Bon Iai Te Onnaroka Are Eten?

KO ATAA karakin Atam ma Ewa ao te onnaroka are Eten? E a rangi n ataaki irouia aomata ni katobibia te aonnaba. E aera ko aki warekia i bon iroum? Ko na nora aei ni Karikani Bwaai 1:26–3:24. Aio taekana n te aro ae kimototo:

E karika te aomata man te tano Iehova ae te Atua,a e aranna bwa Atam, ao e kamaekaa n te onnaroka n te aono ae arana Eten. Bon te Atua are e karaoa te onnaroka aei. E aoneinei ao a mwaitikurikuri kaai aika karikiuaa ma ni kantara iai. E mena i nukana “te kai n ataa te raoiroi ma te buakaka.” E katabua kanakin uaana te Atua, ao e tua bwa a na mate aomata n riaoan aei. Imwin tabeua te tai, ao Iehova e a karika raon Atam te aine ae Ewa man rinikaokaon Atam teaina. E mwiokoia naakai bwa a na tararuaa te onnaroka ao e tuangia bwa a na kabatiai aia kariki ni kaona aonnaba.

Ngke ai akea raon Ewa, e a kataetaea te naeta ao e kariria bwa e na kana uaan te kai are tabuaki, n taekinan ae e a tia ni keweia te Atua ao e taua te bae raoiroi are e kona n riki iai neiei bwa kaanga te Atua. E iraraang neiei ao e a kana uaan te kai are e tabuaki. Imwina, e a iria Atam n aki ongeaba naba iroun te Atua. Ibukin anne, e a kamatoaa bwanaana Iehova ni katuuaaea Atam, Ewa, ao te naeta. Imwina, a a kakionakoaki naakai man te onnaroka ae bwaretaiti ao e a kateiia anera n tuka te rin.

A taneiai ngkoa taan rabakau, bwakuaku, ao taani korea rongorongon rimoa n taekin rongorongo ake a koreaki ni bokin te Baibara ae Karikani Bwaai bwa a koaua ao boni karakin rimoa. E a rangi n taabangaki riki ngkai te nanououa i aon rongorongo aikai ni kabane. Ma tera aan raoi te nanokokoraki n te rongorongo ae ni Karikani Bwaai ni kaineti ma Atam, Ewa ao te onnaroka ae Eten? Ti na neneri taeka n totoko aika aua ake a rangi n ataaki.

1. Bon te tabo ni koaua te onnaroka are Eten?

E aera ngkai e nanououa te aba n te rongorongo aei? Tao e boto aei i aon te kario iango. I nanon tienture aika bati, a katautaua taan rabakau n te Aro bwa iai ngkai ana onnaroka te Atua n te tabo teuana. Ma e ngae n anne, a kairaraangaki kaain te Aro irouia taani kario iango mai Kuriiti aika Plato ao Aristotle, ake a kakoauaa bwa akea te bwai ae e kona ni kororaoi n te aonnaba aei. E kona n reke te kororaoi tii i karawa. Ngaia are a a iangoia taan rabakau n te Aro bwa e riai ni kaan riki ma karawa te moani Bwaretaiti.b A taku tabeman bwa e mena te onnaroka i taubukin te maunga ae moan te rietata n te aro are e a aki rotaki ni buakakaia kaain te aonnaba. A taku ake tabeman riki bwa e mena n te North Pole ke te South Pole; ma tabeman riki a taku bwa e mena irarikin namwakaina. Ti aki mimi ngkai e a taraa n ae Eten bon te karaki ae karioaki. A kakeaa taekan aonon Eten n te aonnaba taan rabakau tabeman ni boong aikai ao a kamatoaa n taekinna bwa bon akea.

Ma e aki kabwarabwaraaki te onnaroka n aron anne n te Baibara. Ti reiakini baika bati ake a katuruturua raoi taekan te tabo anne ni Karikani Bwaai 2:8-14. E mena n tanimainikun te aono are e aranaki bwa Eten. E tebokaki n te karaanga are a mwaanga mai iai karaanga aika aua. Iai arani karaanga aikai ao e kabwarabwaraaki naba te tabo are a buti mai iai ao tokia. A a kaman anaaki nanoia taan rabakau n rongorongo aikai ao a bati mai buakoia ake a karaoi aia kakaae i aoni kibun te Baibara aei ibukin ukerani bwaai ni kakoaua ni boong aikai ibukin nnen te tabo aei ngkoa. Ma a a reke aia iango aika rangi ni bati ao a kauntaba. Nanona ngkanne bwa bon te kairua ke te oto karaki kabwarabwaraan taraan Eten ma te onnaroka are iai ao karaangana?

Iangoa aei: A kaotaraeaki rongorongoni baike a riki n te onnaroka are i Eten 6,000 tabun te ririki n nako. E teretere bwa a koreaki mwia irouni Mote ao tao e kamanenai rongorongo ake e ongoraei ke ribooti ake tao a a kamani koreaki. Ma e ngae n anne, e korei baikai Mote tao 2,500 te ririki imwini kabwarabwaraani baike a riki. Bon taekan te bwai ae e a kaman riki rongorongon Eten n te tai anne. A kona ngkanne tiia ake karaanga ni bitaki imwin tienture aika rangi ni bati? E bibitaki tanon te aonnaba n taai nako. E rereke te mwaeiei n te aono are e mena iai Eten, ae te tabo are a riki iai tao 17 te katebubua mwaeiei aika rangi ni korakora n te aonnaba. E riiriki te bitaki n taabo aikai. Irarikin anne, tao e a tia ni bita tanon te aonnaba te Ieka are n ana bong Noa n aaro ake ti a aki kona n ataia ni boong aikai.c

Ma e ngae n anne, aikai koaua tabeua aika ti atai: E taekinaki ni Karikani Bwaai bwa te onnaroka bon te tabo ni koaua. A taekinaki n te rongorongo aei uoua mai buakoni karaanga aika aua aikai ae Iuberetiti ao Taikiriti, ke Itekera bwa a bon teimatoa n raanga ngkai, ao a ikakaan taabo ake a rereke rania mai iai. A oti naba n te rongorongo aran aaba ake a raanga iai karaanga aikai ao a kateretereaki kaubwain abaia aika rangi ni kinaaki iai. A kakaongora rongorongo aikai irouia kaain Iteraera rimoa ake a moani warekia.

Anne teini karaki ao oto karaki aika karioaki ibukia ataei? Ke a katukui baike a na kamataataa ake a na kona ni kakoauaaki iai ke ni kakeweaki? Aio aroni moanakin te karaki ae karioaki ibukia ataei: “N te tai teuana ngkoa n te aba ae raroanako.” Ma a karinaki koaua aika bwarabwara raoi n rongorongon rimoa, n aron naba ake a taekinaki ibukin Eten.

2. E kona ni kakoauaaki bwa e karika Atam te Atua man te tano ao Ewa man rinikaokaon Atam teaina?

E kakoauaaki n rabakaun aonnaba ngkai bwa iai bwain rabwatan te aomata aika bati aika kakaokoro n aron te hydrogen, oxygen, ao te carbon ake a bane ni kuneaki n tanon te aonnaba. Ma a kanga n ikoikotaki baikai bwa e aonga n riki te aomata ae maiu?

A bati taan rabakau ni bwain te aonnaba ake a katautaua bwa e riki te maiu i bon irouna. E moa man te bwai ae rangi ni bingingi are e rikirake teutana imwin teutana i nanon mirion ma mirion te ririki ni karokoa e riki bwa te bwai ae rangi ni bati kanoana ae e kangaanga te ota iai. Ma e ngae n anne, ti kona ni burebureaki n te taeka ae “rangi ni bingingi,” ibukini baika maiu ni kabane, n ikotaki naba ma te cell ae tii teuana are e tii kona n noraki n te bwai ni kataratara ae mwaakaroiroi, e boni kangaanga naba otara iai. Akea te bwai ni kakoaua bwa e manennanti n riki te maiu teuana ke e boni kona n riki n te tai teuana. Ma iai te bwai ni kakoaua ae teretere ni kaineti ma bwaai nako, bwa a karaoaki n te rabakau ae riaon rabakaura.d​​—I-Rom 1:20.

Ko kona n iangoia bwa aongkoa ko ongora n te katangitang ae kakannongora ke ko rangi ni kukurei ni mataku n ana korobanna temanna ae mwaatai ke ko miiakini mwini kukune aika boou ao imwina ko kamatoaa n taekinna bwa akea ae karaoi baikai? Ko na bon aki! Ma a aki kona ni botau baikai ma kangaangan, tikiraoin, ke te rabakau are e kaotaki ni karaoakin rabwatan te aomata. Ti na kanga n iangoia bwa akea te tia Karika te aomata? Irarikin anne, e taekinaki ni Karikani Bwaai bwa mai buakoni baika maiu ni kabane n te aonnaba, bon tii aomata aika karikaki ni katotongan te Atua. (Karikani Bwaai 1:26) E tonu raoi ngkanne bwa tii aomata i aon te aonnaba aika a kona ni kaotiota nanon te Atua n aroia ae n taai tabetai a kani karaoi bwaai, katauraoi katangitang aika anainano, korobanna, ao rabakau aika boou. Ti na mimi ngkai e rianako riki nakoira rabakaun te Atua ni karikii bwaai?

Tera ngkanne te kangaanga ni karikan te aine man rinikaokaon te mwaane teaina?e E kona ni kamanenai bwaai riki tabeua te Atua ni karaoan anne, ma iai bukina ae rangi n nano ngkai e karika te aine n te aro aei. E tangira te mwaane bwa e na mare ma te aine ao a na karekea aia itoman ae kaan, n aron ae “ti te irikona” ngaiia. (Karikani Bwaai 2:24, BG) Tiaki ngkanne te bwai ni kakoaua ae teretere raoi ibukin te tia Karikiriki ae wanawana man tatangira, aroni karikan te mwaane ao te aine bwa a na uaia ni kona ni katoki nanoia i marenaia ao ni karikirakea aia itoman?

Irarikin anne, a kakoauaa ake a mwaatai i aon te gene ni boong aikai, bwa a bane n riki aomata mairoun te mwaane ao te aine ae tii temanna. E kangaanga ngkanne kakoauaan te rongorongo ae ni Karikani Bwaai?

3. E taraaki te kai n ataa te raoiroi ao te kai ni kamaiu bwa bon taian oto karaki.

Ni koauana, e aki reiakinaki ni Karikani Bwaai bwa a kamimi ke ni mwaaka kaai aikai. Ma boni kaai ni koaua ake e kamanenai Iehova n te aro ni kaikonaki.

E koaua bwa a aki karaoa aekan anne aomata n tabetai? N te katoto, e kona n anga te kauring te tia moti ibukin te bure n aki karinea te tabo ni boowi. Tiaki bwain te tabo ni boowi are e kan totokoa aki karineana te tia moti, n aroni kaintekateka ke oona, ma e kan totokoa aki karinean tuan te kaetitaeka ae riai are e tei ibukin te boowi. A a tia naba bwaanuea aika kakaokoro ni kamanena te oko ao te baunuea ibukini kanikinaeani mwaakaia n tautaeka.

A tei ngkanne kaai ake uoua ibukin tera? A bati iango ake a a tia n taekinaki aika e kangaanga te ota iai. E bebete te kaeka ni koaua iai ma e rangi n nano. E tei te kai ibukin ataan te raoiroi ma te buakaka ibukin ana bwai te Atua n tii ngaia, ae riaina ni motinnanoa te bwai ae raoiroi ao ae buakaka. (Ieremia 10:23) Maroaka ae kimoaan uaan te kai arei bon uruakan te tua! N te itera teuana, e tei te kai ni kamaiu ibukin te bwaintituaraoi ae tii te Atua ae e kona n anga, ae te maiu n aki toki.​—I-Rom 6:23.

4. E taraa n ae te naeta are e taetae bon te karaki ae karioaki ibukia ataei.

Ni koauana, ti aki kona n ota raoi n te rongorongo ae ni Karikani Bwaai, ai moarara riki ngkana ti aki iaiangoa raoi nikirani kanoan te Baibara. Ma e kamatataaki te bwai ae raba ae kamimi aei teutana imwin teutana n te Baibara.

Antai ke tera are e karaoa te naeta bwa e na taraa n taetae? A atai koaua riki tabeua ake a kamataatai raoi ana mwakuri te naeta I-Iteraera rimoa. N te katoto, a a ataia bwa e ngae ngke a aki kona n taetae maan, ma e kona te anera ni karaoiia bwa a na taetae. E korea naba rongorongoni Baraam Mote bwa e kanakoa te anera te Atua ni karekea te anga are e na kona iai n taetae ana aati Baraam, n aron te aomata.​—Warekaia Iteraera 22:26-31; 2 Betero 2:15, 16.

A kona taamnei riki tabeman n ikotaki ma te koraki ake a kairiribai nakon te Atua ni karaoi kakai? E a tia Mote n noriia ibongan Aikubita ake a kakaraoi mwakuri n tabunea ni katotongi ana kakai te Atua tabeua n aroni bitakin te oko nakon te naeta. E roko te mwaaka ibukini karaoani mwakuri aikai mairouia ake a kairiribai nakon te Atua n te aba n taamnei.​—Te Otinako 7:8-12.

E teretere raoi bwa e kairaki naba rinanon te taamnei Mote are e korea te boki ae Iobi. E bati taekan teuare karoton te kairiribai nakon te Atua n te boki anne ae Tatan, are e kananououaa kakaonimakia ma te nano ae eti ana toro Iehova ni kabane n ana kewe. (Iobi 1:6-11; 2:4, 5) Ngkanne, e koaua bwa a iangoia I-Iteraera ake rimoa bwa e kamanena te naeta Tatan bwa e na taetae ao ni kewea Ewa n uruana kakaonimakina ma te nano ae eti nakon te Atua? Tao e bae n riki anne.

E koaua bwa bon Tatan are e karaoa te naeta bwa e na taekina te kewe? Imwina riki, e taekinaki Tatan iroun Iesu bwa “te tia kewe ngaia, ao taman te kewe.” (Ioane 8:44) E na bae n riki “taman te kewe” bwa te tia karika te moani kewe are e taekinaki ngkoa ke tiaki? E kaotaraeaki te moani kewe n ana taeka te naeta nakon Ewa. E taku te naeta ni kaitaraan ana kauring te Atua are e na mate ane kana uaan te kai are e tabuaki: “Kam na bon aki mate.” (Karikani Bwaai 3:4, BG) E teretere bwa e ataia Iesu ae e kairaraanga te naeta Tatan. E kaotaraeaki raoi aei n te Kaotioti are e anganaki te abotoro Ioane iroun Iesu, ngke e atonga iai Tatan bwa “te naeta nikawai.”​—Te Kaotioti 1:1; 12:9.

E aki kona ni kakoauaaki ae e kona te anera ae rangi ni mwaaka ni kairaraanga te naeta bwa e na taetae? A kona naba aomata aika a karako mwaakaia nakoia anera ni karaoi bwaai ni kamwane aika kaminonano n aroni kataetaeani bwaai tabeua ao karaoani baika a taraa ni koaua ma boni keewe.

Te Bwai ni Kakoaua ae te Kabanea n Anainano

Tiaki ko na boni kakoauaa ae akea aan raoi te nanououa ibukin te rongorongo ae ni Karikani Bwaai? N te itera teuana, iai te bwai ni kakoaua ae teretere raoi bwa te karaki anne bon rongorongon rimoa ae koaua.

N te katoto, e aranaki Iesu Kristo bwa “te tia kakoaua ae kakaonimaki ao e koaua.” (Te Kaotioti 3:14) Ibukina bwa e kororaoi, e tuai mani kewe ao ni kabuakakaa te koaua n te anga teuana. Irarikin anne, e reireinia aomata bwa e a kaman riki imwain rikina n aomata i aon te aba ao ni koauana, e a kamani maiu irarikin Tamana ae Iehova, “imwaini karikaia kaain te aonnaba.” (Ioane 17:5) Ngaia are bon iai ngaia ni moani karikaia aomata i aon te aba. Tera te koaua ae e taekinna te tia kakoaua are e rangi n onimakinaki i buakoia taani kakoaua ni kabane?

A taekinaki Atam ao Ewa iroun Iesu bwa aomata ni koaua. E taekina aia mare ni kabwarabwaraan ana kaetieti Iehova ibukin te mare ma tii temanna. (Mataio 19:3-6) Ngke arona bwa akea taanga aikai ao ai bon tii te oto karaki te onnaroka are a maeka iai, e nanonaki n anne bwa e kekeweaki Iesu ke bon te tia kewe ngaia. A aki kona n riki aeka n iango aikai! E a kamani mena Iesu i karawa ao e mataku n rikin te kabuanibwai n te onnaroka. Tera te bwai ni kakoaua ae kona n onimakinaki riki nakon anne?

Ni koauana, e kamaamaara onimakinan Iesu aki kakoauaan te rongorongo ae ni Karikani Bwaai. Ibukin aki kakoauaan te rongorongo ni Karikani Bwaai, a a kona aomata n aki ota raoi n iango tabeua aika rangi ni kakawaki mai buakoni booto n iango n te Baibara ao berita aika rangi ni karaunano. Ti na noria bwa e kanga n riki anne.

[Kabwarabwara ae nano]