Toiŋjɔlɛ ko Bɛ Kɛha Amale Bɔfoi Lɛ!
“Efɔŋfeelɔi lɛ, aaafolɔ amɛ ashwie . . . Shi mɛi ni he jɔ lɛ, shikpɔŋ lɛ aaatsɔ amɛnɔ, ni amɛmii aaashɛ amɛhe yɛ hejɔlɛ babaoo mli.”—LALA 37:9, 11.
1. Mɛni hewɔ esa akɛ wɔkpa gbɛ akɛ wɔɔna anɔkwale kɛ amale bɔfoi fɛɛ, yɛ “naagbee be lɛ” mli lɛ?
BƆFOI—amale loo anɔkwale? Enyɔ lɛ fɛɛ eko hi shi yɛ Biblia beaŋ. Shi wɔgbii nɛɛ amli hu? Wɔkaneɔ yɛ Daniel 12:9, 10 akɛ bɔfo ko ni atsu lɛ kɛjɛ ŋwɛi lɛ kɛɛ Nyɔŋmɔ gbalɔ lɛ akɛ: “Atsimɔ wiemɔi lɛ anɔ, ni asɔo naa kɛyashi naagbee be lɛ. Aaatsuu mɛi pii ahe ni aaaha amɛyɛ futafuta, ni aaaka amɛ akwɛ; shi mɛi fɔji lɛ aaafee efɔŋ, ni mɛi fɔji lɛ ateŋ mɔ ko mɔ ko enaŋ shishi; shi mɛi ni le nii lɛ aaana shishi.” Amrɔ nɛɛ wɔyɛ nakai “naagbee be lɛ” mli. Ani wɔnaa sɔrɔtofeemɔ ni mli kã shi faŋŋ yɛ “mɛi fɔji lɛ” kɛ “mɛi ni le nii lɛ” ateŋ? Hɛɛ, wɔmiina faŋŋ!
2. Yesaia 57:20, 21 miiba mli ŋmɛnɛ yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?
2 Wɔkaneɔ Nyɔŋmɔ bɔfo Yesaia wiemɔi nɛɛ yɛ yitso 57, kukuji 20 kɛ 21 lɛ akɛ: “ ‘Mɛi fɔji tamɔ ŋshɔ ni efee hamahama, ejaakɛ enyɛɛɛ dioo efee, shi emli nu lɛ looɔ ŋmiamɔ kɛ ŋmɔtɔ shwieɔ. Hejɔlɛ ko bɛ ha mɛi fɔji lɛ,’ mi-Nyɔŋmɔ lɛ kɛɛ.” Kwɛ bɔ ni wiemɔi nɛɛ tsɔɔ bɔ ni je nɛɛ ji lɛ mli jogbaŋŋ ehaa, beni ebɛŋkɛɔ afii ohai 21 lɛ! Mɛi komɛi biɔ po akɛ, ‘Ani wɔbaabote nakai afii oha lɛ mli?’ Mɛni bɔfoi ni le nii lɛ yɔɔ ni amɛbaakɛɛ wɔ?
3. (a) Mɛɛ sɔrɔtofeemɔ ajie lɛ kpo yɛ 1 Yohane 5:19? (b) Te awie “mɛi ni le nii” lɛ ahe yɛ Kpojiemɔ yitso 7 lɛ mli aha tɛŋŋ?
3 Aha bɔfo Yohane sɛɛyoomɔ ni jɛ Nyɔŋmɔ mumɔ mli. Awie yɛ 1 Yohane 5:19 akɛ: “Wɔle akɛ wɔjɛ Nyɔŋmɔ mli, ni jeŋ muu lɛ fɛɛ kã mɔ fɔŋ lɛ mli.” Nɔ ni yɔɔ sɔrɔto kwraa yɛ je nɛɛ he ji mumɔŋ Israelbii 144,000, ni amɛteŋ shwɛɛnii ni edara yɛ afii amli lɛ fata wɔhe yɛ shikpɔŋ nɛɛ nɔ lolo lɛ. Mɛi ni fata mɛnɛɛmɛi ahe ŋmɛnɛ ji “asafo babaoo . . . ni jɛ jeŋmaŋ fɛɛ jeŋmaŋ kɛ akutsei kɛ maji kɛ majianɔ wiemɔi amli,” ni amrɔ nɛɛ amɛyi fa fe akpekpei enumɔ, ni amɛ hu amɛyɔɔ nilee lɛ. “Mɛnɛɛmɛi ji mɛi ni jɛ amanehulu kpeteŋkpele lɛ mli lɛ.” Ni mɛni hewɔ awoɔ amɛ nyɔmɔ lɛ? Ejaakɛ amɛ hu “amɛfɔ amɛtadei lɛ ahe, ni amɛha eyɛ futaa yɛ toobi lɛ lá lɛ mli,” kɛtsɔ Yesu kpɔmɔ afɔleshaa lɛ mli hemɔkɛyeli ni amɛna lɛ nɔ. Akɛ la bɔfoi lɛ, amɛ hu “amɛjaa [Nyɔŋmɔ] nyɔɔŋ kɛ shwane.”—Kpojiemɔ 7:4, 9, 14, 15.
Mɛi ni Kɛɛ Amɛji Toiŋjɔlɛ Bɔfoi
4. (a) Mɛni hewɔ mɛi ni atsɛɔ amɛ toiŋjɔlɛ bɔfoi yɛ Satan jeŋ nɛɛ mli lɛ anine baanyɛ shi kɛ̃ lɛ? (b) Efesobii 4:18, 19 kɔɔ amɛhe ŋmɛnɛ yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?
4 Shi, mɛi ni atsɛɔ amɛ toiŋjɔlɛ bɔfoi ni yɔɔ Satan jeŋ gbɛjianɔtoo nɛɛ mli lɛ hu? Wɔkaneɔ yɛ Yesaia yitso 33, kuku 7 lɛ akɛ: “Naa, amɛ kãkãlɔi lɛ miibolɔ yɛ blohuiaŋ, hejɔlɛ bɔfoi lɛ miifo naakpa.” Kwɛ anɔkwale ni enɛ ji yɛ mɛi ni kɛ oyaiyeli fãa gbɛ kɛjɛɔ je lɛŋ maŋtiase kome mli kɛyaa ekroko mli kɛ henumɔi ni mli wa, ni amɛmiibɔ mɔdɛŋ ni amɛkɛ toiŋjɔlɛ aba lɛ ahe! Kwɛ bɔ ni efeɔ yaka! Mɛni hewɔ? Ejaakɛ amɛtsuɔ je lɛ haomɔi ahe okadii ahe nii moŋ fe ni amɛaatsu eshishifãi ahe nii. Klɛŋklɛŋ kwraa lɛ, amɛhiŋmɛii eshwila yɛ shihilɛ mli ni Satan, mɔ ni bɔfo Paulo wie ehe akɛ “je nɛŋ nyɔŋmɔ lɛ” yɔɔ lɛ he. (2 Korintobii 4:4) Satan edũ efɔŋ feemɔ wui ewo adesai ateŋ, ni nɔ ni ejɛ mli kɛba ji akɛ, mɛi babaoo, ní nɔyelɔi pii fata he, ebafee mɛi ni sa bɔ ni awie amɛhe aha yɛ Efesobii 4:18, 19 lɛ akɛ: “Amɛjwɛŋmɔ mli ewo duŋ, ni mɛi kpɔji ji amɛ yɛ Nyɔŋmɔ wala gbɛfaŋ, akɛni nilee ekaaa amɛ ni amɛtsuii hu ekpiliŋ lɛ; nɔ ko nɔ ko efeee amɛ hiɛgbele dɔŋŋ hewɔ lɛ, amɛŋɔ amɛhe amɛha nyenyeŋtswibɔɔ, ni amɛkɛ hiɛjoomɔ tsuɔ nyaŋemɔ nii fɛɛ kwa.”
5. (a) Mɛni hewɔ adesai agbɛjianɔtoi yeee omanye akɛ mɛi ni kɛ toiŋjɔlɛ baa lɛ? (b) Mɛɛ shɛɛ sane ni shɛjeɔ mɔ mii Lala 37 kɛhaa?
5 Adesai ni yeee emuu nɛɛ agbɛjianɔtoo ko bɛ ni baanyɛ ajie hiɛjoomɔ, pɛsɛmkunya, kɛ hetsɛ̃ ni egbɛ eshwã babaoo ŋmɛnɛ lɛ kɛjɛ adesai atsuii amli. Wɔ-Bɔlɔ lɛ, Jeŋ Muu Fɛɛ Nuntsɔ Yehowa pɛ baanyɛ afee nakai! Kɛfata he lɛ, adesai ateŋ heshibalɔi fioo ko pɛ sumɔɔ ni amɛba amɛhe shi amɛha egbɛtsɔɔmɔ. Akɛ nɔ ni baajɛ enɛ mli aba kɛha amɛ, kɛ nɔ ni baaba mɛi fɔji ni yɔɔ je lɛŋ lɛ anɔ lɛ toɔ he yɛ Lala 37:9-11 akɛ: “Efɔŋ feelɔi lɛ, aaafolɔ amɛ ashwie, shi mɛi ni kwɛɔ Yehowa gbɛ lɛ, shikpɔŋ lɛ aaatsɔ amɛnɔ. Eshwɛ fioo kɛkɛ ni mɔ fɔŋ lɛ bɛ dɔŋŋ, . . . Shi mɛi ni he jɔ lɛ, shikpɔŋ lɛ aaatsɔ amɛnɔ, ni amɛmii aaashɛ amɛhe yɛ hejɔlɛ babaoo mli.”
6, 7. Mɛni je lɛŋ jamɔi lɛ efee amɛfɔ̃ shi ni tsɔɔ akɛ amɛjeee toiŋjɔlɛ he bɔfoi?
6 Belɛ, ani abaanyɛ ana toiŋjɔlɛ he bɔfoi yɛ jeŋ ni he yeɔ nɛɛ jamɔi lɛ amli? Ojogbaŋŋ, mɛni jamɔ efee efɔ̃ shi aahu kɛbashi ŋmɛnɛ? Yinɔsane tsɔɔ akɛ jamɔ ena gbɛfaŋnɔ yɛ láshishwiemɔ ni etee nɔ aahu yɛ afii ohai abɔ lɛ mli lɛ mli, hɛɛ, lɛ ewoɔ he hewalɛ po. Akɛ nɔkwɛmɔ nɔ lɛ, Christian Century ni je kpo yɛ August 30, 1995 otsi lɛ mli, ni bɔ basabasafeemɔ ni yaa nɔ yɛ tsutsu Yugoslavia lɛ he amaniɛ lɛ, wie akɛ: “Yɛ Bosnia ni yɔɔ Serbiabii adɛŋ lɛ, osɔfoi taraa hiɛ sɛii anɔ yɛ maŋ ajinafoi agwabɔɔ ni amɛto lɛ mli, ni amɛyɛ tawuu hei hu, ni amɛjɔɔ asraafoi akui kɛ tawuu nii anɔ dani akɛyawuɔ ta.”
7 Nɔ kpakpa ko jɛko afii oha ni Kristendom kɛtsu maŋsɛɛ sanekpakpa shiɛmɔ nitsumɔ yɛ Afrika lɛ mli bako, taakɛ anaa faŋŋ yɛ Rwanda, ni ji shikpɔŋ ni emlijaa oha mli 80 ji Katolikbii lɛ. The New York Times ni je kpo yɛ July 7, 1995 lɛ, bɔ amaniɛ akɛ: “Golias, ni ji Katolik sɔlemɔyalɔi awolo tɛtrɛɛ ni aŋmaa yɛ Lyons [France] lɛ, eto akɛ ebaatsɔɔ Rwanda osɔfoi krokomɛi 27 kɛ yei mɔ kome-shihilɔi ejwɛ ni ekɛɛ amɛgbe mɛi, loo amɛwo hewalɛ ni agbe mɛi yɛ Rwanda nyɛsɛɛ afi lɛ asɛɛ gbɛ.” African Rights, ni ji kuu ko ni yɔɔ London ni efiɔ adesai ahegbɛi asɛɛ lɛ, wie akɛ: “Nɔ ni fe kwɛmɔ ni amɛkwɛ nɔ ni tee nɔ lɛ ji akɛ, esa akɛ sɔlemɔi lɛ atsɔɔ nɔ hewɔ ni amɛ osɔfoi, asafo nɔkwɛlɔi kɛ osɔfo yei mɔ kome-shihilɔi kɛ amɛhe wo gbɔmɔgbee lɛ mli diɛŋtsɛ lɛ.” Enɛ tamɔ shihilɛ ni hi Israel beni Yehowa anɔkwa bɔfo Yeremia, wie Israel ‘hiɛgbele’ lɛ he, kɛfata enɔyelɔi, kɛ esɔfoi, kɛ egbalɔi lɛ ahe lɛ, ni ekɛfata he akɛ: “Anaa ohiafoi ni efeko nɔ ko lɛ asusumai lɛ alá yɛ otade naamui lɛ amli.”—Yeremia 2:26, 34.
8. Mɛni hewɔ abaanyɛ awie akɛ Yeremia ji toiŋjɔlɛ bɔfo lɛ?
8 Afɔɔ Yeremia tsɛmɔ akɛ hiɛkpatamɔ he gbalɔ, shi abaanyɛ atsɛ lɛ yɛ gbɛ ni sa nɔ akɛ Nyɔŋmɔ toiŋjɔlɛ he bɔfo. Ewie toiŋjɔlɛ he shii abɔ tamɔ bɔ ni Yesaia ni tsɔ ehiɛ lɛ fee lɛ pɛpɛɛpɛ. Yehowa kɛ Yeremia tsu nii ni ekɛjaje kojomɔ eshwie Yerusalem nɔ, ni ekɛɛ: “Ejaakɛ mlifu kɛ mlila sɔŋŋ kɛkɛ nɛkɛ maŋ nɛɛ woɔ mi kɛjɛ gbi ni ato lɛ lɛ kɛbashi ŋmɛnɛ, koni majie lɛ kɛjɛ mihiɛ, yɛ Israelbii lɛ kɛ Yudabii lɛ anifɔjianii fɛɛ ni amɛfee ni amɛkɛwo mimli la lɛ hewɔ, amɛ kɛ amɛmaŋtsɛmɛi kɛ amɛlumɛi kɛ amɛsɔfoi kɛ amɛgbalɔi lɛ fɛɛ kɛ Yuda hii kɛ Yerusalem bii lɛ.” (Yeremia 32:31, 32) Enɛ feɔ Yehowa kojomɔ ni ekɛbaaba nɔyelɔi kɛ osɔfoi ni yɔɔ Kristendom ŋmɛnɛ lɛ anɔ lɛ he mfoniri. Kɛji anɔkwa toiŋjɔlɛ baahi shi lɛ, no lɛ esa akɛ ajie mɛi ni woɔ efɔŋ feemɔ kɛ yiwalɛ he hewalɛ nɛɛ kɛjɛ jɛmɛ kwraa! Eka shi faŋŋ akɛ jeee toiŋjɔlɛ he bɔfoi kwraa ji amɛ.
Ani Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ kɛ Toiŋjɔlɛ Baaba?
9. Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ tsɛɔ ehe toiŋjɔlɛ bɔfo yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?
9 Ani Jeŋmaji Ekomefeemɔ kpee lɛ nyɛŋ atsɔ anɔkwa toiŋjɔlɛ he bɔfo? Ejaakɛ, emla gbɛjianɔtoo lɛ mlibotemɔ wiemɔ, ni akɛha yɛ June 1945 mli, gbii 41 kɛtsɔ hiɛ dani atɔm okpɛlɛm kpata Hiroshima hiɛ lɛ, jaje eyiŋtoo akɛ: “koni ebaa yinɔi ni nyiɛ sɛɛ lɛ ayi kɛjɛ ta mli amanehului amli.” Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ mli bii 50 ni ebaaná lɛ baafee “[amɛ] hewalɛ fɛɛ ekome koni akɛhiɛ jeŋmaji ateŋ toiŋjɔlɛ kɛ shweshweeshwe shihilɛ mli.” Ŋmɛnɛ, Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ yɛ emli bii ni ji maji 185, ni kɛɛ amɛkɛ amɛhe fɛɛ eha nakai yiŋtoo lɛ he nitsumɔ.
10, 11. (a) Jamɔ mli hiɛnyiɛlɔi ewie kɛfi Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ sɛɛ yɛ mɛɛ gbɛ nɔ? (b) Paapai lɛ ewie “Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ He Sanekpakpa lɛ” he yɛ gbɛ ni ejaaa nɔ yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?
10 Jamɔ mli hiɛnyiɛlɔi titri ejie Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ yi waa yɛ afii abɔ ni eho lɛ mli fɛɛ. Yɛ April 11, 1963 lɛ, Paapa John XXIII kɛ enine wo ewolo ko ni eŋma eyaha osɔfonukpai lɛ, ni yitso ji “Pacem in Terris” (Toiŋjɔlɛ yɛ Shikpɔŋ Nɔ) lɛ shishi, ni ekɛɛ yɛ mli akɛ: “Eji wɔ suɔmɔnaa nii waa akɛ Jeŋmaji Ekomefeemɔ gbɛjianɔtoo lɛ—yɛ eshimaa kɛ eyiŋtoo naa lɛ—kɛ enitsumɔi ni jeɔ agbo ni fa lɛ aye egbɔ.” Sɛɛ mli, yɛ June 1965 lɛ, jamɔ mli hiɛnyiɛlɔi ni akɛɛ amɛdamɔ je lɛŋ bii fɛɛ ayifalɛ mlijaa enyɔ mli ekome najiaŋ lɛ, ye Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ afii 20 namɔ he gbijurɔ yɛ San Francisco. Agbɛnɛ hu yɛ 1965 mli lɛ, Paapa Paul VI wie, beni efã gbɛ kɛyasara Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ, akɛ eji “naagbee hiɛnɔkamɔ kɛha gbeekpamɔ kɛ toiŋjɔlɛ.” Yɛ 1986 mli lɛ, Paapa John Paul II ye ebua ni ato Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ Majimaji Ateŋ Toiŋjɔlɛ Afi lɛ he gbɛjianɔ.
11 Beni etee jɛmɛ ekoŋŋ yɛ October 1995 mli lɛ, paapa lɛ wie akɛ: “Ŋmɛnɛ, wɔmiiye Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ He Sanekpakpa lɛ he gbijurɔ.” Shi ani eji Nyɔŋmɔ bɔfo kɛha Maŋtsɛyeli lɛ he sanekpakpa lɛ lɛlɛŋ? Beni ewieɔ je lɛŋ naagbai ahe lɛ, etee nɔ ekɛɛ akɛ: “Beni wɔkɛ kaai wuji nɛɛ kpeɔ lɛ, te wɔɔfee tɛŋŋ wɔkɛɛ akɛ wɔnaaa gbɛhe ni Jeŋmaji Ekomefeemɔ Kpee lɛ yɔɔ lɛ?” Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ moŋ paapa lɛ hala, shi jeee Nyɔŋmɔ Maŋtsɛyeli lɛ.
Yiŋtoi Ahewɔ ni ‘Amɛaafo Naakpa Lɛ’
12, 13. (a) Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ efee enii taakɛ awie he yɛ Yeremia 6:14 lɛ yɛ mɛɛ gbɛ nɔ? (b) Mɛni hewɔ Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ hiɛnyiɛlɔi fata mɛi ni awie amɛhe yɛ Yesaia 33:7 lɛ ahe lɛ?
12 Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ afii 50 namɔ he gbijurɔ ni aye lɛ ejieee gbɛkpamɔ diɛŋtsɛ ko kpo kɛha “toiŋjɔlɛ yɛ shikpɔŋ nɔ.” Niŋmalɔ ko ni ŋmaa nii yɛ The Toronto Star lɛ mli yɛ Canada lɛ jie yiŋtoo kome kpo, beni eŋma akɛ: “Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ tamɔ jata ni bɛ nyanyɔŋ, ni hũuɔ kɛji ekɛ adesai abasabasafeemɔ shihilɛ kpe, shi ja emɛ ni emli bii lɛ kɛ nyanyɔji ebawo edaaŋ dani enyɛɔ nɔ ko efeɔ.” Bei pii lɛ, efeɔ nɔ ko bibioo pɛ, ni esɛɛ hu tsɛɔ tsɔ̃ dani efeɔ. Toiŋjɔlɛ he bɔfoi ni yɔɔ amrɔ nɛɛ jeŋ gbɛjianɔtoo lɛ mli, titri lɛ mɛi ni yɔɔ Kristendom lɛ, etee nɔ eha wiemɔi ni yɔɔ Yeremia 6:14 lɛ ejije, akɛ: “Amɛtsaa mimaŋ lɛ biyoo lɛ pilamɔ lɛ hiɛaŋhiɛaŋ, ni amɛkɛɔ akɛ: ‘Omanye, omanye!’ shi omanye ko bɛ.”
13 Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ hiɛnyiɛlɔi ni etsara nɔ kɛba lɛ etsu nii waa, ni ŋwanejee ko bɛ he akɛ kɛ anɔkwayeli, koni amɛha Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ aye omanye. Shi béi ni yaa nɔ daa yɛ emli bii 185 ni hiɛ yiŋtoi sɔrɔtoi lɛ ateŋ, yɛ bɔ ni aaafee atsĩ ta naa, ato otii ahe gbɛjianɔ, ní atsu shika saji ahe nii lɛ ebafee gbɛtsii nii kɛha omanyeyeli. Yɛ edaa afi amaniɛbɔɔ kɛha 1995 lɛ mli lɛ, nakai beaŋ hiɛnyiɛlɔ lɛ ŋma yɛ “jeŋ muu fɛɛ nuklea oshara” ni etsi ehe kɛtee sɛɛ kwraa lɛ he akɛ egbeleɔ gbɛ kɛhaa “jeŋmaji lɛ koni amɛfee ekome kɛtsu shika gbɛfaŋ kɛ shihilɛ mli hiɛyaa he nii kɛha adesai aweku muu lɛ fɛɛ.” Shi ekɛfata he akɛ: “Dɔlɛ sane ji akɛ, jeŋ saji ni eba yɛ afii fioo ni eho lɛ amli lɛ kɛ nakai gbɛkpamɔi kpakpai lɛ kpaaa gbee kwraa.” Lɛlɛŋ, nɛkɛ mɔ ni akɛɛ ebaafee toiŋjɔlɛ bɔfo nɛɛ ‘miifo waa.’
14. (a) Mɛni hewɔ abaanyɛ awie akɛ Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ efee shwɛm yɛ shika kɛ jeŋba gbɛfaŋ fɛɛ lɛ? (b) Yeremia 8:15 miiba mli yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?
14 Saneyitso ko ni je kpo yɛ The Orange County Register ni yɔɔ California lɛ mli lɛ kaneɔ akɛ: “Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ Efee Shwɛm, yɛ Shika, kɛ Jeŋba Gbɛfaŋ.” Sane ni aŋma lɛ wie akɛ kɛjɛ 1945 kɛbashi 1990 lɛ, awu tai fe 80, ni ekpata gbɔmɛi fe akpekpei 30 awala hiɛ. Etsɛ mɔ ko ni ŋma nii ewo Reader’s Digest ni je kpo yɛ October 1995 mli lɛ wiemɔ ko sɛɛ akɛ “ewie Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ asraafoi anitsumɔi ahe akɛ, nɔ ni akɛyooɔ lɛ ji ‘asraafoiatsɛmɛi ni he esako, asraafoi ni bɛ tsɔsemɔ, béiwolɔi ni akɛ amɛ feɔ kpaŋmɔ, nyɛ ni enyɛɛɛ yiwalɛ nifeemɔi anaa etsĩ, ni bei komɛi lɛ efataa he kɛfeɔ nibii ni yɔɔ gbeyei.’ Kɛfata he lɛ, ‘he ni shika fitemɔ, shishiumɔ, kɛ nibii ni akɛtsuɔ nii yɛ gbɛ fɔŋ nɔ lɛ eyashɛ lɛ haa mɔ he jɔ̃ɔ ehe.’ ” The New York Times lɛ ŋma saneyitso ko yɛ efã ni ji “Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ Afii 50 Namɔ,” lɛ mli akɛ, “Nibii Anɔ ni Akwɛɛɛ Jogbaŋŋ kɛ Shika Fitemɔ Efite Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ Yiŋtoi ni Hi Fe Fɛɛ Lɛ.” The Times ni aŋmaa yɛ London, England lɛ, kɛ wiemɔi nɛɛ fee sane ko ni eŋma lɛ yitso, akɛ, “Akɛni Beni Eye Afii Nyɔŋmai Enumɔ lɛ Egbɔjɔ Hewɔ Lɛ—Esa akɛ Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ ana gbɛjianɔtoo ko ni baaha ena hewalɛ ekoŋŋ.” Yɛ anɔkwale mli lɛ, etamɔ bɔ ni wɔkaneɔ yɛ Yeremia yitso 8, kuku 15 lɛ, akɛ: “Wɔkwɛ hejɔlɛ gbɛ, shi nɔ kpakpa ko baaa, kɛ tsamɔ be hu, shi naa gbeyei sɔŋŋ!” Ni nuklea hiɛkpatamɔ he gbeyeishemɔ kã adesai ahiɛ lolo. Eyɛ faŋŋ akɛ, jeee Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ ji toiŋjɔlɛ bɔfo ni he hiaa adesai.
15. Blema Babilon kɛ ejamɔ mli shwiei lɛ efee nɔ ni kpataa mɔ hiɛ kɛ nɔ ni luɔ mɔ hu yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?
15 Mɛni baajɛ enɛ fɛɛ mli kɛba? Yehowa gbalɛ Wiemɔ lɛ haaa wɔyiŋ afee wɔ kɔshikɔshi. Klɛŋklɛŋ lɛ, mɛni yɔɔ wɔsɛɛ be kɛha je lɛŋ apasa jamɔi ni kɛ Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ ebɔ naanyo ni mli wa yɛ be babaoo mli lɛ? Amɛji shwiei ni jɛ shishijee he kome, ni ji blema Babilon. Awieɔ amɛhe yɛ gbɛ ni ja nɔ, yɛ Kpojiemɔ 17:5 akɛ “Babilon kpeteŋkpele lɛ, shikpɔŋ lɛ nɔ ajwamaŋi lɛ kɛ nihii nii lɛ anyɛ lɛ.” Yeremia wie hiɛkpatamɔ ni baaba nɛkɛ osatofeelɔi agbɛjianɔtoo nɛɛ nɔ lɛ he. Taakɛ yoo ajwamaŋ ji lɛ, amɛlaka shikpɔŋ nɔ maŋkwralɔi lɛ, ni amɛwoɔ Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ yiteŋ mulu ni amɛkɛ emli maŋkwramɔŋ hewalɛi lɛ naa bɔlɛ yɛ gbɛ fɔŋ nɔ. Amɛji mɛi titri ni ena tai ni awu yɛ yinɔsane fɛɛ mli lɛ amli gbɛfaŋnɔ. Saji ahe wielɔ ko wie yɛ jamɔ mli tai ni awuɔ yɛ India lɛ ahe akɛ: “Karl Marx wie jamɔ he akɛ eji ebɔɔ ni gbeɔ gbɔmɛi ajwɛŋmɔ. Shi nakai wiemɔ lɛ ejaaa jogbaŋŋ, ejaakɛ ebɔɔ nɛɛ nyɛɔ henumɔi anɔ, ewɔleɔ gbɔmɛi ewoɔ vii-feemɔ mli. Dabi, jamɔ tamɔ kokein tsofa fɔŋ ni ashɛreɔ lɛ. Ejieɔ efɔŋ feemɔ kpele diɛŋtsɛ kpo, ni eji hewalɛ ni kpataa mɔ hiɛ waa.” Shi nakai niŋmalɔ lɛ wiemɔ lɛ hu ejaaa jogbaŋŋ. Apasa jamɔ kpataa mɔ hiɛ, ni ekɛ mɔ woɔ lúmɔ shihilɛ hu mli.
16. Mɛni hewɔ esa akɛ mɛi ni yɔɔ jalɛ tsuii lɛ ajo foi kɛjɛ Babilon Kpeteŋkpele lɛ mli bianɛ lɛ? (Kwɛmɔ Kpojiemɔ 18:4, 5 hu.)
16 Belɛ, mɛni esa akɛ gbɔmɛi ni yɔɔ jalɛ tsuii lɛ afee? Nyɔŋmɔ bɔfo Yeremia haa wɔ hetoo: “Nyɛjoa foi kɛjɛa Babel teŋ, ni mɔ fɛɛ mɔ ahere eyiwala! . . . Ejaakɛ Yehowa oweletɔɔ be ni.” Eŋɔɔ wɔnaa waa akɛ gbɔmɛi akpekpei abɔ ejo foi kɛjɛ Babilon Kpeteŋkpele lɛ, ni ji jeŋ apasa jamɔ maŋtsɛyeli lɛ husui amli. Ani oji gbɔmɛi nɛɛ ateŋ mɔ kome? No lɛ obaanyɛ onu bɔ ni Babilon Kpeteŋkpele lɛ esa shikpɔŋ nɔ jeŋmaji lɛ ahe eha lɛ shishi jogbaŋŋ, akɛ: “Jeŋmaji lɛ enu ewein lɛ eko, hewɔ lɛ jeŋmaji lɛ eye sɛkɛ.”—Yeremia 51:6, 7.
17. Mɛɛ kojomɔ etsɛŋ ni abaatsu he nii yɛ Babilon Kpeteŋkpele lɛ nɔ, ni mɛni baanyiɛ nakai nifeemɔ lɛ sɛɛ?
17 Etsɛŋ tsɔ̃ ni Yehowa baakudɔ Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ mli bii ni “eye sɛkɛ” lɛ ni amɛaatsɔ̃ amɛhiɛ amɛwo apasa jamɔ, taakɛ awie he yɛ Kpojiemɔ 17:16 lɛ: “Amɛaanyɛ ajwamaŋ lɛ, ni amɛaafee lɛ amaŋfɔ, ni amɛaaŋmɛ lɛ yayai, ni amɛaaye eheloo, ni amɛkɛ la aaashã lɛ.” Enɛ baakadi amanehulu kpeteŋkpele ni awie he yɛ Mateo 24:21, ni baaba naagbee kwraa yɛ Harmagedon, ni ji Nyɔŋmɔ Ofe lɛ gbi wulu lɛ nɔ ta lɛ mli lɛ shishijee. Taakɛ eba blema Babilon nɔ lɛ, Babilon Kpeteŋkpele lɛ kɛ kojomɔ ni ajaje yɛ Yeremia 51:13, 25 lɛ baakpe: “ ‘Bo ni ohiɔ nui babaoo nɔ, ni ojwetrii fa babaoo, onaagbee lɛ kɛ he ni asusu ni abaafoo yɛ lɛ eshɛ! Naa, mikɛo ená, bo fitemɔ gɔŋ,’ Yehowa kɛɛ, ‘ni ofite shikpɔŋ muu lɛ fɛɛ, ni makpã minine mli yɛ onɔ, ni makokloo kɛaajɛ tɛsaai lɛ anɔ matswa shi, ni mahã otsɔ gɔŋ ni ashã.’ ” Jeŋmaji ni efite, ni woɔ tai ahe hewalɛ lɛ baanyiɛ apasa jamɔ sɛɛ kɛya hiɛkpatamɔ mli beni Yehowa oweletɔɔ gbi lɛ baninaa amɛ hu lɛ.
18. Mɛɛ be, ni mɛɛ gbɛ nɔ Yesaia 48:22 baaba mli kpaako yɛ?
18 Awieɔ mɛi fɔji ahe yɛ 1 Tesalonikabii 5:3 lɛ akɛ: “Be mli ni amɛaakɛɛ akɛ: ‘Hejɔlɛ yɛ ni wɔyɛ shweshweeshwe!’ lɛ, no mli nɔŋŋ hiɛkpatamɔ aaabatua amɛ trukaa, tamɔ kɔ̃ɔmɔ tuaa yoo ni musu eda lɛ, ni amɛjeŋ mli kɔkɔɔkɔ.” Yesaia wie mɛnɛɛmɛi ahe akɛ: “Naa, . . . hejɔlɛ bɔfoi lɛ miifo naakpa.” (Yesaia 33:7) Lɛlɛŋ, taakɛ wɔkaneɔ yɛ Yesaia 48:22 lɛ, “ ‘hejɔlɛ bɛ ha mɛi fɔji lɛ!’ Yehowa kɛɛ.” Shi mɛɛ wɔsɛɛ be mɛɔ Nyɔŋmɔ toiŋjɔlɛ he anɔkwa bɔfoi lɛ? Wɔ nikasemɔ ni nyiɛ sɛɛ lɛ baatsɔɔ wɔ.
Sanebimɔi ni Akɛtĩɔ Mli
◻ Mɛɛ wiemɔi ni mli wa waa Nyɔŋmɔ gbalɔi lɛ kɛkpa amale bɔfoi lɛ ahe mama?
◻ Mɛni hewɔ adesai agbɛjianɔtoi yeee omanye yɛ mɔdɛŋ ni amɛbɔɔ ni amɛkɛ toiŋjɔlɛ ni sɛɛ tsɛɔ aba lɛ gbɛfaŋ lɛ?
◻ Esoro anɔkwa toiŋjɔlɛ bɔfoi lɛ kwraa yɛ Jeŋmaji Ekomefeemɔ lɛ sɛɛfilɔi lɛ ahe yɛ mɛɛ gbɛ nɔ?
◻ Mɛni esa akɛ heshibalɔi lɛ afee koni amɛna Yehowa toiŋjɔlɛ ni ewo shi yɛ he lɛ mli ŋɔɔmɔ?
[Mfoniri ni yɔɔ baafa 15]
Yesaia, Yeremia, kɛ Daniel fɛɛ gba bɔ ni adesai foji amɔdɛŋbɔi kɛha toiŋjɔlɛ lɛ yeŋ omanye lɛ amɛfɔ̃ shi
[Mfoniri ni yɔɔ baafa 16]
“Jeŋ muu lɛ fɛɛ kã mɔ fɔŋ lɛ mli.”—Bɔfo Yohane
[Mfoniri ni yɔɔ baafa 17]
“Amɛjwɛŋmɔ mli ewo duŋ.”—Bɔfo Paulo