23 TOGÓ BEL GE NÒ
SỌ́L EA GÃ́BUG DÚ 2 Jìhóvà Ní Ea Dú O Bée É
Éé Ní E Béè Jìhóvà Tõó Dọ̀ Kilma Kĩée E Olo Dì E?
“‘Jìhóvà kọ́ọ̀, “Booloò pá ńdáà neǹ ditõ̀ò.’”—ÀÌZ. 43:10.
NÚ EÉ NÓ
Èé ló bel boo nú eé láá naa ge zogè kọọ̀ béè Jìhóvà di káí nè ge naa kọ gbò nen á nyimá kọọ̀ kọ̀láá kà bel e Sétàn beè kọ́ uúé boo dú kyáá.
1-2. Éé ní ea náa vaá è nyimá kọọ̀ Jíízọ̀s beè palàge nvèè ka ló béè Jìhóvà ẹ?
BÉÈ Jìhóvà beè palàge bọọ́ ló Jíízọ̀s. Jíízọ̀s ní ea beè palàge nvèè ka ló béè Jìhóvà lọ̀l vaá à lee é. Dì belí bé e beè ló bel boo mm̀ togó bel e ã́àa nòa naa, Jíízọ̀s beè di kpènà ló gè ù boo béè ge naa kọ béè Jìhóvà á di káí. (Máàk 14:36; Híb. 10:7-9) Vaá tṍó e Enè Tõ̀ò Gbáá Bẹ̀l Kráìst ni íná kùbmà, Jíízọ̀s é oomà dénè kpóó lẹ̀ẹ̀là bel nè a Tẹ̀, boo béè kọ à gbĩ́ kọọ̀ dénè ka á dìnè Jìhóvà. (1 Kọ́r. 15:26-28) Kọ̀láá kà nú e Jíízọ̀s náa boo béè Jìhóvà tẹ́lẹ bàlà kẽ kọ à palàge vùlè a Tẹ̀.
2 Jíízọ̀s beè dú boo kunukẽ̀í ló gè kọ́ kọ̀láá kà nú e Jìhóvà gbĩ́ kọọ̀ gbò nen á nyimá nè va. (Jọ́ọ̀n 5:43; 12:13) A beè naa kọọ̀ pá a gbò nyòòne nvée á nyimá béè a Tẹ̀. (Jọ́ọ̀n 17:6, 26) Tṍó ea nóòmà nuù gbò nen vaá sí tóm dũ̀ùnè, a beè naa kọọ̀ gbò nen á nyimá kọ Jìhóvà ní ea neèe nyìmànù nè kpóó ea síìmàè gbò tómá ẽ́. (Jọ́ọ̀n 10:25) Kàsĩ́, Jíízọ̀s beè bàn Jìhóvà kọ á kùdẽe ló pá a gbò nyòòne nvée vaá tú a bée “sẹ̀ẹ̀mà va.” (Jọ́ọ̀n 17:11) À dọa bàlà kẽ kọ Jíízọ̀s beè palàge nvèè ka ló béè Jìhóvà. Vóà naa, éé ní ea é náa vaá nen láá dú kà-kà nen ea gé nyoone nvéè Kráìst be náa nyímá àbèè ge kolí béè Bàrì e?
3. Éé ní eé ló bel boo mm̀ nakà togó belí é?
3 Boo béè kọ è dúù kà-kà gbò e gé nyoone nvéè Kráìst, è nóò Jíízọ̀s tení dú ló gè vùlè vaá nvèè ka ló béè Bàrì. (1 Pít. 2:21) Mm̀ nakà togó bel ge nòí, èé nyímá nú ea náa vaá Jìhóvà à tú a bée kolí ló gbò e bà gé vee “lé kpẹ̀a ea kil ló Boǹ Méné Bàrì.” (Máát. 24:14, nw.) Èé ló nágé bel boo nú ea náa vaá à bọ́ló kọ buù bẹ̀ì é nvèè ka ló béè Jìhóvà.
“GBÒ E BÀ É ZIGÀ A BÉE”
4. (a) Mókà tóm ní e Jíízọ̀s beè nè pá a gbò nyòòne nvée besĩ́ à kalá òòa kẽ kil káála ẹ́? (b) Mókà bíb ní eé áálá ẹ́?
4 Besĩ́ Jíízọ̀s à kalá òòa kẽ kil káála, a beè kọ́ nè pá a gbò nyòòne nvéè kọọ̀: “Tṍó e nyómá káí é dọ́í boo, Bàrì é néi kpóó ea é náa kọ ó láá elai neǹ ditõ̀ò neḿ mi lọlíí mm̀ boǹ Jèrúsalẹ̀m tẹlẹ dénè Jùdíà nè Sàmérìà nè ke kùbmà bàlà booí.” (Tóm 1:8) Vóà naa, gbò nyòòne nvéè Kráìst é kọ́ lé kpẹ̀aí imá kọ̀láá ketõ̀ò e bè níì áá mm̀ dó Ízrẹẹ̀l nì. Vó é náa kọọ̀ gbò e bà di dénè dó á ié nèà deè ge dú gbò nyòòne nvéè Jíízọ̀s. (Máát. 28:19, 20) Sõò Jíízọ̀s beè kọọ̀: “[Òé] elai neǹ ditõ̀ò neḿ mi.” É kọ àé dú bíi kọ ãa gbò nyòòne nvéeí á nyimá béè Jìhóvà, sẹ̀ bà é élá neǹ ditõ̀ò nè áá Jíízọ̀s e? Nú e kpá Tóm 15 togó kọ́ é nveè bá nèi kọ é aalá nakà bíbvá.
5. Mósĩ́ deè ní e gbò tóm nè gbò kànen e ba beè di Jèrúsalẹ̀m beè zogè kọ à dú bíi kọọ̀ gbò nen á nyimá béè Jìhóvà ẹ? (Ẹ̀b nàgé fòtó.)
5 Mm̀ gbáá 49 C.E., gbò tóm nè gbò kànen e ba beè di Jèrúsalẹ̀m beè bõoná vaá loá bel boo nú e gbò e bà náa dú Júù e bà gáà kòòà é náa kọbé bà láá dú gbò e bà é nyoone nvéè Kráìst. Tṍó e bà ni lóá belá lọ̀l, Jém̀z ea dú vígà Jíízọ̀s beè kọọ̀: “[Pítà] a palàge nootẽ́ nú ea kil ló túá tṍó e Bàrì gé kiilà bùlà kpee gbò e bà aa dõona kà dó, vaá sà gbò e bà é zigà a bée.” Béè mée ní e Jém̀z géè ló bel kilma ló é? À géè kọ́ nú e neǹ kọ́ọ̀ bùlà Bàrì Émòs beè kọ̀, a beè kọọ̀: “kọbé dénè na gbò ea sígáá dúm ló, dénè gbò e bè níì pá Júù nì e nda kólì va kọ bàá dú pá ńdáà gbò.” (Tóm 15:14-18) Níì áá gè nó nú ea kil ló Jìhóvà ní e ãa gbò nyòòne nvéeí é náaé nì, sõò ‘béè Jìhóvà é kóa vá ló.’ Níí tõó dọ̀ kọọ̀ bà é náa kọ dõona gbò á nyimá béè Bàrì vaá gbò nen é nyímá va ló belí gbò e béè Bàrì kóá ló.
Gbẹá kè ene kà bila ló bel e gbò ge tulè tóm e ba beè di mm̀ túá gbò gbááá beè ié, ba beè mòn kọ à bọ́ló kọọ̀ béè Bàrì á koá ló gbò e bà gé nyoone nvéè Kráìst (Ẹ̀b 5 kpò)
6-7. (a) Éé ní ea beè naa kọ Jíízọ̀s á dú boo kunukẽ̀í ẽ́? (b) Mókà dõona kà nú ea dú bíi ní ea beè naa kọ Jíízọ̀s á dú boo kunukẽ̀í ẽ́?
6 Béè Jíízọ̀s tõó dọ̀ “Jìhóvà dú neǹ dùùlà,” vaá Jìhóvà beè túe dùùmà dénè gbò e bà íée zìgà m. Jíízọ̀s beè dú boo kunukẽ̀í boo béè ge tú a dùm vaamá gyọ́ọ boo gbò nen. (Máát. 20:28) Tení dú ló gè tú a dùm aamáí, a náa kọọ̀ Bàrì á ia ló bẹẹ pọ́lọ́ vaá naa kọ é ié nèà deè ge tõó dùm dọ̀ dè-dè.—Jọ́ọ̀n 3:16.
7 Sõò, éé ní ea náa vaá gbò nen à ié bíi ló nu ààa ẹ́? Níí dú boo béè nú ea beè naaá gbẹá mm̀ gònò Ídèn. Dì belí bé e beè nó mm̀ nakà togó bel e ã́àa nòa naa, Ádàm nè Íìv e bà dú bẹẹ túá kà tẹ̀ nè kà beè lọ̀l togó kèbá Jìhóvà, vó beè naa kọ bàá gá ié ná nèà deè ge tõó dùm dọ̀ọ̀mà dè-dè. (Jén. 3:6, 24) Sõò bel ea palàge bọọ èlmà dùùà gbò nen beè bã kẽ. Sétàn beè kpọ́ kà agẹbá kyáá bel ló Jìhóvà. (Jén. 3:4, 5) Vóà naa, dùùà e gbò nvín e bà aa mm̀ Ádàm nè Íìv é íe dẹẹa boo bel ea bọọ lọ̀l vaá à lee, ea dú gè naa kọọ̀ béè Jìhóvà á di káí. Boo béè kọ Jíízòs beè elá dọ̀ Jìhóvà vaá a bée à koáẹ́ ló, a beè naa nú ea palàge dú bíi mm̀ ge naa kọọ̀ béè Jìhóvà á di káí.
Éé ní ea é náa vaá nen láá dú kà-kà nen ea gé nyoone nvéè Kráìst be náa nyímá àbèè ge kolí béè Bàrì e?
8. Éé ní ea dú bíi kọọ̀ dénè gbò e bà gé nyoone nvéè Kráìst á nyimá ẽ́?
8 À dú bíi kọ dénè gbò e bà é íe zìgà mm̀ Jíízọ̀s á nyimá kọọ̀ Jìhóvà ea dú Tẹ̀ Jíízọ̀s ní e ba dùùà aa bá ẹ́. (Jọ́ọ̀n 17:3) Gbá ló vó, béè Jìhóvà é kóa vá ló dì belí Jíízọ̀s. À bọ́ nágé ló kọ bàá dã́ ból ló bé ea palàge dú bíi kọọ̀ béè Jìhóvà á di káí naa, boo béè kọ níà nú e ba dùùà dẹẹa boo é. (Tóm 2:21, 22) Vóà naa, à dú bíi kọọ̀ dénè gbò e bà gé nyoone nvéè Kráìst á nó nú ea kil ló Jìhóvà nè Jíízọ̀s. Èé gbóó láá dã́ ból ló nú ea náa vaá Jíízọ̀s beè kọ́ mm̀ a dee-deè nvéè tã̀àgã ló Bàrì ea di mm̀ kpá Jọ́ọ̀n 17 togó kọọ̀: “M beè naa kọ bàá nyimá ni ló, vaá m̀ é kilsĩ́ ló gè naa vó, kọbé íb vulà eo beè ié ló nda láá dì vá m, vaá naa ní e nda é dinà va gé m.”—Jọ́ọ̀n 17:26.
“BOOLOÒ PÁ ŃDÁÀ NEǸ DITÕ̀Ò”
9. Mósĩ́ deè ní eé láá zogè kọọ̀ è palàge nvèè ka ló béè Jìhóvà ẹ?
9 À dú bíi kọọ̀ dénè gbò e bà gé nyoone nvéè Kráìst á naa kọọ̀ béè Jìhóvà á di káí. (Máát. 6:9, 10) Èé íè ge naa kọ béè Jìhóvà á di káí èlmà kọ̀láá kà nu. Vóà naa, à palàge dú bíi kọ é pììgà kọbé è láá tú béè Jìhóvà sẹlẹ́ káí. Sõò, mósĩ́ deè ní eé láá naa kọ béè Jìhóvà á di káí vaá tẹlẹ bàlà kẽ kọ bel e Sétàn beè lòa dú kyáá ẹ́?
10. Éé ní e kpá Àìzáíà 42-44 tógó ló bel kilma ló é? (Àìzáíà 43:9; 44:7-9) (Ẹ̀b nàgé fòtó.)
10 Kpá Àìzáíà 42-44 togó kọ́ nú eé láá naa kọbé béè Jìhóvà dí káí. Mm̀ gbò dọ̀ Kpá Káíá, Jìhóvà beè kọ gbò e bà náa ólò fãèe á kọ́ gbò nú ea zógè kọọ̀ ba gbò ńbàlì dì. A beè kọọ̀ be à íe nen ea é láá sí neǹ ditõ̀ò nè ba gbò ńbàlì, á dù gé ló va bel boo. Sõò tọ́ọ̀ nen náa beè láá ló va bel boo!—Bugi Àìzáíà 43:9; 44:7-9.
Mm̀ kọ̀láá kà nú e náà nè bel e lóò, è ólò tẹlẹ bàlà kẽ kọọ̀ tọ́ọ̀ kà Bàrì á gé daalá lọl ló Jìhóvà (Ẹ̀b 10-11 kpò)
11. Dẹ̀ẹ̀a boo nú ea di mm̀ kpá Àìzáíà 43:10-12, mókà bel ní e Jìhóvà beè kọ́ nè pá gbò e?
11 Bugi Àìzáíà 43:10-12. Jìhóvà kọ́ nè pá a gbò kọọ̀: “Booloò pá ńdáà neǹ ditõ̀ò, . . . vaá nda ní em dúù Bàrì e.” Jìhóvà beè kọ bàá aalá bíb ea kọ́ọ̀: “É kọ à íe dõona kà Bàrì ea kpáá dì daalá lọl ló nda?” (Àìz. 44:8) Dénè bẹ̀ì íè nèà deè ge aalá nakà bíbvá. Tení dú ló bel e lóò nè bé e lábvì láb naa, èé tẹ́lẹ bàlà kẽ kọọ̀ áá Jìhóvà ní ea dú kà-kà Bàrì ea dì e. Vaá a bée ní ea bọọ lọ̀l vaá à lee é. Bé e tõò dùm naa é zógè kọ è palàge vùlè Jìhóvà vaá bọ́ló dẹ̀lẹ̀ nyíé boo nèe, kọ̀láá bé e Sétàn náa kọ nu á tàvàláí ló naa. Tṍó e náà vó, è íè nèà deè ge naa kọọ̀ béè Jìhóvà á di káí.
12. Mósĩ́ deè ní e kọ́ọ̀ bùlà Bàrì ea di mm̀ kpá Àìzáíà 40:3, 5 beè mm-má ẽ́?
12 Tṍó e nveè ka ló béè Jìhóvà, è nóò Jíízọ̀s Kráìst. Àìzáíà beè gbẹẹ́ sĩ́ kọọ̀ à íe nen ea é “õonà [àbèè ge, “kpoogè dee ló,” ekk.] boo èèlè Jìhóvà.” (Àìz. 40:3) Mósĩ́ deè ní e níí beè mm-má ẽ́? Jọ́ọ̀n neǹ dììlè nen múú beè kpoogè dee ló èèlè sẹ̀ẹ̀ Jíízọ̀s, ea beè dú boo béè Jìhóvà vaá kọ́ nú ea kil ló béè Jìhóvà nè gbò nen. (Máát. 3:3; Máàk 1:2-4; Lúùk 3:3-6) Kọ́ọ̀ bùlà Bàrìa beè kọ nagè kọọ̀: “Dũ̀ùnè Jìhóvà é beè dọ bàlà kẽ.” (Àìz. 40:5) Mósĩ́ deè ní e níá beè naaá ẽ́? Tṍó e Jíízọ̀s beè dú boo kunukẽ̀í, a beè elá dọ̀ Jìhóvà boo bá ea bọ́ló naa ní ea bélí kọọ̀ Jìhóvà ní ea beè dú boo kunukẽ̀í ẽ́.—Jọ́ọ̀n 12:45.
13. Mósĩ́ deè ní eé láá nó Jíízọ̀s e?
13 Beele gé sí neǹ ditõ̀ò nè Jìhóvà belí Jíízọ̀s. È ólò kọ́ gbò lé nu e Jìhóvà ni náa nè kọ̀láá nen, boo béè kọ a bée kóaí ló. Kọbé è láá palàge sí neǹ ditõ̀ò nè Jìhóvà, è ólò kọ nagé nú e Jíízọ̀s ni náa mm̀ ge naa kọọ̀ béè Jìhóvà á di káí nè gbò nen. (Tóm 1:8) Tọ́ọ̀ nen gáà laa si neǹ ditõ̀ò nè Jìhóvà belí Jíízọ̀s, vaá beele gé nó a nu dòòmà bá. (Kùùà 1:5) Sõò éé ní ea náa vaá à bọ́ló kọ buù bẹ̀ì é nvèè ka ló béè Jìhóvà ẹ?
NÚ E BÉÈ JÌHÓVÀ TÕÓ DỌ̀ KÌLMÀÍ LÓ
14. Dẹ̀ẹ̀a boo nú ea di mm̀ kpá Psalm 105:3, béè Jìhóvà ólò tọáí ló naa vàẹ?
14 È palàge ẽegã́ boo béè Jìhóvà. (Bugi Psalm 105:3.) Nyíè Jìhóvà ólò palàge ẹẹ tṍó e ẽ́ègã̀ boo a bée. (Jèr. 9:23, 24; 1 Kọ́r. 1:31; 2 Kọ́r. 10:17) È ólò ẹ̀b ge nvèè ka ló béè Jìhóvà nè ge kọ́ nú ea kilíé ló nè gbò nen naamá kà pọ̀bkà nèà deè e íè. Kẹ́ẹ náa ólò siíi gè kọ́ nè gbò e ólò gbá siá tóm, gbò e gbáà dia tọọ̀ kpá, pá bẹẹ kègyṍó, nè dõona gbò kọọ̀ beéle Gbò Neǹ Ditõ̀ò Jìhóvà! Pọ́lọ́ Nyómá náa gbĩ́ kọ é kọ́ nú ea kil ló béè Jìhóvà nè dõona gbò. (Jèr. 11:21; Kùùà 12:17) Kàsĩ́, Sétàn nè pá a gbò ólò kpọ́ kyáá bel ea kil ló Jìhóvà, boo béè kọ bà gbĩ́ kọọ̀ dõona gbò á gá nyimá a bée. (Jèr. 23:26, 27) Sõò, boo béè kọ è vulè béè Jìhóvà, è gbĩ́ gè kilsĩ́ gè fã̀e “dénè dee.”—Ps. 5:11; 89:16.
15. Éé ní e gè kolí béè Jìhóvà tõó dọ̀ ẹ?
15 Èé kilsĩ́ gè kolí béè Jìhóvà. (Jóẹ̀l 2:32; Róm̀ 10:13, 14) Níì áá gè nyimá béè Jìhóvà nè ge tú a bée kolmáe ní e gè kolí béè Jìhóvà bãaa m ẽ́ nì. Gè kolí béè Jìhóvà bãaa mm̀ ge nyimá ló íb nen ea dú, dẹlẹ́ẹ nyíé boo, nè ge gbĩ́ tùle nè nvèè bá lọ̀lẹ́ẹ́ bá. (Ps. 20:7; 99:6; 116:4; 145:18) Èé kọ́ nágé nú ea kil ló a bée nè gbò a kpãa nè dõona gbò, siè va kpóó ló kọ bàá ọgá ló ba pọ́lọ́ vaá naa gbò nú ea é náa kọ Jìhóvà á tenmà va.—Àìz. 12:4; Tóm 2:21, 38.
16. Mósĩ́ deè ní eé láá zogè kọọ̀ Sétàn dú neǹ kyáá bel é?
16 È di kpènà ló gè mòn tã̀àgã̀ boo béè Jìhóvà. (Jém̀z 5:10, 11) Tṍó e bọ́ọ̀ló dẹ̀lẹ̀ nyíé boo nè Jìhóvà gbẹá kèbá tã̀àgã̀, è zógè kọọ̀ Sétàn dú neǹ kyáá bel. Tṍó e Jóòb beè di dùma, Sétàn beè kọ́ kilma ló gbò e bà gé fã Jìhóvà kọọ̀: “Nen é tú kọ̀láá kà nú ea íe lọa bá boo béè a dùm.” (Jóòb 2:4) Sétàn beè kọọ̀ áá tṍó e nu lée ló gbò nen ní e bà é láá fã̀ Jìhóvà ẹ, sõò be bà kpeesĩ́ ló tàvàlà dìtõ̀ò bà é aa ló gè fã̀e. Jóòb beè bọ́ló dẹ̀lẹ̀ nyíé boo vaá zogè kọọ̀ bel e Sétàn beè lòa dú kyáá. Deè nieí, beele íè nàgé nèà deè ge zogè kọọ̀ kọ̀láá bé e nu tavàlà naa née é aa ló gè fã̀ Jìhóvà. È palàge agala boo kọọ̀ Jìhóvà é kilsĩ́ gè kpènài boo béè a bée.—Jọ́ọ̀n 17:11.
17. Dẹ̀ẹ̀a boo nú ea di mm̀ 1 Pítà 2:12, mósĩ́ deè ní eé láá zogè kọ è nveè ka ló béè Jìhóvà ẹ?
17 Èé kilsĩ́ gè lèèlà béè Jìhóvà. (Pró. 30:9; Jèr. 7:8-11) Bẹẹ láb é láá nvèè fàà ló béè Jìhóvà àbèè ge naa kọ gbò nen á lèèlàẹ, boo béè kọ a bée kóaí ló. (Bugi 1 Pítà 2:12.) Vóà naa, èé kilsĩ́ gè pììgà bé e bẹẹ kpóó sim tùlà naa ge lèèlà Jìhóvà tení dú ló bel e lóò nè bé e lábvì láb naa. Tṍó e náà vó, è nveè ka ló béè Jìhóvà náa kal ló béè kọ née gbõomà.
18. Mókà dõona sĩ́deè ní eé láá zogè kọ è nveè ka ló béè Jìhóvà ẹ? (Ẹ̀b nàgé émì nú ea di kè kẽ.)
18 È ólò nvèè ka ló béè Jìhóvà bã̀àna tṍó e nen ló pọ́lọ́ bel kìlmàí ló. (Ps. 138:2) Éé ní ea náa vaá níí à palàge dú bíi é? Boo béè kọọ̀ tṍó e náà nú ea léémá Jìhóvà, nyíè gbò nen náa ólò ẹẹ vaá bà é láá ló pọ́lọ́ bel kìlmàí ló.a Gbò nen beè ẹ̀b Jíízọ̀s belí neǹ pọ́lọ́, nvèèmàe lẹ́ vaá tenmá kọ bàá fẹ́ẹ, sõò Jíízọ̀s beè di kpènà ló gè ù boo béè ge nvèè ka ló béè Jìhóvà. Náa beè ié tã̀àgã̀ bùlà kilma ló bé e gbò nen ẹbvíe naa àbèè nú e bà kọ́ kìlmàé ló. (Híb. 12:2-4) A beè ká bùlà gbẹẹ́ boo gè naa bùlà Bàrì.—Máát. 26:39.
19. Mókà tọa ló ní eo íè kilma ló béè Jìhóvà ẹ, vaá ló éé?
19 È palàge ẽegã́ boo béè Jìhóvà, vaá gè kọ̀là Gbò Neǹ Ditõ̀ò Jìhóvà à palàge ẹẹlẹ̀i nyíe. Vóà naa, è di kpènà ló gè siiá kẹ́ẹ boo béè Jìhóvà. Gè nvèè ka ló béè Jìhóvà palàge bọọí ló èlmà bel e gbò nen ló kìlmàí ló. Vóà naa, kọ̀láá bé e Sétàn piigà ge ọọvẹ́i ló naa, naanii èé bééláfùl ge lèèlà béè Jìhóvà. Tṍó e náà vó, è zógè kọ è palàge nvèè ka ló béè Jìhóvà, belí bé e Jíízọ̀s Kráìst beè naaá.
SỌ́L EA GÃ́BUG DÚ 10 Leelai Jìhóvà, Beléè Bàrì!
a Bã̀àna Jóòb ea beè bọ́ló dẹ̀lẹ̀ nyíé boo beè ié tã̀àgã̀ bùlà tṍó e taa kà pá a kóò ló pọ́lọ́ bel kìlmàé ló. Túá ból, pá a nvín beè ù vaá dénè a gyọ́ à pèèe, “kèbá dénè gbò nuí, Jóòb náa beè ló pọ́lọ́ bel” kilma ló Bàrì. (Jóòb 1:22; 2:10) Sõò tṍó e bà ló pọ́lọ́ bel kilma ló Jóòb, a beè gbĩ́ gè leevè bel a bá vaá a beè ló “pọ́lọ́ bel.” Ge ié lé bée beè bọọẹ́ ló èlmà ge nvèè ka ló béè Bàrì.—Jóòb 6:3; 13:4, 5; 32:2; 34:5.