Etẹwẹ E Zẹẹmẹdo Nado Yin Nugbonọ?
SỌN owhe kanweko awetọ J.W.M., hagbẹ Hasidim Ju lẹ tọn nọ pọ́n yede hlan taidi nugbonọ. Yinkọ yetọn wá sọn cha·sidh, heyin hogbe dodonu Heblu tọn he mẹ “nugbonọ-yinyin” wá sọn. E yin didesọn hogbe yinkọ tọn cheʹsedh mẹ he nọ saba yin lilẹdogbedevomẹ do “dagbewanyi,” “owanyi nugbo,” “homẹdagbe,” “dagbewà,” “lẹblanu.” Sọgbe hẹ Theological Dictionary of the Old Testament, cheʹsedh zẹẹmẹdo “yin whinwhàn nado yinuwa, akọjẹhẹmẹ, po akọ́ndonanu po [podọ] e ma dlẹnalọdo walọ gbẹtọ tọn kẹdẹ gba, ṣigba nuwiwa he nọ dekọtọn sọn walọ ehe mẹ. Eyin nuwiwa de he nọ whlá kavi nọ yidogọna ogbẹ̀. E yin nuyiwa do ota mẹde he to yaji kavi tin to awufiẹsa mẹ tọn mẹ. E yin dohia họntọn-yinyin tọn.”
E họnwun dọ, to ogbè susu mẹ hogbe depope matin he sọgan basi zẹẹmẹ gigọ́ na hogbe Heblu tọn ehe to aliho he mẹ e yin yiyizan te to Biblu mẹ. To whẹho depope mẹ, nugbonọ-yinyin to linlẹn Biblu tọn mẹ tindo zẹẹmẹ hugan titẹdo gbemima lẹ go gligli. E bẹ linlẹn owanyi tintindo po nuyiwa nujikudo tọn lẹ po hẹn nado sọgan hẹn alemọyi wá na mẹdevo lẹ. Nado sọgan mọnukunnujẹ nuhe nugbonọ-yinyin zẹẹmẹdo mẹ na taun tọn, gbadopọnna lehe Jehovah do e hia hlan Ablaham, Mose, Davidi, akọta Islaeli tọn, gọna gbẹtọvi lẹ to paa mẹ do.
Jehovah Do Nugbonọ-Yinyin Hia
Jehovah dọna họntọn etọn Ablaham dọmọ: “Yẹn wẹ awọ̀yinu towe.” (Gẹnẹsisi 15:1; Isaia 41:8) Ehelẹ mayin hodidọ tata lẹ gba. Jehovah basi hihọ́na Ablaham po whédo etọn po bosọ whlẹn yé sọn alọ Falo po Abimẹlẹki po tọn mẹ. E gọalọna Ablaham nado whlẹn Lọti sọn sébibla ahọlu-ẹnẹ tọn de mẹ. Jehovah hẹn nugopipe vijiji tọn gọwá na Ablaham owhe 100 mẹvi lọ podọ Sala owhe 90 mẹvi bọ Okún dopagbe lọ nido sọgan wá gbọn yé dali. Jehovah nọ dọho hẹ Ablaham to gbesisọmẹ gbọn numimọ lẹ, odlọ lẹ, po wẹnsagun angẹli tọn lẹ po dali. Na taun tọn, Jehovah yin nugbonọ hlan Ablaham to whenuena e tin to ogbẹ̀ podọ na ojlẹ dindẹn to okú etọn godo. Na owhe kanweko susu, Jehovah hẹn opagbe etọn lẹ hlan kúnkàn Ablaham tọn di, yèdọ akọta Islaeli tọn, mahopọnna tasinsinyẹn yetọn. Haṣinṣan he Jehovah tindo hẹ Ablaham yin dohia nuhe nugbonọ-yinyin yin na taun tọn—yèdọ owanyi heyin yiyizan de.—Gẹnẹsisi, weta 12 jẹ 25.
Eyin didọ dọ ‘OKLUNỌ dọho hlan Mose wedede, dile omẹ de nọ dọho hlan họntọn etọn do.’ (Eksọdusi 33:11) Mọwẹ, Mose tindo haṣinṣan pẹkipẹki hẹ Jehovah hugan yẹwhegán devo depope jẹnukọnna Jesu Klisti. Nawẹ Jehovah yin nugbonọ hlan Mose gbọn?
Taidi sunnu owhe-40-mẹvi huhlọnnọ he tindo nugopipe de, Mose didá azọngban mẹdekannujẹ nina omẹ etọn lẹ tọn na ede. Ṣigba ojlẹ lọ ma ko wá gba. E dona họnyi na ogbẹ̀ etọn to owù mẹ wutu. Owhe 40 wẹ e yìn lẹngbọ na to Midiani. (Owalọ lẹ 7:23-30) Etomọṣo, Jehovah ma gbẹ́ ẹ dai gba. To whenuena ojlẹ sisọ lọ wá, Mose yin hinhẹnwa nado deanana Islaeli sọn Egipti.
Mọdopolọ, Jehovah yin nugbonọ hlan Davidi, ahọlu he diyin awetọ Islaeli tọn. To whenuena Davidi gbẹpo to jọja de yin, Jehovah dọna yẹwhegán Samuẹli dọmọ: “Fọ́nṣite, samisisana ẹn: na ehe wẹ ewọ.” Sọn ojlẹ enẹ mẹ sọyi, Jehovah gbọn nugbonọ-yinyin dali basi hihọ́na Davidi bosọ deanana ẹn to whenuena e whẹ́n taidi ahọlu sọgodo tọn Islaeli lẹpo tọn. Jehovah whlẹn ẹn sọn “ofẹ̀n kinnikinni tọn si, podọ sọn ofẹ̀n ogbépoẹ tọn si” podọ sọn alọ Goliati gángánsu Filistini tọn mẹ. E hẹn Davidi gbawhàn kẹntọ susu Islaeli lẹ tọn, podọ Jehovah whlẹn Davidi sọn owhán Sauli awuwhàntọ kanylantọ tọn si.—1 Samuẹli 16:12; 17:37; 18:11; 19:10.
Nugbo wẹ dọ, Davidi mayin gbẹtọ pipé de gba. Na nugbo tọn, e wà ylando sinsinyẹn lẹ. Ṣigba, kakati nado gbẹ́ ẹ dai, Jehovah dlẹnkanna owanyi nugbo tọn hlan Davidi he do lẹnvọjọ nujọnu tọn hia. To gbẹzan Davidi tọn lẹpo mẹ, Jehovah yinuwa nado basi hihọ́na ẹn bosọ yidogọna ogbẹ̀ etọn pludopludo. E nọ yinuwa nado gọalọna mẹhe to oyà ayimajai tọn ji lẹ. Dohia dagbewanyi tọn wẹ ehe yin na nugbo tọn!—2 Samuẹli 11:1–12:25; 24:1-17.
Akọta Islaeli tọn blebu biọ haṣinṣan klandowiwe vonọtaun de tọn mẹ hẹ Jehovah to Osó Sinai ji to whenuena yé yigbe na nuhe alẹnu Osẹ́n Mose tọn biọ lẹ. (Eksọdusi 19:3-8) Enẹwutu, Islaeli yin didohia taidi mẹhe tindo haṣinṣan alọwle tọn de hẹ Jehovah. E yin didọ hlan Islaeli dọmọ: ‘Jehovah ko ylọ we di eyin hiẹ yin asi de nkọtọn.’ Podọ Jehovah dọ hlan ẹn dọmọ: “Homẹdagbe madopodo wẹ yẹn na do walẹblanuna we.” (Isaia 54:6, 8) Nawẹ Jehovah do nugbonọ-yinyin hia to haṣinṣan vonọtaun ehe mẹ gbọn?
Jehovah ze afọdide tintan nado penukundo nuhudo Islaelivi lẹ tọn go bosọ hẹn haṣinṣan yetọn hẹ ẹ lodo. E whlẹn yé sọn Egipti, hẹn yé zun akọta de, bosọ hẹn yé wá “aigba he yí anọ́sin po owín po do to sisà de ji.” (Eksọdusi 3:8) E na anademẹ gbigbọmẹ tọn to gbesisọmẹ gbọn yẹwhenọ lẹ, Levinu lẹ, gọna yẹwhegán debọdo-dego lẹ po wẹnsagun lẹ po gblamẹ. (2 Otannugbo lẹ 17:7-9; Nẹhemia 8:7-9; Jẹlemia 7:25) To whenuena akọta lọ jẹ yẹwhe devo lẹ sẹ̀n ji, Jehovah wọhẹ yé. To whenuena yé lẹnvọjọ, e jona yé. Na nugbo tọn, akọta Islaeli tọn yin “asi” he hẹn awusinyẹn wá de. Ṣogan, Jehovah ma yawu gbẹ́ ẹ dai gba. Na opagbe etọn lẹ hlan Ablaham wutu, E gbọn nugbonọ-yinyin dali sinyẹnlin hẹ Islaelivi lẹ kakajẹ whenuena lẹndai etọn he gando yé go lẹ yin hinhẹndi. (Deutelonomi 7:7-9) Apajlẹ dagbe nankọtọn die ehe yin na alọwlemẹ lẹ!
Jehovah sọ nọ do nugbonọ-yinyin hia gbẹtọvi lẹ to paa mẹ to enẹ mẹ dọ e wleawuna dandannu gbẹ̀mẹ tọn lẹ na mẹlẹpo, dodonọ lẹ po mawadodonọ lẹ po. (Matiu 5:45; Owalọ lẹ 17:25) Humọ, e ko na Visunnu etọn taidi avọ́sinsan ofligọ tọn de, na gbẹtọvi lẹpo nido sọgan tindo dotẹnmẹ hundote nado yin didesọn kanlinmọgbenu ylando po okú po tọn mẹ podọ nado duvivi nukundido gigonọ heyin pipé, ogbẹ̀ madopodo tọn to Paladisi mẹ. (Matiu 20:28; Johanu 3:16) Awuwledainanu ofligọ tọn yin nuyiwa he yiaga hugan nado whlá bo hẹn ogbẹ̀ dote. “E yin nuyiwa do ota mẹde he to yaji kavi tin to awufiẹsa mẹ tọn” na nugbo tọn.
Do Nugbonọ-Yinyin Towe Hia po Nuyiwa Nujikudo Tọn lẹ Po
Nugbonọ-yinyin sọ bẹ linlẹn nuwiwa to kọndopọmẹ tọn hẹn ga, na eyin nudopolọ po dagbewanyi po wutu. Eyin yè do dagbewanyi hia hlan we, nudopolọ yin bibiọ sọn hiẹ lọsu dè ga. Nugbonọ-yinyin nọ yin ahọsuna to homẹdagbe mẹ. Nugbo lọ dọ Davidi mọnukunnujẹ zẹẹmẹ he gando cheʹsedh go lẹ mẹ sọawuhia to ohó etọn lẹ mẹ dọmọ: “Yẹn na litai hlan tẹmpli towe wiwe dali, bosọ pà oyín towe.” Etẹwutu? “Na dagbewanyi towe podọ na nugbo towe.” (Psalm 138:2) Taidi mẹhe mọ dagbewanyi Jehovah tọn yí de, e họnwun dọ Davidi yin whinwhàn nado sẹ̀n ẹn bosọ na pipà ewọ. Enẹwutu, dile mí to nulẹnpọndo aliho he mẹ Jehovah do dagbewanyi etọn hia hlan mí do ji, be mí ma yin whinwhàn nado do pinpẹn nutọn hia ya? Di dohia, eyin oyín Jehovah tọn yin vivlẹko, be yinyin ahunmẹduna na oyín dagbe etọn ma na whàn we nado nọavunte na ẹn ya?
Enẹ wẹ yin nuhe jọ do mẹmẹsunnu he ṣẹṣẹ yin Klistiani de po asi etọn po go, to whenuena yé yì ṣiọditẹn hẹnnumẹ he kú to owùnu-jijọ zòkẹkẹ tọn de mẹ tọn. Nuwiwa he mayin sinsẹ̀n tọn de wẹ, bọ mẹhe tin to finẹ lẹpo yin dotẹnmẹ na nado dọ nude gando mẹhe kú lọ go. Hodọtọ dopo jẹ whẹgbledo Jiwheyẹwhe ji na okú ajiji visunnu jọja ehe tọn dọ, ‘Jiwheyẹwhe tindo nuhudo etọn to olọn mẹ, enẹwutu wẹ e do ze e.’ Mẹmẹsunnu mítọn mọ dọ ojlẹ lọ die nado dọho. E hẹ oplò ji, dile etlẹ yindọ e ma tindo Biblu kavi kandai depope. “Be mì lẹndọ Jiwheyẹwhe ganhunupotọ lẹblanunọ, awuvẹmẹtọ, na kẹalọyi ninọmẹ taidi ehe nkọtọn lẹ wẹ ya?” wẹ e kanse. Enẹgodo e zindonukọn to hodidọ madonukun nukunwhiwhe ao tọn de mẹ he bẹ wefọ lẹ hẹn he basi zẹẹmẹ nuhewutu mí do nọ kú, nuhe Jiwheyẹwhe ko wà nado whlẹn gbẹtọvi lẹ sọn okú si, po nukundido jiawu fọnsọnku de tọn po biọ ogbẹ̀ madopodo mẹ to paladisi mẹ to aigba ji. Mẹplidopọ he hugan 100 he tin to finẹ lẹ jẹ opẹ́ hò ji madoalọte. Mẹmẹsunnu lọ flin to godo mẹ dọmọ: “Yẹn tindo ayajẹ ahun mẹ tọn he yẹn ma ko tindo pọ́n gbede. Yẹn dopẹ́ na Jehovah na nuyọnẹn etọn he e na mi podọ na dotẹnmẹ hundote he e na mi nado yiavunlọ na oyín wiwe etọn.”
Nugbonọ-yinyin hlan Jehovah bẹ nugbonọ-yinyin hlan Ohó etọn, Biblu hẹn. Etẹwutu? Na gbọn weda Biblu tọn lẹ gblamẹ wẹ Jehovah nọ plọn mí aliho he mẹ mí na nọgbẹ̀ te. Osẹ́n po nunọwhinnusẹ́n he yin kinkàndai do e mẹ lẹ po yin gbedide dagbe hugan he nọ hẹn alemọyi wá to gbẹ̀mẹ lẹ. (Isaia 48:17) Ma dike kọgbidinamẹ mẹdevo lẹ tọn kavi madogán towe titi ni glọnalina we ma nado tẹdo osẹ́n Jehovah tọn lẹ go blo. Yin nugbonọ hlan Ohó Jiwheyẹwhe tọn zọnmii.
Nugbonọ-yinyin hlan Jiwheyẹwhe sọ bẹ nugbonọ-yinyin hlan titobasinanu etọn hẹn. Dandannu wẹ eyin dọ to owhe lẹ gblamẹ, vọjlado ko yin bibasi na nukunnumọjẹnumẹ wefọ tangan delẹ tọn. Nugbo lọ wẹ yindọ mẹdepope mayin núdùdù na to gbigbọ-liho ganji dile eyin na míwlẹ do. (Matiu 24:45-47) Matin ayihaawe, Jehovah ko nọgodona titobasinanu egbezangbe tọn etọn po nugbonọ-yinyin po. Be mí ma sọgan wà onú dopolọ wẹ ya? A. H. Macmillan wàmọ. Ojlẹ vude jẹnukọnna okú etọn, e dọmọ: “Yẹn ko mọ titobasinanu Jehovah tọn whẹ́ndeji sọn bẹjẹeji vude mẹ, to whenuena yẹn klan dee do wiwe hlan Jiwheyẹwhe to owhe konukunatọ̀n-mẹvi yinyin whenu to septembre 1900, hlan ogbẹ́ lẹdo aihọn pé gbẹtọ ayajẹnọ lẹ tọn he yí zohunhun do to nugbo etọn lá. . . . Yẹn yin nujikudonọ hugan gbede pọ́n, dile yẹn sẹpọ vivọnu sinsẹ̀nzọn ṣie hlan Jiwheyẹwhe to aigba ji, dọ Jehovah ko deanana omẹ etọn lẹ bosọ na yé nuhe yé tindo nuhudo etọn to ojlẹ sisọ mẹ.” Mẹmẹsunnu Macmillan sẹ̀n po nugbonọ-yinyin po na nudi owhe 66, kakajẹ okú etọn whenu to 26 août 1966. E yin apajlẹ dagbe nugbonọ-yinyin hlan titobasinanu yinukundomọ Jiwheyẹwhe tọn.
To yidogọmẹ na nugbonọ-yinyin hlan titobasinanu lọ, be mí sọgan yin nugbonọ hlan ode awetọ ya? To whenuena mí pannukọn budonamẹ homẹkẹn sinsinyẹn tọn, be mí sọgan yin nugbonọ hlan mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu mítọn lẹ po ya? To Wẹkẹ Whàn II whenu, mẹmẹsunnu mítọn lẹ to Pays-Bas ze apajlẹ dagbe nugbonọ-yinyin tọn de dai. Mẹho dopo sọn agun Groningen tọn mẹ, he nọ yin Klaas de Vries, yin wiwle nado yin hokanse, e yin nuyiwahẹ po kanyinylan po, matin lẹblanu gbọn ponọ Gestapo Nazi tọn lẹ dali. E yin zizedo ganpa he tin to olá de mẹ na azán 12 bo tindo blẹdi po osin po kẹdẹ, podọ to enẹgodo e yin hokanse whladopo dogọ. Osò de yin dindlẹn do e, podọ to budonamẹ okú tọn glọ, e yin nina nukunwhiwhe awe nado dọ fie mẹmẹsunnu azọngbannọ lẹ tin te, gọna nudọnamẹ titengbe devo lẹ. Onú dopo he Klaas nọ dọ wẹ yindọ: “Mì ma na se nudevo dogọ sọn dee gba. . . . Yẹn ma na lẹzun mẹdehiatọ de gba.” Whlaatọ̀n wẹ yè yí osò do dobuna ẹn. To godo mẹ ponọ Gestapo lẹ johodo, podọ Klaas yin didohlan ganpà devo mẹ. E ma de mẹmẹsunnu etọn lẹ hia gbede gba.
Be nugbonọ-yinyin mítọn na dlẹnkan jẹ hẹnnumẹ sẹpọmẹ hugan mítọn—yèdọ alọwlemẹ mítọn dè ya? Dile Jehovah gbògbéna haṣinṣan alẹnu tọn he e tindo hẹ akọta Islaeli tọn, be mí nọ yin nugbonọ hlan opagbe alọwle tọn mítọn ya? E ma yin dọ mí na yin nugbonọ hlan gbemima mítọn kẹdẹ wẹ gba, ṣigba mí dona doafọna haṣinṣan pẹkipẹki de tintindo hẹ alọwlemẹ mítọn. De afọdide tintan nado basi hihọ́na alọwle towe. Mì nọ yí whenu zan dopọ, mì nọ dọ homẹ na ode awetọ to awuvivo mẹ, mì nọ na tuli bo nọ gọalọna ode awetọ, mì nọ dotoai hlan ode awetọ, mì nọ konu dopọ, mì nọ viavi dopọ, mì nọ daihun dopọ, mì nọ wazọ́n to kọndopọmẹ hlan yanwle dopolọ, mì nọ hẹn homẹ ode awetọ tọn hùn, mì yin họntọn lẹ. Mì nọ họ́ mìde tlala ma nado wleawuna owanyi sisosiso he nọ fọ́n numọtolanmẹ dote na mẹdevo lẹ. Dile etlẹ sọgbe bosọ jẹ nado wleawuna akọjẹhẹmẹ po họntọnjiji po hẹ mẹdevo he mayin alọwlemẹ towe lẹ, owanyi sisosiso he nọ fọ́n numọtolanmẹ dote dona yin tintindo na alọwlemẹ towe kẹdẹ. Ma dike mẹdevo depope ni mọtẹ̀n to hiẹ po alọwlemẹ towe po ṣẹnṣẹn blo.—Howhinwhẹn lẹ 5:15-20.
Yin nugbonọ hlan họntọn po whẹndo he tin to yise mẹ lẹ po. Dile owhe lẹ to jujuyi, ma wọnji yé go blo. Nọ dín yé mọ, nọ kanwe hlan yé, nọ ylọ yé to alokan ji, nọ dla yé pọ́n. Mahopọnna otẹn he mẹ hiẹ tin te, tẹnpọn ma nado hẹn yé jẹflumẹ. Hẹn yé jaya nado dọ dọ yé yọ́n we kavi jẹakọ hẹ we. Nugbonọ-yinyin hlan yé na gọalọna we nado hẹn gbemima towe nado wà nuhe sọgbe go bo nasọ yin asisa tulinamẹ tọn de na we.—Ẹsteli 4:6-16.
Mọwẹ, nugbonọ-yinyin nujọnu tọn bẹ nuyiwa nujikudo tọn nado basi hihọ́na haṣinṣan họakuẹ lẹ hẹn. Wà nuhe go a pé lẹpo nado suahọ dagbewanyi Jehovah tọn. Hodo apajlẹ nugbonọ-yinyin Jehovah tọn to nuyiwahẹ agun Klistiani tọn, alọwlemẹ towe, whẹndo, po họntọn towe lẹ po mẹ. Lá dagbewà Jehovah tọn hlan kọmẹnu lẹ po nugbonọ-yinyin po. Psalm-kàntọ lọ dọ ẹ to aliho he sọgbe mẹ dọmọ: “Yẹn na nọ jihàn dagbewanyi OKLUNỌ tọn tọn kakadoi: onù ṣie wẹ yẹn na do do nugbo towe hia jẹ whẹndo lẹpo mẹ.” (Psalm 89:1) Be mí ma nọ jlo nado dọnsẹpọ Jiwheyẹwhe mọnkọtọn ya? Na nugbo tọn, “madopodo wẹ dagbewanyi etọn.”—Psalm 100:5.
[Yẹdide to weda 23]
A. H. Macmillan