Teemɔŋ Sane ni Kɔɔ Hela He
MUSUŊTSƆMƆ HELA MIIYE GBEKƐ BIBIOO OWMADJI. Enyɛ Hawa ehao akɛ emli nu baatã; enu akɛ nyɛsɛɛ nɛɛ, etsɛkwɛbi ni yɔɔ akrowa lɛ biyoo abifao ko gbo yɛ hela nɛɛ hewɔ. Owmadji naa, ni ji Hawa shaayoo lɛ miisumɔ ni ekɛ Owmadji aya okɔmfo ni tsáa amɛwekumɛi ahela ehaa amɛ lɛ ŋɔɔ. Ekɛɛ akɛ: “Mumɔ fɔŋ ko haa gbekɛ lɛ he yeɔ lɛ. Nyɛsumɔɔɔ ni nyɛhaa ewoɔ sɛbɛ kɛbuɔ ehe, ni amrɔ nɛɛ hela lɛ ebɔi!”
SHIHILƐ ni tamɔ nɛkɛ fa waa yɛ je lɛŋ hei babaoo. Gbɔmɛi akpekpei ohai abɔ heɔ yeɔ akɛ mumɔi fɔji ni anaaa amɛ lɛ ji mɛi ni kɛ hela baa. Ani eji anɔkwale?
Teemɔŋ Sane lɛ ni Akɛbaa Shihilɛ Mli
Ekolɛ bo diɛŋtsɛ lɛ oheee oyeee akɛ mumɔi ni anaaa amɛ lɛ kɛ hela baa. Yɛ anɔkwale mli lɛ, ekolɛ obaabi nɔ hewɔ ni mɔ fɛɛ mɔ aaasusu nakai, ejaakɛ jeŋ nilelɔi etsɔɔ mli akɛ helai babaoo yɛ ni muawai kɛbaa. Shi kaimɔ akɛ, jeee be fɛɛ be adesai leɔ muawai bibiibii nɛɛ ahe sane. Beni Antonie van Leeuwenhoek fee shwɛde yɛ afii ohai 17 lɛ mli lɛ, no sɛɛ dani adesai ahiŋmɛi nyɛ ena muawai. Yɛ nakai beaŋ po lɛ, Louis Pasteur kpá nibii komɛi ashi yɛ afii ohai 19 lɛ mli dani jeŋ nilee baná ele bɔ ni muawai kɛ hela tsuɔ nii amɛhaa.
Akɛni aleee nibii ni kɛ hela baa yɛ adesai ayinɔsane be babaoo mli hewɔ lɛ, apasa hemɔkɛyeli susumɔi babaoo ba shihilɛ mli, ni nɔ ni fata he ji yiŋ ni akaa akɛɔ akɛ mumɔi fɔji ji mɛi ni kɛ helai fɛɛ baa lɛ. The New Encyclopædia Britannica lɛ tsɔɔ gbɛ kome ni ekolɛ enɛ baanyɛ aba lɛ nakai. Nɔ ni ekɛɔ ji akɛ mra be mli helatsalɔi bɔɔ mɔdɛŋ ni amɛkɛ tsei ashishi fãji srɔtoi, baji srɔtoi, kɛ nɔ fɛɛ nɔ ni amɛaaná lɛ atsá helatsɛmɛi lɛ. Bei komɛi lɛ, tsofai nɛɛ ekomɛi tsuɔ nii. Kɛkɛ lɛ, helatsalɔ lɛ kɛ apasa hemɔkɛyeli kusumii kɛ nifeemɔi fataa tsofafeemɔ lɛ he, ni no haaa ale nɔ tuuntu ni tsá hela lɛ. No hewɔ lɛ, helatsalɔ lɛ kwɛɔ koni mɛi afɔ eŋɔɔ baa koni etsá amɛhelai eha amɛ. Yɛ nɛkɛ gbɛ nɔ lɛ, tsofafeemɔ bafee teemɔŋ nii, ni awo gbɔmɛi hewalɛ koni amɛyatao yelikɛbuamɔ ni fe adesai anɔ̃.
Akɛ blema sane mli nifeemɔ nɛɛ ni akɛtsáa hela lɛ tsuɔ nii lolo yɛ shikpɔji babaoo nɔ. Mɛi babaoo kɛɔ akɛ blematsɛmɛi ni egboi lɛ amumɔi kɛ hela baa. Mɛi krokomɛi hu kɛɔ akɛ Nyɔŋmɔ ji mɔ ni haa hela mɔmɔɔ wɔ, ni ákɛ hela ji wɔhe eshai lɛ ahe toigbalamɔ. Kɛ mɛi ni ekase he nii lɛ nu hela mli adebɔɔ nibii ashishi po lɛ, ekolɛ amɛkɛ gbeyeishemɔ aaasusu akɛ hewalɛi ni fe adesai anɔ̃ fata he.
Ŋkunyaayelɔi kɛ mɛi ni kɛ blema sane tsuɔ nii kɛtsáa hela lɛ kɛ gbeyeishemɔ nifeemɔ nii nɛɛ tsuɔ nii koni amɛkɛná mɛi ahe sɛɛ. Belɛ, mɛni ji nɔ ni esa akɛ wɔhe wɔye? Ani mumɔi ni wɔɔtao amɛ sɛɛgbɛ kɛha helatsamɔ lɛ ji nɔ ni kɛ yelikɛbuamɔ haa? Mɛni ji nɔ ni Biblia lɛ kɛɔ?