Mari—Tòdaho Nukundeji Hohowhenu Tọn De

“TO WHENUENA yẹn po azọ́nwatọgbẹ́ ṣie lẹ po ko yì jaya dopọ na kosọ dagbe mítọn godo, n’lẹkọwa abò ṣie mẹ bo to jejeji sọmọ bọ n’ma tlẹ sọgan deanana dee,” wẹ whenuho-kantọ dòkuntọ France tọn André Parrot flinnu dọ. To janvier 1934, to Tell Hariri, sẹpọ tòpẹvi Abu Kemal tọn he tin to tọ̀sisa Euflate tó to Syrie, Parrot po azọ́nwatọgbẹ́ etọn lẹ po kùn boṣiọ de tọ́n po nukinkan lọ po dọmọ: “Lamgi-Mari, ahọlu Mari tọn, yẹwhenọ daho Enlil tọn.” Nuhe yé mọ lọ hẹn yé jaya tlala.

Tòdaho Mari tọn ko yin mimọ lo! Etẹwutu nuhe yin mimọ ehe jẹna ayidonugo Biblu plọntọ lẹ tọn?

Naegbọn E do Jẹna Ayidonugo?

Kandai hohowhenu tọn lẹ ko donù tintin Mari tọn go, ṣigba nọtẹn tangan he mẹ e tin te ma yin yinyọnẹn na ojlẹ dindẹn. Sọgbe hẹ nuhe wekantọ Sumer tọn lẹ dọ, hukan gandudu tọn de nọ̀ Mari, he na ko dugán do Mẹsopotamia blebu ji to ojlẹ de mẹ. Na Mari yin didoai do tọ̀sisa Euflate tó wutu, e yin nọtẹn titengbe de fie aliho ajọwiwa tọn susu nọ pé te, ehe kọ̀n lẹdo Ohù Pẹlsia tọn lẹ dopọ hẹ Assilia, Mẹsopotamia, Anatolie, po Huto Méditerranée tọn po. Nuyizan lẹ taidi owhlẹ, ogàn, zannu—yèdọ nuhe hán taun to Mẹsopotamia lẹ—nọ yin hinhẹn gbọ̀n tòdaho lọ mẹ. Takuẹ he nọ yin súsú do nuyizan lọ lẹ ji lẹ hẹn Mari jẹ adọkun taun bo zọ́n bọ e paṣẹ do lẹdo lọ ji. Ṣigba aṣẹpipa ehe wá vivọnu to whenuena Sargon Akkad tọn gbawhàn Silia tọn.

Na nudi owhe 300 he bọdo awhàngbigba Sargon tọn go lẹ, Mari yin gandudeji gbọn awhàngán debọdo-dego lẹ dali. Tòdaho lọ sọ vọ́ huhlọn mọ jẹ obá de mẹ to gandudu enẹlẹ glọ. Ṣigba to ojlẹ gandutọ godo tọn lọ Zimri-Lim tọn mẹ, yindidi Mari tọn ko to didepo. Zimri-Lim tẹnpọn nado hẹn ahọluigba etọn lodo gbọn awhàngbigba, gbekọndopọ, po alẹnu alọwle tọn voovo lẹ po dali. Ṣigba to gblagbla 1760 J.W.M. tọn mẹ, Ahọlu Hammurabi Babilọni tọn gbawhàn tòdaho lọ tọn bo gbà ẹ kija, bosọ hẹn nuhe Parrot ylọdọ “dopo to nukunhunhun aihọn hohowhenu tọn he yinukọn hugan lẹ mẹ” wá vivọnu.

To whenuena awhànpa Hammurabi tọn lẹ và Mari sudo, yé wà azọ́n alọgọ tọn titengbe de dai na whenuho-kantọ dòkuntọ po whenuho-kantọ egbezangbe tọn lẹ po to mayọnẹn mẹ. Yé họ́ adó okọ́ vẹẹ tọn lẹ do ohọ̀ delẹ ji bo gbọnmọ dali dì yé do dòglọ na nudi mẹtlu 5 to fidelẹ, ehe zọ́n bọ ohọ̀ lọ lẹ ma yin hinhẹngble dile ojlẹ to yìyì. Whenuho-kantọ dòkuntọ lẹ ko kùn gbakija tẹmpli po họ̀nmẹ delẹ po tọn tọ́n to pọmẹ hẹ anazọ́n madosọha lẹ po nukinkan fọtọ́n susu he bẹ nudọnamẹ lẹ hẹn do nukunhunhun hohowhenu tọn ji lẹ po.

Naegbọn gbakija Mari tọn lẹ do jẹna ayidonugo mítọn? Lẹnnupọndo ojlẹ he mẹ tọgbo Ablaham nọgbẹ̀ te ji. Ablaham yin jiji to 2018 J.W.M., yèdọ owhe 352 to Singigọ daho lọ godo. E tin to hukan whẹndo aotọ tọn ji bọdo Noa go. Dile Jiwheyẹwhe degbena Ablaham, e tlọ́n tòdaho etọn Uli mẹ, bo yì Halani. To owhe 1943 J.W.M., whenuena Ablaham tindo owhe 75, e tlọ́n Halani yì aigba Kenani tọn ji. Whenuho-kantọ dòkuntọ Italie tọn Paolo Matthiae dọmọ: “To whenuho mẹ, ojlẹ Mari tọn mẹ wẹ Ablaham zingbejizọnlin sọn Uli yì Jelusalẹm [to Kenani].” Enẹwutu, nujọnu taun wẹ mimọ Mari tọn yin, na e sọgan gọalọna mí nado yọ́n ninọmẹ he mẹ devizọnwatọ nugbonọ Jiwheyẹwhe tọn Ablaham nọgbẹ̀ te lẹ.a—Gẹnẹsisi 11:10–12:4.

Etẹwẹ Gbakija lọ lẹ Dehia?

Sinsẹ̀n-bibasi gbayipe to Mari dile e yin do to lẹdo Mẹsopotamia tọn blebu mẹ. E nọ yin linlẹn dọ azọngban gbẹtọ tọn wẹ nado sẹ̀n yẹwhe lẹ. Gbẹtọ lẹ nọ yì dindona linlẹn yẹwhe lẹ tọn whẹpo do basi nudide sinsinyẹn depope. Whenuho-kantọ dòkuntọ lẹ ko mọ gbakija tẹmpli ṣidopo tọn. Delẹ to tẹmpli enẹlẹ mẹ wẹ Tẹmpli Kinnikinni lẹ tọn (he mẹdelẹ nọ pọnhlan taidi tẹmpli Dagan he yin Dagọni to Biblu mẹ tọn) gọna fiwiwe Ishtar he yin yẹwhe-yọnnu vijiji tọn, po yẹwhe owhè tọn Shamash po tọn lẹ. To dowhenu tẹmpli ehelẹ dopodopo nọ bẹ boṣiọ yẹwhe he avọ́nunina po vẹvivẹ lẹ po nọ yin bibasi hlan lọ tọn hẹn. Sinsẹ̀n-basitọ lẹ nọ ze ojlẹmọ yetọn titi he do yé hia bọ yé to dẹ̀ho po nukiko yẹsẹ po lẹ do oján gaa de ji to tẹmpli lọ mẹ, po linlẹn lọ po dọ ojlẹmọ yetọn na zindonukọn to nuyiwa sinsẹ̀n-bibasi tọn yetọn mẹ. Parrot dọmọ: “Ojlẹmọ [sinsẹ̀n-basitọ lọ tọn] tin taidi vẹla he nọ yin yiyizan to sinsẹ̀n Katoliki egbehe tọn mẹ, ṣigba to obá he tlẹ sọ sinyẹn hugan de mẹ, bo yin nunọnutẹnmẹ nujọnu tọn de na yisenọ lọ.”

Nuhe dọ̀n ayidonugo hugan to nuhe yin mimọ to gbakija Tell Hariri tọn mẹ lẹ wẹ pipotọ họ̀nmẹ blibata de tọn, he yin yinyọnẹn gbọn yinkọ mẹhe nọ̀ e mẹ gbọngodo tọn dali, enẹ wẹ Ahọlu Zimri-Lim. Whenuho-kantọ dòkuntọ France tọn Louis-Hugues Vincent basi zẹẹmẹ etọn taidi “nuhe jiawu hugan to họgbigbá hoho Whèzẹtẹn-waji tọn lẹ mẹ.” Gbigblo etọn hugan hectare awe daa bọ e tindo abò po awánu 300 delẹ po. Etlẹ yin to hohowhenu, họ̀nmẹ ehe nọ yin pinpọnhlan taidi dopo to onú whanpẹnọ hugan aihọn tọn lẹ mẹ. Georges Roux dọ to owe etọn Iraq Hohowhenu Tọn (Glẹnsigbe) mẹ dọmọ: “E diyin . . . sọmọ bọ Ahọlu Ougarit tọn, he tin to huto Syrie tọn, ma whleawu nado do visunnu etọn hlan fie dẹn na kilomẹtlu 600 nado yì dla ‘owhé Zimri-Lim tọn’ pọ́n poun.”

Whẹpo dlapọn-basitọ de na jẹ awánu gblagada lọ mẹ, e dona biọ họ̀nmẹ he yè dó adó lẹdo pé lọ gbọn họngbo dopo dali, he tindo atọ̀họ̀ awe to adà dopodopo ji. Sọn ofìn etọn he tin to oplò de ji mẹ, Zimri-Lim, ahọlu godo tọn Mari tọn, nọ penukundo whẹho awhàn, ajọwiwa, po tonudidọ po tọn lẹ go, bo nọ dawhẹ bosọ nọ yí jonọ lẹ po afọzedaitọ otò devo tọn lẹ po. Adọtẹn lẹ tin na jonọ he ahọlu lọ nọ hẹjó to gbesisọmẹ to hùnwhẹ akuẹgegenu tọn whenu lẹ. Olàn oyìn, ogbọ́, agbanlin po koklo po tọn gọna whèvi he yin hìhì, sisọ̀, kavi sinfiẹna lẹ yin delẹ to nuhe yé nọ dù lẹ mẹ—bọ nusọnu he mẹ dadonu pé lẹ, omá lẹ po yìnnọsìn-minmlin voovo lẹ po nọ zọnpọ hẹ ehelẹ. Atin-sinsẹ́n voovo lẹ, po akla he yin didà to panu wunmẹwunmẹ lẹ mẹ po wẹ nọ yin dùdù taidi ojlonu. Bia kavi ovẹn wẹ nọ saba yin nina jonọ lẹ nado nù.

Nuyizan nuhẹn do wiweji tọn lẹ ma hán to họ̀nmẹ lọ gba. Awulẹpa he mẹ okòzẹ́n lẹ po adàdo lẹ po tin te lẹ yin mimọ. Aigba po odò adó awulẹpa lọ lẹ tọn po nọ yin titlẹ́ po osẹ̀n pinpẹn po. Osin gbigble lẹ nọ sà gbọ̀n osin-whín bliki tọn lẹ mẹ, podọ nuyizan okò tọn he osẹ̀n pinpẹn yin sisádo nado nọ dọ̀n osin tọnjẹgbonu lẹ gbẹsọ yọ́n nado yin yiyizan to owhe 3 500 godo. To whenuena asi ahọlu lọ tọn atọ̀n bẹ awutu he nọ hùmẹ de, osẹ́n he yin dido lọ sinyẹn taun. Yọnnu awutunọ mọnkọtọn dona yin zizedo olá bo yin kinklandovo. “Mẹde ma dona nùsin to kọfo etọn mẹ, dùnú to tafo etọn tó, sinai do oján etọn ji gba.”

Etẹwẹ Mí Sọgan Plọn sọn Owe Hoho He Yin Mimọ lẹ Mẹ?

Parrot po azọ́nwatọgbẹ́ etọn lẹ po mọ nudi tafo zannu tọn 20 000 he tindo nukinkan to ogbè Akkadien tọn mẹ. Zannu lọ lẹ yin wekanhlanmẹ lẹ gọna kandai tonudidọ po akuẹzinzan po tọn lẹ. Madatọ̀n owe hoho ehelẹ tọn poun wẹ ko yin zinzinjẹgbonu, ṣigba to bladopọ voovo 28 mẹ. Nawẹ ehelẹ yọn-na-yizan sọ? Jean-Claude Margueron, he yin anadenanutọ Azọ́n Dodinnanu Dòkunkun Mari tọn dọmọ: “Whẹpo owe hoho Mari tọn lẹ do yin mimọ, mí ma yọ́n nujọnu de gando otàn, nuzedai lẹ, podọ gbẹzan egbesọegbesọ Mẹsopotamia po Silia po tọn go to bẹjẹeji owhe fọtọ́n awetọ lọ tọn gba. Yé yin alọgọnamẹnu titengbe de nado sọgan kàn apadewhe whenuho tọn.” Dile Parrot dọ do, owe hoho lọ lẹ “do kanṣiṣa sẹhundaga de hia to mẹhe ji yé dọhodo lẹ po nuhe Alẹnu Hoho lọ dọna mí gando ojlẹ Tọgbo lẹ tọn go po ṣẹnṣẹn.”

Zannu he yin mimọ to Mari lẹ sọ hẹn adà Biblu tọn delẹ họnwun ga. Di apajlẹ, zannu lọ lẹ dohia dọ asi po asi-mọwhlá kẹntọ de tọn lẹ po hihòyi yin “aliho nuyiwa tọn tangan de na ahọlu lẹ to ojlẹ enẹ mẹ.” Ayinamẹ Ahitofẹli mẹblutọ lọ tọn hlan Absalọmi visunnu Ahọlu Davidi tọn nado tindo kọndopọ zanhẹmẹ tọn hẹ asi-mọwhlá otọ́ etọn tọn lẹ ma yin linlẹn yọyọ to aliho depope mẹ gba.—2 Samuẹli 16:21, 22.

Dodinnanu dòkunkun tọn voovo 41 wẹ ko yin bibasi to Tell Hariri sọn 1933 gbọ́n. Ṣigba kakajẹ egbé, hectare 8 poun wẹ ko yin dodinna to hectare 110 Mari tọn lẹ mẹ. E họnwun dọ ojlofọndotenamẹnu susu na gbẹsọ yin mimọ to Mari, yèdọ tòdaho nukundeji hohowhenu tọn de.

[Nudọnamẹ odò tọn]

[Yẹdide otò tọn to weda 10]

(Nado mọ yẹdide ganji, pọ́n zinjẹgbonu)

Ohù Pẹlsia tọn

Uli

MẸSOPOTAMIA

Euflate

MARI

ASSILIA

Halani

ANATOLIE

KENANI

Jelusalẹm

Ohù Méditerranée (Ohù Daho)

[Yẹdide to weda 11]

Ahọlu Iahdun-Lim Mari tọn doawagun gando azọ́n họgbigbá tọn etọn go to owe ehe mẹ

[Yẹdide to weda 11]

Boṣiọ Lamgi-Mari tọn ehe he yin mimọ gọalọ nado yọ́n nọtẹn Mari tọn

[Yẹdide to weda 12]

Ebih-Il he yin nukunpedonugotọ Mari tọn to dẹ̀ho

[Yẹdide to weda 12]

Oplò họ̀nmẹ lọ tọn de, fie boṣiọ yẹwhe-yọnnu de tọn na ko yin zizedo

[Yẹdide to weda 12]

Gbakija Mari tọn, he bẹ ohọ̀ okọ́ vẹẹ tọn lẹ hẹn

[Yẹdide to weda 12]

Awulẹpa họ̀nmẹ tọn de

[Yẹdide to weda 13]

Osé he do awhàngbigba Naram-Sin tọn do Mari ji hia

[Yẹdide to weda 13]

Nudi tafo zannu tọn 20 000 wẹ yin mimọ to gbakija họ̀nmẹ lọ tọn lẹ mẹ

[Asisa Yẹdide tọn to weda 10]

© Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Asisa Yẹdide tọn to weda 11]

Document: Musée du Louvre, Paris; statue: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)

[Asisa Yẹdide tọn to weda 12]

Statue: Musée du Louvre, Paris; podium and bathroom: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)

[Asisa Yẹdide tọn to weda 13]

Victory stele: Musée du Louvre, Paris; palace ruins: © Mission archéologique française de Tell Hariri-Mari (Syrie)