛ atuatsemɔ he hewalɛ, ni amɛkɛ amɛhe wooo maŋbii ashitee-kɛ-woo nifeemɔi hu mli. Shi moŋ, amɛyooɔ akɛ nɔyeli gbɛjianɔtoo ko he miihia, bɔni afee ni eha mla kɛ gbɛjianɔtoo kpakpa ahi adesai ashihilɛ mli.—Romabii 13:1-7; Tito 3:1.
Yehowa Odasefoi buɔ Jeŋmaji Ekomefeemɔ gbɛjianɔtoo lɛ tamɔ bɔ ni amɛbuɔ je lɛŋ nɔyeli gbɛjianɔtoi krokomɛi lɛ nɔŋŋ pɛpɛɛpɛ. Amɛkpɛlɛɔ nɔ akɛ Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ kã he eyɛ lolo yɛ Nyɔŋmɔ gbɛŋmɛɛ naa. Yɛ Biblia lɛ kɛ gbeekpamɔ naa lɛ, Yehowa Odasefoi kɛ bulɛ ni sa nɔyelii fɛɛ haa amɛ ni amɛboɔ amɛ toi, bei abɔ ni toiboo ni tamɔ nɛkɛ biii ni amɛfee esha amɛshi Nyɔŋmɔ lɛ.—Bɔfoi lɛ Asaji 5:29.