Be Jiwheyẹwhe Nọ Hò Yọnnu lẹ Tọn Pọ́n Nugbonugbo Ya?
“Yọnnu wẹ hẹn ylando wá podọ ewọ wutu wẹ mímẹpo do nọ kú.”—L’ECCLÉSIASTIQUE, OWHE KANWEKO AWETỌ J.W.M.
“Azọ́nwanu lẹgba tọn wẹ hiẹ: hiẹ wẹ omẹ tintan he dù atin sinsẹ́n he go yè dosẹ́n gando lọ: hiẹ wẹ omẹ tintan he gbàsẹ́n Jiwheyẹwhe tọn . . . Po awubibọ po, hiẹ hẹn vasudo wá sunnu ji, [yèdọ] apajlẹ Jiwheyẹwhe tọn.”—TERTULLIEN, TO OWE LỌ DE L’ORNEMENT DES FEMMES MẸ, OWHE KANWEKO AWETỌ W.M.
WEFỌ hohowhenu tọn enẹlẹ ma yin didesọn Biblu mẹ. Na owhe kanweko susu, hogbe enẹlẹ ko yin yiyizan nado suwhẹna nuyiwahẹmẹ agọ̀ sọta yọnnu lẹ. To egbehe lọsu, gbẹtọ hẹngogonọ delẹ gbẹ́ nọ yí hogbe owe sinsẹ̀n tọn lẹ tọn zan nado suwhẹna nuyiwahẹmẹ agọ̀ sọta yọnnu lẹ bo tlẹ nọ dọ dọ yọnnu lẹ wutu wẹ gbẹtọvi lẹ do to yaji. Be ojlo Jiwheyẹwhe tọn wẹ e yin nugbo dọ sunnu lẹ ni nọ de yọnnu lẹ pò bo nọ yinuwa hẹ yé to aliho agọ̀ mẹ ya? Etẹwẹ Biblu dọ gando whẹho enẹ go? Mì gbọ mí ni pọ́n.
◼ Be Jiwheyẹwhe hodẹ̀do yọnnu lẹ wẹ ya?
Lala. Kakatimọ, “odàn hoho lọ, he nọ yin yiylọdọ Lẹgba” wẹ Jiwheyẹwhe ‘hodẹ̀do.’ (Osọhia 12:9; Gẹnẹsisi 3:14) To whenue Jiwheyẹwhe dọ dọ Adam na “dugán” do asi etọn ji, Ewọ ma to didohia dọ sunnu dona paṣẹ glanglan do asi etọn ji gba. (Gẹnẹsisi 3:16) Kakatimọ, kọdetọn vẹadi he ylando na hẹnwa asu po asi po tintan lọ ji lẹ dọ wẹ e te poun.
Enẹwutu, nuyiwahẹmẹ agọ̀ sọta yọnnu lẹ ma yin ojlo Jiwheyẹwhe tọn, ṣigba mape gbẹtọvi lẹ tọn wẹ nọ hẹn enẹ wá. Biblu ma nọgodona linlẹn lọ dọ yọnnu lẹ dona yin afanumẹ sunnu lẹ tọn nado suahọ ylando dowhenu tọn lọ tọn.—Lomunu lẹ 5:12.
◼ Be Jiwheyẹwhe dá yọnnu bọ e yìdo hú sunnu wẹ ya?
Lala. Gẹnẹsisi 1:27 dọmọ: “Jiwheyẹwhe dá gbẹtọ to boṣiọ etọn titi mẹ, to boṣiọ Jiwheyẹwhe tọn mẹ wẹ e dá ẹ do: asu de asi de wẹ e dá yé.” Enẹwutu, sọn bẹjẹeji gbọ́n wẹ gbẹtọvi lẹ—yèdọ sunnu po yọnnu po—ko yin didá po nugopipe lọ po nado do jẹhẹnu Jiwheyẹwhe tọn lẹ hia. Dile etlẹ yindọ Adam po Evi po gbọnvo na yede to agbasa-liho podọ to numọtolanmẹ-liho, anademẹ po jlọjẹ dopolọ lẹ po wẹ Mẹdatọ yetọn na yé omẹ awe lẹ.—Gẹnẹsisi 1:28-31.
Jẹnukọnna didá Evi tọn, Jiwheyẹwhe dọmọ: ‘Yẹn na basi alọgọtọ de he jẹ na Adam.’ (Gẹnẹsisi 2:18) Be hogbe lọ “alọgọtọ” zẹẹmẹdo dọ yọnnu yìdo hú sunnu wẹ ya? Paali, na hogbe Heblu tọn he yin yiyizan tofi sọ zẹẹmẹdo “hatọ” kavi “alọgọ he jẹ na” sunnu. Di apajlẹ, mí ni dọ dọ awutunọ de dona yin zizẹ. Azọ́n enẹ nọ biọ dọ doto mẹzẹtọ de po doto he nọ hẹn kanmẹ kú namẹ de po ni wazọ́n dopọ. Be depope to yé omẹ awe lẹ mẹ sọgan wazọ́n matin alọgọ omẹ awetọ tọn ya? E na vẹawu! Dile etlẹ yindọ doto mẹzẹtọ lọ wẹ nọ zẹ̀ awutunọ lọ, be enẹ dohia dọ azọ́n etọn yin nujọnu hugan doto he nọ hẹn kanmẹ kú namẹ lọ tọn wẹ ya? E na vẹawu dọ ni yinmọ. Mọdopolọ, Jiwheyẹwhe dá sunnu po yọnnu po nado nọ wazọ́n dopọ pẹkipẹki, e ma yin nado nọ whlẹnagbà hẹ ode awetọ gba.—Gẹnẹsisi 2:24.
◼ Etẹwẹ dohia dọ Jiwheyẹwhe nọ hò yọnnu lẹ tọn pọ́n?
Na Jiwheyẹwhe ko mọ hlan nukọn dọ sunnu mapenọ lẹ na wá yinuwa hẹ yọnnu lẹ to aliho agọ̀ mẹ wutu, e yawu do ojlo etọn nado basi hihọ́na yọnnu lẹ hia. To whenue wekantọ Laure Aynard to hodọ gando Osẹ́n Mose tọn he yin nina to owhe kanweko 16tọ J.W.M. go to owe etọn La Bible au féminin mẹ, e dọmọ: “Osẹ́n alẹnu tọn yiavùnlọna yọnnu lẹ to suhugan fie e dọho gando yé go te lẹ tọn.”
Di apajlẹ, Osẹ́n lọ biọ dọ yè ni nọ do gbégbò po sisi po hia otọ́ po onọ̀ po. (Eksọdusi 20:12; 21:15, 17) Osẹ́n lọ sọ biọ dọ yè ni nọ hò yọnnu he to ohò lẹ tọn pọ́n. (Eksọdusi 21:22) Etlẹ yin to egbehe, hihọ́ he osẹ́n Jiwheyẹwhe tọn enẹlẹ nọ basi na yọnnu lẹ gbọnvo pete na lehe jlọjẹ yọnnu delẹ tọn nọ yin hihòyi to awà aihọn lọ tọn susu ji do. Ṣigba, mẹtọnhopọn he Jiwheyẹwhe nọ dohia yọnnu lẹ ma nọte do finẹ.
Osẹ́n de He Do Pọndohlan Jiwheyẹwhe Tọn Gando Yọnnu lẹ Go Hia
Osẹ́n he Jehovah Jiwheyẹwhe na akọta Islaeli tọn hẹn ale susu wá na omẹ etọn lẹ—yèdọ sunnu po yọnnu po—to agbasa-liho, to walọyizan-liho podọ to gbigbọ-liho. Dile e dẹnsọ bọ yé dotoai bo setonu, akọta lọ yin ‘zizedaga hugan akọta aigba lọ tọn lẹpo.’ (Deutelonomi 28:1, 2) Ṣigba, etẹwẹ yin otẹn yọnnu lẹ tọn to Osẹ́n lọ glọ? Lẹnnupọndo nuhe bọdego ehelẹ ji.
1. Mẹdekannujẹ. To vogbingbọn mẹ na yọnnu akọta hohowhenu tọn susu devo lẹ tọn, yọnnu Islaeli tọn lẹ tindo mẹdekannujẹ susu. Dile etlẹ yindọ asu wẹ nọ hẹn azọngban tatọ́ whẹndo tọn di, asi lọ sọgan “doayi ogle [de] go, bosọ họ̀ ẹ” bo “do vẹngle,” po godonọnamẹ mlẹnmlẹn asu etọn tọn po. Eyin ewọ yọ́n sekan po avọ̀ po lọ̀n, ewọ sọgan wazọ́n enẹ nado dín akuẹ. (Howhinwhẹn lẹ 31:11, 16-19) To Osẹ́n Mose tọn glọ, yọnnu lẹ nọ yin pinpọnhlan taidi mẹhe tindo jlọjẹ yedetiti tọn lẹ, e ma yin taidi gbẹ́gọ́nu lẹ gba.
To Islaeli hohowhenu tọn mẹ, yọnnu lẹ sọ tindo mẹdekannujẹ nado tindo haṣinṣan mẹdetiti tọn de hẹ Jiwheyẹwhe. Di apajlẹ to Biblu mẹ, Hanna hodẹ̀ na Jiwheyẹwhe gando whẹho mẹdetiti tọn de go bo tlẹ dopà de to nuglọ. (1 Samuẹli 1:11, 24-28) Yọnnu Ṣunẹmi tọn de tindo aṣa nado nọ yì kanhose yẹwhegán Eliṣa to Gbọjẹzangbe lẹ. (2 Ahọlu lẹ 4:22-25) Jiwheyẹwhe yí yọnnu delẹ taidi Debola po Hulda po zan taidi afọzedaitọ etọn lẹ. E jẹna ayidego dọ sunnu nukundeji po yẹwhenọ lẹ po tlẹ dín ayinamẹ sọn yọnnu enẹlẹ dè.—Whẹdatọ 4:4-8; 2 Ahọlu lẹ 22:14-16, 20.
2. Nupinplọn. Na alẹnu Osẹ́n tọn lọ gando yọnnu lẹ lọsu go wutu, e yin bibiọ to yé si nado nọ dotoai to whenue yè to Osẹ́n lọ hia; podọ ehe nọ hùn dotẹnmẹ dote na yé nado plọnnu. (Deutelonomi 31:12; Nẹhemia 8:2, 8) Yé sọgan sọ mọ azọ́nplọnmẹ yí nado tindo mahẹ to adà sinsẹ̀n-bibasi gbangba tọn delẹ mẹ. Di apajlẹ, e taidi dọ yọnnu delẹ “nọ pli dopọ nado wadevizọn” to gòhọtúntún lọ kọ̀n to whenuena yọnnu devo lẹ nọ jihàn to hànjigbẹ́ he nọ bẹ sunnu po yọnnu po hẹn de mẹ.—Eksọdusi 38:8; 1 Otannugbo lẹ 25:5, 6.
Yọnnu Islaeli tọn susu wẹ bikan to ajọwiwa mẹ bosọ nọ tindo kọdetọn dagbe to e mẹ. (Howhinwhẹn lẹ 31:24) To vogbingbọn mẹ na aṣa otò devo lẹ tọn—he mẹ otọ́ lẹ kẹdẹ wẹ nọ plọn visunnu yetọn lẹ te—to Islaeli, onọ̀ lẹ nọ doalọ to visunnu yetọn lẹ pinplọn mẹ kakajẹ mẹhowhe mẹ. (Howhinwhẹn lẹ 31:1) E họnwun dọ to Islaeli hohowhenu tọn mẹ, yọnnu lẹ lọsu nọ mọ nuplọnmẹ yí.
3. Gbégbò po sisi po. Gbedide Ao lẹ dọ to aliho he họnwun mẹ dọmọ: “Gbògbéna otọ́ towe po onọ̀ towe po.” (Eksọdusi 20:12) To howhinwhẹn Ahọlu Sọlomọni nuyọnẹntọ lọ tọn mẹ, mí hia dọmọ: “Ovi ṣie, sè mẹplọngbe otọ́ towe tọn, a gbẹ́ osẹ́n onọ̀ towe tọn dai blo.”—Howhinwhẹn lẹ 1:8.
Osẹ́n lọ bẹ nudọnamẹ gigọ́ lẹ hẹn gando walọ he sunnu lẹ dona dapana delẹ go, bo gbọnmọ dali do sisi hia yọnnu lẹ. (Levitiku 18:6, 9; Deutelonomi 22:25, 26) Asu dagbe de dona nọ ze madogán agbasa tọn asi etọn tọn lẹ do lẹnpọn mẹ.—Levitiku 18:19.
4. Jlọjẹ nado yin hihọ́-basina. Jehovah do ede hia to Ohó etọn mẹ taidi “otọ́ tọṣiọvi tọn, [podọ] whẹdatọ asuṣiọsi lẹ tọn.” To hogbe devo mẹ, Ewọ wẹ nọ basi hihọ́na mẹhe ma tindo otọ́ kavi asu de he na gọalọna yé nado mọ nuhe yin jlọjẹ yetọn yí lẹ. (Psalm 68:5; Deutelonomi 10:17, 18) Enẹwutu, to gbèdopo he dawe de yinuwa po kanyinylan po hẹ asuṣiọsi yẹwhenọ de tọn na e duahọ do e wutu, Jehovah gbọn azọ́njiawu dali dádo whẹho lọ mẹ nado whlẹn ogbẹ̀ asuṣiọsi lọ tọn bosọ gọalọna ẹn nado hẹn sisi mẹdetiti tọn etọn go.—2 Ahọlu lẹ 4:1-7.
Whẹpo Islaelivi lẹ do biọ Aigba Pagbe tọn lọ mẹ, whẹndo tatọ́ lọ Zelofehadi ma tindo visunnu depope to whenue ewọ kú. Enẹwutu, viyọnnu etọn atọ́n lọ lẹ biọ to Mose si nado na yé “nutindo de” to Aigba Pagbe tọn ji. Jehovah nanú yé zẹ̀ nuhe yé biọ go. E dọna Mose dọmọ: “Hiẹ nugbonugbo na na nutindo ogú de tọn de yé to mẹmẹsunnu otọ́ yetọn tọn lẹ ṣẹnṣẹn; hiẹ nasọ hẹn ogú otọ́ yetọn tọn lọ nado juyi jẹ yé dè.” Sọn ojlẹ enẹ mẹ sọyi, yọnnu lẹ nọ dugu otọ́ yetọn lẹ tọn to Islaeli podọ kúnkan yetọn lẹ lọsu sọgan dugu sọn yé dè.—Osọha lẹ 27:1-8.
Pọndohlan Jiwheyẹwhe Tọn Gando Yọnnu lẹ Go Yin Didohia to Aliho Agọ̀ Mẹ
To Osẹ́n Mose tọn glọ, yọnnu lẹ tindo otẹn yẹyi tọn de podọ sisi nọ yin nina jlọjẹ yetọn lẹ. Ṣigba bẹsọn owhe kanweko ẹnẹtọ J.W.M., aṣa Glẹkinu lẹ tọn he nọ pọ́n yọnnu lẹ hlan taidi mẹhe yìdo hú sunnu lẹ jẹ sinsẹ̀n Ju lẹ tọn hẹnflu ji.—Pọ́n apotin lọ “Nuyiwahẹmẹ Agọ̀ Sọta Yọnnu lẹ to Kandai Hohowhenu Tọn lẹ Mẹ.”
Di apajlẹ, ohó milomilo-kantọ Glẹkinu Hésiode (he nọgbẹ̀ to owhe kanweko ṣinatọ̀ntọ J.W.M.) dọ dọ yọnnu lẹ wẹ yin adọ̀ nuhahun gbẹtọvi lẹ tọn. To owe etọn Théogonie mẹ, e dọ dọ “yọnnu lẹ yin akọ̀ po okún badabada de po he to gbẹnọ to sunnu mapenọ lẹ ṣẹnṣẹn na dindọn yetọn.” To bẹjẹeji owhe kanweko awetọ J.W.M., pọndohlan ehe wá doadọ̀do to sinsẹ̀n Ju lẹ tọn mẹ. Owe lọ Talmud he adà voovo etọn lẹ jẹ yinyin bibẹdopọ ji bẹsọn owhe kanweko awetọ W.M. na avase sunnu lẹ dọmọ: “Mì ma nọ dọho susu hẹ yọnnu lẹ blo, na enẹ na wá plan mì jẹ zanhẹmẹ kọ̀n.”
To owhe kanweko lẹ gblamẹ, pọndohlan agọ̀ enẹ tindo nuyiwadomẹji sinsinyẹn do nukun he Ju lẹ nọ yí do pọ́n yọnnu lẹ ji. To whenue Jesu tin to aigba ji, Akanmaho Yọnnu lẹ tọn mẹ kẹdẹ wẹ yọnnu lẹ sọgan biọ to tẹmpli mẹ. Nuplọnmẹ sinsẹ̀n tọn lẹ nọ yin nina sunnu lẹ kẹdẹ, podọ e yọnbasi dọ yọnnu lẹ ma nọ nọpọ́ hẹ sunnu lẹ to sinagọgu lẹ mẹ. Owe lọ Talmud yihodọ sọn nuhe Labi de dọ mẹ dọmọ: “Mẹdepope he plọn Torah [Osẹ́n Ju lẹ tọn] viyọnnu etọn, walọ mawé plọn ẹn wẹ e te.” Gbọn pọndohlan Jiwheyẹwhe tọn gando yọnnu lẹ go didohia to aliho agọ̀ mẹ dali, sinsẹ̀ngán Ju lẹ plọn sunnu lẹ nado nọ yí nukunpẹvi do pọ́n yọnnu lẹ.
To whenue Jesu tin to aigba ji, e doayi nuyiwahẹmẹ agọ̀ he doadọ̀do to aṣa Ju lẹ tọn mẹ enẹlẹ go. (Matiu 15:6, 9; 26:7-11) Be nuplọnmẹ agọ̀ enẹlẹ hẹn ẹn nado yinuwa hẹ yọnnu lẹ to aliho dopolọ mẹ wẹ ya? Etẹwẹ mí sọgan plọn sọn pọndohlan po nuyiwa etọn po mẹ? Be sinsẹ̀n Klistiani tọn nugbo lọ hẹn kọgbọ wá na yọnnu lẹ ya? Hosọ he bọdego na na gblọndo kanbiọ enẹlẹ tọn.
[Apotin to weda 7]
Nuyiwahẹmẹ Agọ̀ Sọta Yọnnu lẹ to Kandai Hohowhenu Tọn lẹ Mẹ
Bẹsọn owhe kanweko tintan W.M., wekantọ delẹ taidi Philon Alexandrie tọn jẹ tamẹnuplọnmẹ Glẹkinu lẹ tọn yizan ji nado basi zẹẹmẹ devo do kandai owe Gẹnẹsisi tọn ji. Na Philon, kọndopọ zanhẹmẹ tọn wẹ yin ylando he Evi wà, podọ enẹ wẹ zọ́n bọ “e ma sọgan tindo mẹdekannujẹ depope ba bosọ dona tin to aṣẹpipa asu etọn tọn glọ.” Pọndohlan agọ̀ enẹ gando yọnnu lẹ go lìn biọ sinsẹ̀n Ju lẹ tọn mẹ bosọ yinuwado owe he Nukọntọ Ṣọṣi tọn lẹ kàn lẹ ji.
To Midrash Rabba mẹ, yèdọ nukinkan Ju lẹ tọn de he yin awuwlena to owhe kanweko awetọ whenu, Labi de basi zẹẹmẹ nuhewutu yọnnu lẹ dona nọ ṣinyọ́n nukunmẹṣinyọnnu de tọn dọmọ: “Ninọmẹ etọn taidi mẹhe wà nuhe ma sọgbe bo to winyan kú de tọn.” Sinsẹ̀n-nuplọnmẹtọ Tertullien, mẹhe kandai etọn lẹ yinuwado mẹsusu ji to bẹjẹeji owhe kanweko awetọ W.M., plọnmẹ dọ yọnnu lẹ dona nọ yinuwa “taidi dọ Evi wẹ to aluẹmẹ bo lẹnvọjọ nkọ.” Nuplọnmẹ enẹlẹ he mẹsusu nọ saba gbọn nuṣiwa dali pọnhlan taidi nuhe wá sọn Biblu mẹ, ko yidogọna nuyiwahẹmẹ agọ̀ sọta yọnnu lẹ.
[Yẹdide to weda 5]
Evi yin didá taidi alọgọtọ de na Adam
[Yẹdide to weda 6]
Yọnnu Islaeli hohowhenu tọn lẹ nọ wàjọ