Otàn Gbẹzan Tọn
Vivẹnudido Nado Hẹn Dolilo Mítọn Go to Gbigbọ-Liho
Dile e yin didọ gbọn Rolf Brüggemeier dali
Wekanhlanmẹ tintan he n’mọyi to ganmẹ wá sọn họntọn de dè. E dọna mi dọ onọ̀ ṣie po nọvisunnu ṣie lẹ po—yèdọ Peter, Jochen, po Manfred po—ko yin wiwle ga. E wá pò nọviyọnnu mítọn pẹvi awe lẹ kẹdẹ matin mẹjitọ kavi mẹdaho depope. Naegbọn aṣẹpatọ Whèzẹtẹn Allemagne tọn lẹ do dohomẹkẹn whẹndo mítọn? Etẹwẹ gọalọna mí nado hẹn dolilo mítọn go to gbigbọ-liho?
WẸKẸ WHÀN II hẹn jijọho ovu whenu mítọn tọn gble; mí yí nukun mítọn lẹ do mọ danuwiwa awhàn tọn. Papa kọnawudopọ hẹ awhànpa Allemagne tọn lẹ bo kú taidi awhàn-kanlinmọ. Ehe zẹẹmẹdo dọ Mama he nọ yin Berta, dona penukundo ovi ṣidopo go sọn owhe dopo mẹvi ji kakajẹ owhe 16 mẹvi ji.
Ṣọṣi he Mama nọ yì hẹn ẹn jẹflumẹ gando sinsẹ̀n go sọmọ bọ e ma nọ jlo nado sè nudepope dogbọn Jiwheyẹwhe dali. Ṣigba to gbèdopo to 1949, Ilse Fuchs, nawe zinzintọ he ma mọlanmẹ sọmọ de, wá ohọ̀n mítọn ji nado dọho gando Ahọluduta Jiwheyẹwhe tọn go. Kanbiọ etọn lẹ po hoyijlẹdohogo etọn po whàn Mama nado dín tlintlindo. Biblu pinplọn hẹn Mama tindo todido.
Ṣigba, to tintan whenu, mí visunnu etọn lẹ tindo ayihaawe. Nazi lẹ podọ to enẹgodo Communiste lẹ ko dopagbe susu, he wá dekọtọn do flumẹjijẹ kẹdẹ mẹ na mí. Dile etlẹ yindọ mí tindo ayihaawe gando opagbe yọyọ depope go, mí yin whinwhàn to whenuena mí jẹakọ hẹ Kunnudetọ delẹ he ko nọ̀ osla yasanamẹ tọn lẹ mẹ na yé gbẹ́ nado nọgodona awhànfunfun wutu. To owhe he bọdego mẹ, yẹn yí baptẹm to pọmẹ hẹ Mama po Peter po.
Nọvisunnu mítọn Manfred lọsu yí baptẹm ga, ṣigba e họnwun dọ nugbo Biblu tọn ma ko doadọ̀do to ahun etọn mẹ gba. To whenuena Communiste lẹ hẹnalọdotena azọ́n mítọn to 1950 bọ ponọ nuglọ tọn Stasi he diyin taun lẹ gbidikọna ẹn, e de fie mí nọ basi opli mítọn lẹ te gbà. Enẹ wẹ zọ́n bọ onọ̀ ṣie po nọvisunnu ṣie he pò lẹ po wá yin wiwle to godo mẹ.
Devizọnwiwa to Alọhẹndotenamẹ Glọ
Na alọhẹndotenamẹ lọ wutu, mí dona nọ hẹn owe sinai do Biblu ji lẹ biọ Whèzẹtẹn Allemagne tọn gbọ̀n nuglọ. Taidi wẹnsagun de, n’nọ bẹ owe lẹ to whèyihọ-waji Berlin tọn, fie owe mítọn lẹ ma yin alọhẹndotena te, bo nọ bẹ yé dasá dogbó. Whlasusu wẹ n’họ̀ngán sọn alọ ponọ lẹ tọn mẹ, ṣigba to novembre 1950, yẹn yin wiwle.
Ponọ Stasi lẹ ze mi do gànhọ dòglọ tọn he ma tindo fleṣe de mẹ. Dotẹnmẹ ma nọ yin nina mi nado damlọn to okle, podọ to zánmẹ yẹn nọ yin hokanse bo nọ yin hihò to whedelẹnu. N’ma sè nudepope gando hẹnnumẹ ṣie lẹ go kakajẹ mars 1951 to whenuena owhẹ̀ ṣie yin didọ bọ Mama, Peter po Jochen po wá otẹn lọ mẹ. Yẹn yin whẹdana nado sẹngàn na owhe ṣidopo.
Azán ṣidopo to whẹdidọ ṣie godo, Peter, Jochen po Mama po yin wiwle. To enẹgodo, yisenọ hatọ de penukundo nọviyọnnu ṣie Hannelore he tindo owhe 11 go, bọ nafẹ mítọn de penukundo Sabine he tindo owhe 7 go. Gàntọṣọtọ Stasi tọn lẹ yinuwa hẹ Mama po nọvisunnu ṣie lẹ po taidi sẹ́nhẹngbatọ kanylantọ lẹ, bo tlẹ bẹ afọpakàn yetọn lẹ yì. Yé dona nọ gbọṣi ote to hokansemẹ lẹ whenu. Yelọsu yin whẹdana nado sẹ̀ngàn na owhe ṣidopo.
To 1953, yẹn po gàntọ Kunnudetọ devo lẹ po yin azọ́ndena nado gbá agahun-glintẹn awhànfuntọ lẹ tọn de, ṣigba mí gbẹ́ nado wàmọ. Aṣẹpatọ lọ lẹ sayana mí nado nọ̀ ṣokẹdẹ na azán 21, ehe zẹẹmẹdo dọ mí ma sọgan wazọ́n, kavi mọ wekanhlanmẹ yí, podọ núdùdù pẹvide wẹ nọ yin nina mí. Mẹmẹyọnnu Klistiani delẹ nọ pò blẹdi pẹẹde dai sọn núdùdù vude yelọsu tọn lẹ mẹ bo nọ ze hlan mí gbọ̀n nuglọ. Enẹ wẹ zọ́n bọ n’wá jẹakọ hẹ Anni he yin dopo to mẹmẹyọnnu enẹlẹ mẹ, bo wlealọ hẹ ẹ to whenuena e yin tuntundote to 1956 podọ yẹnlọsu to 1957. Owhe dopo to alọwle mítọn godo, viyọnnu mítọn Ruth yin jiji. Diblayin ojlẹ dopolọ mẹ wẹ Peter, Jochen po Hannelore po wlealọ te.
Nudi owhe atọ̀n to tundote ṣie godo, yẹn sọ yin wiwle whladopo dogọ. Ogán Stasi tọn de tẹnpọn nado diọlinlẹn na mi nado lẹzun mẹdehiatọ. E dọmọ: “Mẹvivẹ ṣie Brüggemeier, jaale bo yin lẹnpọn dagbenọ. A yọ́n nuhe e zẹẹmẹdo nado yì ganmẹ, podọ mí ma jlo dọ hiẹ nisọ jiya ehe lẹpo whladopo dogọ. Hiẹ sọgan zindonukọn taidi Kunnudetọ de, bo na nọ plọnnu towe, bo nasọ nọ dọho do Biblu ji dole e jlo we do. Nuhe dín mí te poun wẹ nado nọ mọ nudọnamẹ agọe pete tọn lẹ yí. Lẹnnupọndo asi towe po viyọnnu towe pẹvi po ji.” Nuhe e dọ gbọngodo enẹ hẹn mi jẹflumẹ tlala. Ṣogan, yẹn yọnẹn dọ eyin n’yì ganmẹ, Jehovah na penukundo whẹndo ṣie go hugan lehe yẹnlọsu sọgan wà do, podọ e wàmọ nugbo!
Aṣẹpatọ lọ lẹ tẹnpọn nado hẹn Anni gánnugánnu nado wazọ́n na whenu-gigọ́ bosọ na dotẹnmẹ mẹdevo lẹ nado nọ penukundo Ruth go to osẹ gblamẹ. Anni gbẹ́ bo nọ wazọ́n to zánmẹ nado sọgan penukundo Ruth go to okle. Mẹmẹsunnu mítọn lẹ do mẹtọnhopọn hia taun bo basi nunina susu na asi ṣie sọmọ bọ ewọ lọsu penugo nado má hẹ mẹdevo lẹ. To ojlẹ enẹ mẹ, n’yí nudi owhe ṣidopo devo zan to ganpamẹ.
Lehe Mí Hẹn Yise Go to Ganpamẹ Gbọn
To kọlilẹ ṣie wá ganmẹ godo, gàntọ-gbẹ́ ṣie he yin Kunnudetọ lẹ to jejeji nado yọ́n owe yọyọ he yin zinzinjẹgbonu to agọe lẹ. Lehe homẹ ṣie hùn do sọ dọ yẹn ko yí sọwhiwhe do plọn linlinnamẹwe Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ lọ Tọn bo ko sọ yì opli lẹ to gbesisọ mẹ sọmọ bọ n’sọgan yin asisa tulinamẹ gbigbọmẹ tọn de na yé!
To whenuena mí biọ Biblu de to gàntọṣọtọ lẹ si, yé gblọn dọmọ: “Nado na Biblu Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ yin owùnu taidi azọ́nwanu lẹ zizedo alọmẹ na ajotọ he to ganmẹ de nado gbàgan bo tọ́n.” To azán dopodopo ji, mẹmẹsunnu he to nukọntọ yin lẹ nọ de wefọ Biblu tọn de nado gbadopọnna. To zọnlinzinzin nukunwhiwhe gbàn tọn he mí nọ basi egbesọegbesọ to kọhoji whenu, mí ma nọ tindo homẹhunhun to aihundida lanmẹyiya tọn po jẹhọn fifá po mẹ sọ ale he mí nọ mọyi sọn wefọ egbesọ tọn lọ mẹ. Dile etlẹ yindọ mí dona nọ dẹn do míde na nudi mẹtlu atọ́n bo masọ dona dọho, mí gbẹ́ nọ dín aliho lẹ nado hẹn wefọ lọ jẹ ode awetọ dè. Eyin mí lẹkọwa gànhọ mítọn lẹ mẹ, mí nọ ṣinyan nuhe mẹdopodopo ko penugo bo sè lẹ pli, podọ to enẹgodo mí nọ basi hodọdopọ Biblu tọn egbesọegbesọ tọn mítọn.
To godo mẹ, mẹdehiatọ de de mí gbà bọ n’yin zizedo gànhọ ṣokẹdẹninọ tọn mẹ. Dona nankọ die dọ to ojlẹ enẹ mẹ n’ko plọn wefọ kanweko susu lẹ do tamẹ! N’penugo nado yí ojlẹ nudemayiwà tọn enẹlẹ zan nado lẹnayihamẹpọn do hosọ Biblu tọn voovo lẹ ji. Enẹgodo n’yin tẹnsẹna yì ganpa devo mẹ, fie gàntọṣọtọ de ze mi do gànhọ dopolọ mẹ hẹ Kunnudetọ awe devo lẹ te bosọ na mí Biblu de—ehe hẹn ayajẹ mítọn gọfla. To osun ṣidopo yiyizan to gànhọ ṣokẹdẹninọ tọn mẹ godo, homẹ ṣie hùn dọ n’wá penugo whladopo dogọ nado dọho do hosọ Biblu tọn lẹ ji hẹ yisenọ hatọ lẹ.
Nọvisunnu ṣie Peter basi zẹẹmẹ nuhe gọalọna ẹn nado doakọnnanu to ganpa devo mẹ tọn dọmọ: “N’nọ lẹnnupọndo gbẹninọ to aihọn yọyọ lọ mẹ ji bo nọ ze ayiha ṣie do linlẹn Biblu tọn lẹ ji. Mí Kunnudetọ lẹ nọ hẹn ode awetọ lodo gbọn kanbiọ Biblu tọn lẹ kinkanse dali, kavi gbọn mẹtẹnpọn lẹ zizedonukọnna mídelẹ gando Owe-wiwe go dali. Ninọmẹ lọ ma bọawu. To whedelẹnu, mí omẹ 11 nọ yin ginglọndo fie ma gblo hugan mẹtlu 12 lẹdo pé. Finẹ wẹ mí nọ dùnú, damlọn, lawu, bo tlẹ sọ nọ yì págodo te—nulẹpo wẹ mí nọ wà to finẹ. Apọ̀ wá ṣì mí pete.”
Jochen, he yin dopo to nọvisunnu ṣie he pò lẹ mẹ dọ gando numimọ he e tindo to ganpamẹ go dọmọ: “N’nọ ji ohàn he n’sọgan flin sọn ohanwe mítọn mẹ lẹ. Egbesọegbesọ, n’nọ lẹnayihamẹpọn do wefọ he n’hẹn do apọ̀nmẹ de ji. To tundote ṣie godo, n’zindonukọn nado hẹn aṣa nupinplọn gbigbọmẹ tọn dagbe de go. To azán dopodopo ji, n’nọ hia wefọ azán lọ tọn to pọmẹ hẹ whẹndo ṣie. Mí sọ nọ wleawuna opli lẹpo.”
Tundote Mama Tọn sọn Ganpamẹ
To nuhe lán vude to owhe awe ji yiyizan to ganpamẹ godo, Mama yin tuntundote. E yí mẹdekannujẹ etọn zan nado plọn Biblu hẹ Hannelore po Sabine po, bo gọalọna yé nado ze dodonu dagbe de dai na yise yetọn. E sọ plọn yé nado pehẹ whẹho he nọ fọ́n to wehọmẹ na yise yetọn to Jiwheyẹwhe mẹ wutu lẹ. Hannelore dọmọ: “Mí ma nọ dibuna nuhe na jọ na mí nọ na tuli ode awetọ to whégbè. Haṣinṣan pẹkipẹki whẹndo mítọn tọn nọ súdo nuhahun depope he mí sọgan pannukọn tọn.”
Hannelore zindonukọn dọmọ: “Mí sọ nọ wleawuna núdùdù gbigbọmẹ tọn na mẹmẹsunnu mítọn he tin to ganmẹ lẹ. Mí nọ yí alọ do basi vọkan zinjẹgbonu Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ Lọ Tọn dopo blebu tọn do wema ji po wekun flinflin po. Enẹgodo, mí nọ bú yé do wema he osin ma sọgan hẹngble lẹ mẹ bo nọ ze yé whlá do atin-sinsẹ́n prunes lẹ mẹ, ehe mí nọ dohlan to sunmẹsunmẹ. Ayajẹ nankọ die nado mọ linlin de yí dọ atin-sinsẹ́n lọ lẹ ‘vivi taun.’ Mí hẹn alọnu ján to azọ́n mítọn mẹ sọmọ bọ n’sọgan dọ dọ ojlẹ ayajẹ tọn wẹ enẹ yin.”
Gbẹninọ to Alọhẹndotenamẹ Glọ
Peter basi zẹẹmẹ nuhe gbẹninọ to alọhẹndotenamẹ glọ na owhe susu to Whèzẹtẹn Allemagne tọn bẹhẹn lẹ tọn dọmọ: “Mí nọ pli to owhé mẹdetiti tọn lẹ gbè to pipli kleunkleun lẹ mẹ, podọ mí nọ tẹnpọn ma nado wá do zẹnzẹn kavi zọnpọ yì. To opli dopodopo ji, mí nọ basi tito dehe na bọdego tọn. Mí nọ wà ehe gbọn ohia po kandai lẹ po yiyizan dali na mí nọ dibu to whepoponu na ponọ Stasi he nọ to otó họ́ lẹ.”
Hannelore basi zẹẹmẹ dọ: “To whedelẹnu mí nọ mọ kasẹti hoyidokanji tito-to-whinnu plidopọ tọn lẹ yí. Ehe nọ saba hùn dotẹnmẹ opli ayajẹ tọn de dote. Pipli pẹvi mítọn nọ pli dopọ nado dotoaina nuplọnmẹ Biblu tọn na ganhiho susu. Dile etlẹ yindọ mí ma sọgan mọ hodọtọ lọ lẹ, mí nọ hodo tito-to-whinnu lọ po sọwhiwhe po bosọ nọ basi kandai lẹ.”
Peter dọmọ: “Mẹmẹsunnu mítọn he to otò devo mẹ lẹ dovivẹnu vonọtaun nado wleawu owe sinai do Biblu ji lẹ tọn na mí. Nudi owhe ao jẹnukọnna aijijẹ Adó Berlin tọn to 1989, yé wleawu zinjẹgbonu pẹvi vonọtaun lẹ tọn na mí. Mẹdelẹ ze mọto, akuẹ, podọ etlẹ yin mẹdekannujẹ yetọn do owù mẹ nado sọgan hẹn núdùdù gbigbọmẹ tọn wá Whèzẹtẹn Allemagne tọn. To zánmẹ dopo, mí to nukundo asu po asi po de bọ yé ma wá. Ponọ lẹ ko mọ owe he yé hẹn ja lẹ bo wle mọto yetọn. Mahopọnna owù lọ lẹ, mí ma lẹnnupọn gbede nado doalọtena azọ́n lọ nado sọgan zan gbẹzan awuvivo tọn.”
Manfred, nọvisunnu ṣie pẹvi he de mí hia to 1950, basi zẹẹmẹ nuhe gọalọna ẹn nado vọ́ awuwlena yise etọn bo hẹn e go tọn dọmọ: “To gànsinsẹ̀n na osun delẹ godo, n’sẹtẹn yì Whèyihọ Allemagne tọn bo jo nugbo do. N’lẹkọwa Whèzẹtẹn Allemagne tọn to 1954 bo wlealọ to owhe he bọdego mẹ. To ojlẹ vude godo, asi ṣie kẹalọyi nugbo Biblu tọn, bo yí baptẹm to 1957. To nukọn mẹ, ayihadawhẹnamẹnu ṣie jẹ avùnho hẹ mi ji, podọ po alọgọ asi ṣie tọn po, n’lẹkọwa agun mẹ.
“Mẹmẹsunnu he yọ́n mi whẹpo n’do jo nugbo do lẹ kẹalọyi mi whladopo dogọ po owanyi po taidi dọ nude ma tlẹ jọ wẹ nkọtọn. Awujinu wẹ e nọ yin nado yin nudọdo po nukiko ayajẹ tọn po gọna mẹgbòfán. Homẹ ṣie hùn taun dọ n’ko vọ́ awuwlena haṣinṣan ṣie hẹ Jehovah po mẹmẹsunnu ṣie lẹ po.”
Avùnhiho Gbigbọmẹ Tọn lọ Zindonukọn
Hagbẹ whẹndo mítọn tọn lẹpo ko tin to dandannu glọ nado hoavùn sinsinyẹn na yise. Nọvisunnu ṣie Peter dọ dọ, “To egbehe hugan gbede pọ́n ayihafẹsẹnamẹnu po oklọ agbasanu lẹ tọn po sù lẹdo mí. To alọhẹndotenamẹ glọ, nuhe mí tindo nọ pekọna mí. Di apajlẹ, depope to mí mẹ ma nọ jlo nado yì pipli nupinplọn tọn devo mẹ na whẹwhinwhẹ́n mẹdetiti tọn lẹ poun wutu gba, podọ mẹdepope ma nọ wule dọ fie opli lẹ nọ yin bibasi te dẹn kavi dọ ganmẹ lọ sẹyì nukọn gbau. Mímẹpo wẹ nọ jaya nado pli dopọ, eyin etlẹ biọ dọ delẹ to mí mẹ ni nọte kakajẹ ogàn 11 zánmẹ tọn mẹ whẹpo do yì sọn nọtẹn opli tọn lọ.”
To 1959, Mama basi dide nado sẹtẹn yì Whèyihọ Allemagne tọn po Sabine he tindo owhe 16 to whenẹnu po. Na yé jlo na sẹ̀n to fie nuhudo wẹnlatọ Ahọluduta lọ tọn sù te wutu, wekantẹn alahọ tọn deanana yé yì Ellwangen, Baden-Württemberg. Zohunhun he Mama dohia mahopọnna agbasamalo etọn whàn Sabine nado jẹ gbehosọnalitọ basi ji to owhe 18 mẹvi yinyin mẹ. To whenuena Sabine wlealọ, Mama—he tindo owhe 58—plọn húnkùnkùn nado sọgan hẹn mahẹ tintindo etọn to azọ́n yẹwhehodidọ tọn mẹ jideji. E ylọ sinsẹ̀nzọn etọn dọ nujọnu kakajẹ okú etọn whenu to 1974.
Na yẹn tọn, to gànsinsẹ̀n whlaawetọ na nudi owhe ṣidopo godo, n’yin tẹnsẹna yì Whèyihọ Allemagne tọn to 1965, bọ whẹndo ṣie ma tlẹ yọnẹn. Ṣigba, to godo mẹ, asi ṣie Anni po viyọnnu mítọn Ruth po wá jẹpọ hẹ mi. N’kanse wekantẹn alahọ tọn eyin mí sọgan sẹ̀n to fie nuhudo wẹnlatọ tọn sù te, bọ yé dọna mí nado yì Nördlingen, to Bavière. Finẹ wẹ Ruth po nọvisunnu etọn Johannes po whẹ́n te. Anni bẹ lizọnyizọn gbehosọnalitọ tọn jẹeji. Apajlẹ dagbe etọn whàn Ruth nado bẹ gbehosọnalitọ jẹeji tlolo he e fó wehọmẹ. Ovi mítọn awe lẹpo wẹ dà gbehosọnalitọ lẹ. Todin yé ko tindo whẹndo, podọ mí yin didona po ovivi dagbedagbe ṣidopo po.
To 1987, n’yí dotẹnmẹ hundote de zan nado yawu biọ gbọjẹ whenu gaa tọn mẹ bo kọnawudopọ hẹ Anni to lizọnyizọn gbehosọnalitọ tọn mẹ. To owhe atọ̀n godo, n’yin oylọ-basina yì wekantẹn alahọ Selters tọn nado gọalọ to hẹngblo owhé lọ tọn mẹ. To enẹgodo, mí gọalọ nado gbá Plitẹnhọ Plidopọ Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn tintan to lẹdo he yin Whèzẹtẹn Allemagne tọn dai, to Glauchau, fie mí wá sẹ̀n te to godo mẹ taidi nukunpedonugotọ. Na whẹwhinwhẹ́n agbasamalo tọn lẹ wutu, mí sẹtẹn yì viyọnnu mítọn pá to Agun Nördlingen tọn mẹ, fie mí to devizọnwa te taidi gbehosọnalitọ.
Ayajẹ daho wẹ e yin na mi dọ, nọvisunnu po nọviyọnnu ṣie lẹpo po gọna suhugan hagbẹ whẹndo mítọn tọn lẹ gbẹ́ to Jiwheyẹwhe jiawu mítọn Jehovah sẹ̀n. To owhe lẹ gblamẹ, mí ko plọn dọ dile e na dẹnsọ bọ mí hẹn dolilo mítọn go to gbigbọ-liho, mí sọgan mọ nugbo-yinyin hogbe Psalm 126:3 tọn lẹ dọmọ: “OKLUNỌ wà onú dahodaho lẹ na mí; ehe tọn mí yin homẹhunnọ.”
[Yẹdide to weda 13]
To alọwle-zan mítọn gbè, to 1957
Po whẹndo ṣie po to 1948: (to nukọn, sọn amiyọnwhé yì adusiwhé) Manfred, Berta, Sabine, Hannelore, Peter; (to godo, sọn amiyọnwhé yì adusiwhé) yẹn po Jochen po
[Yẹdide to weda 15]
Zinjẹgbonu pẹvi de he yin yiyizan to alọhẹndotenamẹ glọ gọna azọ́nwanu he ponọ “Stasi” lẹ nọ yí do họ́-tó
[Asisa Yẹdide tọn]
Forschungs- und Gedenkstätte NORMANNENSTRASSE
[Yẹdide to weda 16]
Hẹ nọvi ṣie lẹ: (to nukọn, sọn amiyọnwhé yì adusiwhé) Hannelore po Sabine po; (to godo, sọn amiyọnwhé yì adusiwhé) yẹn, Jochen, Peter, po Manfred po