Otàn Gbẹzan Tọn

Jehovah Ko Wleawuna ‘Huhlọn He Hugan Jọwamọ Tọn’

DILE E YIN DIDỌ GBỌN HELEN MARKS DALI

To azán owhè ṣádada alúnlùn tọn de gbè wẹ to 1986. Yẹn kẹdẹ wẹ tin to ohọ̀ ponọ he nọ pọ́n agbàn lẹ tọn mẹ to dopo to agahun-jlẹtẹn he vò hugan Europe tọn lẹ mẹ. Tiranë, heyin tatọ́-tònọ Albanie tọn wẹ, he ko lá ede taidi “otò tintan to aihọn mẹ he ma yise to Jiwheyẹwhe mẹ.”

TO NUMỌTOLANMẸ ayimajai po obu po tọn mẹ, yẹn to pinpọn dile ponọ he hẹn osò de jẹ agbàn ṣie lẹ keje pọ́n ji. Eyin yẹn wà kavi dọ nude he na hẹn ẹn vẹnudo mi, kọdetọn lọ sọgan yin yinyan mi sọn otò lọ mẹ podọ gànpamẹ kavi osla yasanamẹ tọn mẹ na mẹhe to tenọpọn mi to gbonu lẹ. Po ayajẹ po, yẹn penugo nado hẹn ponọ lọ yin họntọnjihẹmẹtọ dogọ gbọn ṣingọmu po akla vivi flinflin delẹ nina ẹn po dali. Ṣigba, nawẹ yẹn yọnnu de he ko tin to gblagbla owhe 60 tọn lẹ mẹ, wá tin to ninọmẹ ehe mẹ gbọn? Etẹwutu yẹn nado ze gbẹzan vivomẹninọ tọn ṣie do sanvọ́ bosọ ze dee do owù mẹ gbọn tintẹnpọn nado hẹn dagbenu Ahọluduta tọn lẹ yinukọn to dopo to ahọ́nkan Marxisme-Leninisme tọn lẹ mẹ dali?

Viyọnnu Awutunọ de He Tindo Kanbiọ Susu

Afujezọ̀n (pneumonie) hù otọ́ ṣie to owhe awe godo he yẹn yin jiji to 1920 to Ierápetra, to Klete. Mama yin hẹntọnọ bo masọ yì wehọmẹ. Yẹn yin godotọ to ovi ẹnẹ lẹ mẹ, podọ na yẹn to awutu jaunisse tọn jẹ wutu, yẹn wé bosọ yin madogánnọ. Kọmẹnu lẹ dọna onọ̀ ṣie dọ e ni ze ayidonugo po akuẹ vude he e tindo po do penukundo ovi atọ̀n he to gángán lẹ go bo dike yẹn ni kú. Homẹ ṣie hùn dọ e ma hodo ayinamẹ enẹ gba.

Nado hẹn ẹn diun dọ alindọn Papa tọn to gbigbọjẹ to olọn mẹ, Mama nọ dla yọwhé lọ pọ́n gbọzangbọzan, bo nọ saba biọ amísa yẹwhenọ Orthodoxe tọn. Ṣigba, amísa lọ lẹ ma nọ yin vọ́nu gba. Yẹn gbẹsọ flin azán Noẹli tọn he miọn taun de to whenuena Mama lẹkọ wá whégbè sọn yọwhé lọ bọ yẹn to afọ dọ̀n dai to apá etọn. Mí ko yí akuẹ he mí tindo lẹpo na yẹwhenọ lọ. To whenuena Mama ko dà omá delẹ na mí ovi lẹ godo, e biọ abò devo mẹ, to huvẹ bọ dasin awubla tọn sà gbọn alaka etọn lẹ ji. To ojlẹ vude godo, yẹn wleawuna adọgbigbo nado yì yẹwhenọ lọ dè bo kàn nuhewutu Papa kú podọ nuhewutu onọ̀ hẹntọnọ ṣie dona suahọ yẹwhenọ lọ se. E yigbe to awusọhia flumẹjijẹ tọn de mẹ dọmọ: “Jiwheyẹwhe wẹ yí i. Lehe gbẹzan te do niyẹn. Awubla towe na yì to madẹnmẹ.”

E sinyẹnawu na mi nado kọ̀n gblọndo etọn dopọ hẹ odẹ̀ Oklunọ tọn, he yẹn ko plọn to wehọmẹ. Yẹn gbẹsọ flin hogbe whanpẹnọ he gọna zẹẹmẹ bẹjẹeji tọn etọn lẹ he dọmọ: “Otọ́ mítọn he tin to olọn mẹ, hihiọ wẹ oyín towe. Ahọludu towe ni wá. Ojlo towe ni yin wiwà to aigba go, dile e te to olọn mẹ.” (Matiu 6:9, 10) Eyin ojlo Jiwheyẹwhe tọn wẹ e yin dọ ojlo etọn ni yin wiwà to aigba ji, naegbọn mí dona nọ jiya sọmọ?

To 1929, yẹn dibla mọ gblọndo na kanbiọ enẹ to whenuena, Emmanuel Lionoudakis, heyin yẹwhehodọtọ whenu-gigọ́ tọn Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ tọn dla owhé mítọn pọ́n.a To whenuena onọ̀ ṣie kanse e nuhe e to dindin, Emmanuel ma dọ nudepope gba ṣigba ze kalti mẹyinyọnẹn tọn de na ẹn poun. Mama ze kalti lọ na mi nado hia. To whenuena e yindọ owhe ṣinẹnẹ-mẹvi poun wẹ yẹn yin, yẹn ma mọnukunnujẹ nususu mẹ. To ayidido e go dọ unbọpẹnnọ wẹ kunnudetọ lọ yin mẹ, onọ̀ ṣie gblọn dọmọ: “Ṣo, e wàlẹblanu! Hiẹ ma sọgan dọho, podọ yẹn ma sọgan hiawe.” Enẹgodo e yí alọ do basi ohia na ẹn nado yì.

Yẹn mọ gblọndo lọ to owhe kleun delẹ godo. Nọvisunnu ṣie, Emmanuel Paterakis, mọ alọnuwe apomẹ tọn Où sont les morts? heyin zinzinjẹgbonu gbọn Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ dali, yí sọn lizọnyizọnwatọ whenu-gigọ́ tọn dopolọ dè.b To hihia ẹ mẹ, yẹn voawu nado yọnẹn dọ e mayin Jiwheyẹwhe wẹ ze otọ́ ṣie yì gba. Yẹn yọnẹn dọ okú yin kọdetọn mape gbẹtọvi tọn podọ otọ́ ṣie to tenọpọn fọnsọnku do aigba paladisi tọn de ji.

“Owe Ehe Ko Hẹn Gbẹzan Towe Gble!”

Nugbo Biblu tọn hùn nukun mítọn lẹ. Mí mọ Biblu hoho Papa tọn de bosọ jẹ pinplọn ẹn ji, whlasusu po miyọ́n vẹla tọn po. To whenuena e yindọ yẹn kẹdẹ wẹ yin awhlivu lẹdo lọ mẹ tọn he do ojlo hia to Biblu mẹ, yẹn ma nọ saba yin alọkẹyi do nuyiwa pipli kleun Kunnudetọ lọ lẹ tọn mẹ gba. Na ojlẹ de, yẹn yise sinsinyẹn—dile etlẹ yindọ e ma sọgbe—dọ sinsẹ̀n sunnu lẹ kẹdẹ tọn wẹ e yin.

Zohunhun he nọvisunnu ṣie tindo to azọ́n yẹwhehodidọ tọn mẹ yin asisa mẹwhinwhàn tọn de na mi. To madẹnmẹ ponọ lẹ jẹ ojlo nujọnu tọn tindo to whẹndo mítọn mẹ ji, bo nọ dla mí pọ́n gbọzangbọzan to ganhiho lẹpo mẹ to okle podọ to zánmẹ nado dín Emmanuel po owe lẹ po. Yẹn flin whenuena yẹwhenọ de wá bo na tuli mí nado lẹkọwa ṣọṣi. To whenuena Emmanuel dohia ẹ sọn Biblu mẹ dọ Jehovah wẹ yin yinkọ Jiwheyẹwhe tọn, yẹwhenọ lọ hò Biblu lọ yí, dlan ẹn do nukun nọvisunnu ṣie tọn mẹ, bo dawhá dọ, “Owe ehe ko hẹn gbẹzan towe gble!”

To 1940 to whenuena Emmanuel gbẹ́ nado biọ awhàn mẹ, e yin wiwle bo yin didohlan awhànfuntẹn to Albanie. Mí ma sọ se nudepope sọn e dè ba bo lẹndọ e ko kú wẹ. Ṣigba, to owhe awe godo, mí mọ wekanhlanmẹ madonukun de yí sọn e dè he e dohlan sọn gànpamẹ. E tin togbẹ̀ bo to jijọho mẹ! Dopo to wefọ he e de do wekanhlanmẹ enẹ mẹ lẹ ko yin titlẹ́do ayiha ṣie mẹ pẹkipẹki sọn whenẹnu gbọ́n dọmọ: “Nukun OKLUNỌ tọn lẹ to godo po nukọn po yì lẹdo aigba lẹpo pete, nado do ede hia huhlọnnọ na ayiha yé mẹhe tọn yin pipé hlan e dè lẹ tọn wutu.” (2 Otannugbo lẹ 16:9) Lehe mí tindo nuhudo tulinamẹ mọnkọtọn tọn do sọ!

Sọn gànpamẹ, Emmanuel penugo nado biọ to mẹmẹsunnu delẹ si nado wá dla mi pọ́n. To afọdopolọji, tito yin bibasi na opli Klistiani tọn he nọ yin bibasi to nuglọ lẹ nado bẹjẹeji to ogle de mẹ to gbonu tòdaho lọ tọn. Mí ma yọnẹn dọ yè to mí ṣọ́ gba! To dimanche dopo, ponọ he hẹn osò lẹ glọn mí. Yé bẹ mí do agbànbẹhun he ma tindo ohọ̀ de mẹ bo jla mí gbọn tòdaho lọ blebu mẹ. Yẹn gbẹsọ flin lehe gbẹtọ lẹ to vivlẹ bo to mí ṣanko do, ṣigba Jehovah na mí jijọho homẹ tọn gbọn gbigbọ wiwe etọn gblamẹ.

Mí yin bibẹ sọyi tòpẹvi devo mẹ, to fie yé bẹ mí dlan do ganpa he dozinvlu bo kudiho delẹ mẹ te. Adàdo ganpa he mẹ yẹn te tọn wẹ lọba he to nùvo de he yè nọ ze kọnyingbe whladopo to gbèdopo. Osun ṣinatọ̀n wẹ yẹn dona sẹngàn na na yẹn yin pinpọnhlan taidi “mẹplọntọ” pipli lọ tọn wutu. Ṣigba, mẹmẹsunnu de heyin zizedo gànpamẹ to finẹ basi tito na whẹ̀yidọtọ etọn nado penukundo whẹho mítọn go, podọ e penugo bo tún mí dote.

Gbẹzan Yọyọ De

To whenuena Emmanuel yin dide sọn gànpamẹ, e jẹ agun lẹ dla pọ́n ji to Atẹni taidi nugopọntọ tomẹyitọ de. Yẹn sẹtẹn yì finẹ to 1947. To godo mẹ, yẹn mọ pipli daho Kunnudetọ lẹ tọn—he mayin sunnu lẹ kẹdẹ ṣigba he bẹ yọnnu po ovi lẹ po hẹn ga. To godo mẹ, to 1947, yẹn penugo nado basi dohia klandowiwe ṣie tọn hlan Jehovah gbọn baptẹm osin mẹ tọn dali. Yẹn nọ saba lẹnnupọn do lilẹzun mẹdehlan de ji enẹwutu yẹn jẹ wehọmẹ whèjai tọn yì ji nado plọn Glẹnsigbe. Yẹn lẹzun gbehosọnalitọ de to 1950. Mama wá nado nọ̀ hẹ mi, podọ ewọ lọsu kẹalọyi nugbo Biblu tọn. E yin dopo to Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ mẹ kakajẹ okú etọn whenu to owhe 34 godo.

To owhe enẹ dopolọ mẹ, yẹn dukosọ hẹ John Marks (Markopoulos), heyin sunnu gbigbọnọ, he yè nọ na sisi taun de he wá sọn États-Unis. John yin jiji to hùwaji Albanie tọn, podọ to tẹnsisẹ yì États-Unis godo, e lẹzun Kunnudetọ Jehovah tọn de. E tin to Grèce to 1950 bo to tintẹnpọn nado mọ wema (visa) yí nado yì Albanie—heyin otò he ma nọ kẹalọyi jonọ de, he tin to Communisme glọ sinsinyẹn to whenẹnu. Yé ma na dotẹnmẹ John nado biọ Albanie gba, dile etlẹ yindọ e ma ko mọ whẹndo etọn sọn 1936 gbọ́n. Zohunhun sinsinyẹn etọn na sinsẹ̀nzọn Jehovah tọn po owanyi sisosiso etọn na mẹmẹsunnu lẹ po yinuwado yẹn ji taun. Mí wlealọ to 3 avril 1953. Enẹgodo yẹn sẹtẹn hẹ ẹ yì owhé yọyọ mítọn gbè to New Jersey, États-Unis.

Na mí nido sọgan penukundo míde go dile mí to whenu-gigọ́ yizan to yẹwhehodidọ mẹ, yẹn po John po tindo ajọ́ kleun de to huto New Jersey tọn, bo nọ wleawuna núdùdù afọnnu tọn na whèhutọ lẹ. Mí nọ wazọ́n sọn afọnnu fliflimẹ kakajẹ ogàn 9:00 mẹ afọnnu, to alúnlùn mẹ kẹdẹ. Gbọn gbẹzan mítọn hinhẹn bọawu po onú gbigbọmẹ tọn lẹ zizedo otẹn tintan mẹ po dali, mí penugo nado yí suhugan ojlẹ mítọn tọn zan to azọ́n yẹwhehodidọ tọn mẹ. To owhe lẹ gblamẹ, mí yin didọna nado sẹtẹn yì tòpẹvi voovo lẹ mẹ to fie nuhudo tin na yẹwhehodọtọ te tlala lẹ. To finẹ, po alọgọ Jehovah tọn po, mí gọalọna jlodotọ lẹ, do agun lẹ ai, bosọ gọalọ nado gbá Plitẹnhọ Ahọluduta tọn lẹ.

Alọgigọna Mẹmẹsunnu Mítọn He to Nuhudo mẹ Lẹ

Ṣigba, to madẹnmẹ, todido jiawu de hundote na mí. Mẹmẹsunnu azọngbannọ lẹ jlo na tindo kanṣiṣa hẹ Klistiani hatọ he tin to aigba hùwaji-whèzẹtẹn Europe tọn ji to fie nuwiwa mítọn ko yin alọhẹndotena te lẹ. Kunnudetọ Jehovah tọn he tin to otò enẹ mẹ lẹ ko yin kinklan sọn mẹmẹsunnu-yinyin akọjọpli tọn go na owhe susu, bo ma nọ mọ núdùdù gbigbọmẹ tọn depope yí, podọ yé pannukọn homẹkẹn sinsinyẹn. Suhugan yetọn tin to hihọ́ gbọzangbọzan tọn glọ, podọ susu yetọn tin to gànpamẹ kavi osla yasanamẹ tọn lẹ mẹ. Yé tindo nuhudo owe sinai do Biblu ji lẹ, anademẹ, po tuli po tọn taun. Di apajlẹ, owẹ̀n aṣli tọn de he mí mọyi sọn Albanie hia dọmọ: “Mì hodẹ̀ na Oklunọ na mí. Yè to owe lẹ yí sọn mẹsi sọn whédegbè jẹ whédegbè. Yé ma na dotẹnmẹ mí nado plọnnu. Omẹ atọ̀n tin to gànpamẹ.”

Enẹwutu, to novembre 1960, mí bẹ gbejizọnlin he na dẹn na osun ṣidopo jẹeji nado dla delẹ to otò enẹlẹ mẹ pọ́n. E họnwun dọ mí na tindo nuhudo ‘huhlọn he hugan jọwamọ tọn,’ tugbigbo, adọgbigbo, po zinzin he Jiwheyẹwhe nọ namẹ po nado hẹn azọ́ndenamẹ mítọn di. (2 Kọlintinu lẹ 4:7) Ofi tintan he mí na yì wẹ Albanie. Mí họ̀ mọto de to Paris bosọ bẹ gbejizọnlin jẹeji. To Lomu jijẹ mẹ, John kẹdẹ wẹ penugo nado mọ visa yí nado yì Albanie. Yẹn dona zindonukọn yì Atẹni to Grèce, bo nọtepọn ẹn to finẹ.

John biọ Albanie sẹpọ vivọnu février 1961 tọn bo nọ finẹ kakajẹ vivọnu mars tọn. E pli hẹ mẹmẹsunnu 30 tlọlọ to Tiranë. Lehe yé jẹaglin sọ nado mọ owe po tuli he yé tindo nuhudo etọn vẹkuvẹku lọ po yí! Mẹdepope ma ko dla yé pọ́n sọn tògodo na owhe 24.

Tenọgligo-hinhẹn po akọ́ndonanu mẹmẹsunnu enẹlẹ tọn po whàn John taun. E se dọ susu yetọn ko hẹn agbasazọ́n yetọn bu bosọ yin wiwle do gànpamẹ na yé ma tindo mahẹ to nuyiwa Communiste tọn lẹ mẹ wutu. E yin whinwhàn taun to whenuena mẹmẹsunnu awe he ko tin to owhe 80 yetọn lẹ mẹ na ẹn nunina nudi dọla 100 (Amelika) tọn na azọ́n yẹwhehodidọ tọn. Yé ko to akuẹ bẹpli na owhe susu sọn akuẹ vude he yé nọ mọyi na gbọjẹ gaa yetọn mẹ.

Azán godo tọn he John zan to Albanie wẹ 30 mars 1961—yèdọ azán Oflin okú Jesu tọn. John wẹ dọ hodidọ Oflin tọn na mẹplidopọ 37. To vivọnu hodidọ lọ tọn, mẹmẹsunnu lẹ yawu plan John tọ́n gbọn ohọ̀n godo tọn nù bo ze e yì huto Durrës tọn, to fie e dó bato Turquie tọn de he jei Piraiévs (Piraeus), Grèce te.

Homẹ ṣie hùn nado mọ ẹn lẹkọ to jijọho mẹ. Todin mí sọgan zindonukọn to pipotọ gbejizọnlin owùnọ mítọn mẹ. Gbejizọnlin mítọn hẹn mí gbọ̀n otò atọ̀n hùwaji-whèzẹtẹn Europe tọn devo he mẹ azọ́n mítọn ko yin alọhẹndote te lẹ mẹ—yèdọ nuyiwa owùnọ de, na mí nọ hẹn owe Biblu tọn lẹ, zomọ wezinzin tọn lẹ, po onú devo lẹ po wutu. Mí tindo dotẹnmẹ hundote vonọtaun de nado dukosọ hẹ mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu nugbonọ taun delẹ po he ko wleawufo nado ze agbasazọ́n yetọn, mẹdekannujẹ yetọn, podọ etlẹ yin ogbẹ̀ yetọn lẹ do owù mẹ na Jehovah tọn wutu. Zohunhun po owanyi nujọnu tọn yetọn po yin asisa tuli tọn de. Mí sọ yin whinwhàn ga dọ Jehovah na mí ‘huhlọn he hugan jọwamọ tọn.’

To whenuena mí ko dotana gbejizọnlin mítọn po kọdetọn dagbe po, mí lẹkọ do États-Unis. To owhe he bọdego lẹ mẹ, mí zindonukọn nado to aliho voovo lẹ yizan nado tẹnpọn bo do owe lẹ hlan Albanie podọ nado mọ linlin nuwiwa mẹmẹsunnu mítọn lẹ tọn yí.

To Gbejizọnlin mẹ Whepoponu, to Owù Mẹ

Owhe lẹ juyi, podọ okú John tọn to 1981, to whenuena e tindo owhe 76, hẹn ṣokẹdẹ ninọ wá na mi. Evangelia, heyin navẹ-ylọvi ṣie, po asu etọn, George Orphanides po, gbọn homẹdagbe dali yí mi do whégbè, podọ yé ko wleawuna alọgọ họakuẹ numọtolanmẹ po nuyiwa tọn po na mi sọn whenẹnu gbọ́n. Yelọsu ko mọ godonọnamẹ Jehovah tọn to whenuena yé to devizọnwa to alọhẹndotenamẹ glọ to Soudan.c

To godo mẹ, vivẹnu yọyọ yin dido nado jẹ mẹmẹsunnu mítọn lẹ dè to Albanie. To whenuena e yindọ hẹnnumẹ asu ṣie tọn lẹ nọ nọ̀ finẹ, yè biọ to yẹn si eyin yẹn na jlo nado basi gbejizọnlin yì otò enẹ mẹ. Yẹn wàmọ na nugbo tọn!

To whenuena yẹn ko dovivẹnu sọwhiwhe tọn na osun susu godo, to mai 1986, yẹn penugo nado mọ visa yí sọn afọzedaitẹn Albanie tọn he tin to Atẹni. Azọ́nwatọ finẹ tọn lẹ na mi avase sinsinyẹn dọ eyin nudepope jọ janwẹ, yẹn ma dona donukun alọgọ depope sọn tògodo gba. To whenuena yẹn yì fie yè nọ sà tike agahun he na yì Albanie tọn te, e paṣa dawe lọ taun. To ma dike na obu ni glọnalina mi mẹ, yẹn tin to agahun dopo ge he nọ tọ́n sọn Atẹni yì Tiranë whladopo to osẹ dopo mẹ lọ mẹ. Tovi Albanie tọn yọnhonọ atọ̀n poun wẹ tin to agahun lọ mẹ hẹ mi; yé ko yì Grèce na nukunpedomẹgo dotowhé tọn.

Tlolo he agahun lọ jẹte, yẹn yin pinplan yì ohọ̀ he to ovọ́ he ponọ he nọ pọ́n agbàn lẹ nọ yizan de mẹ. Nọvisunnu po nọviyọnnu asu ṣie tọn po, dile yé ma tlẹ yin Kunnudetọ Jehovah tọn lẹ do, gọalọna mi nado mọ mẹmẹsunnu vude lẹdo lọ mẹ tọn lẹ. Sọgbe hẹ osẹ́n, hẹnnumẹ asu ṣie tọn lẹ dona dọna ogán lẹdo lọ tọn gando wiwá ṣie go. Taidi kọdetọn de, ponọ lẹ nọ to ayido nuyiwa ṣie lẹ go kitokito. Enẹwutu, hẹnnumẹ ṣie lẹ na mi avase nado nọ owhé yetọn gbè to whenuena yé dín awe to mẹmẹsunnu he nọ nọ̀ Tiranë lẹ mẹ bo hẹn yé wá na mi.

Mẹmẹsunnu klandowiwe ṣinẹnẹ wẹ yin yinyọnẹn nado tin to Albanie lọ blebu to ojlẹ enẹ mẹ. Owhe susu alọhẹndotenamẹ tọn, homẹkẹn, po tintin to hihọ́ gbọzangbọzan ponọ lẹ tọn glọ po hẹn yé nado tin to aṣeji. Nukunmẹ yetọn blawu. To whenuena yẹn ko hẹn mẹmẹsunnu awe lọ lẹ voawu godo, kanbiọ tintan yetọn wẹ: “Fie wẹ Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ Lọ Tọn lọ lẹ te?” Owe hoho awe poun wẹ yé tindo na owhe susu—yèdọ ma tlẹ tindo Biblu dopo tata.

Yé dọho na ojlẹ dindẹn gando afọdide kanyinylan tọn he gandudu lọ ko ze sọta yé go. Yé donu whẹho mẹmẹsunnu yiwanna de he magbe nado nọ kada to tonudidọ-liho to vòbibla he ja mẹ tọn go. To whenuena e yindọ Tohọluduta lọ wẹ nọ deanana onú lẹpo, ehe zẹẹmẹdo dọ whẹndo etọn ma na mọ núdùdù mánamẹ depope yí. Ovi etọn he ko wlealọ lẹ gọna whẹndo yetọn lẹpo na yin didohlan gànpamẹ, dile etlẹ yindọ yé ma tin to sinsẹ̀n dopolọ mẹ hẹ ẹ. E yin linlin etọn na dọ na obu wutu, hagbẹ whẹndo mẹmẹsunnu ehe tọn lẹ hù i to ozán he jẹnukọnna vòbibla lọ mẹ, ze oṣiọ etọn dlan dòtọ de mẹ, bo dọ to godo mẹ dọ mẹmẹsunnu lọ dibu bosọ hù ede.

Ohẹ́n mẹmẹsunnu hatọ mítọn enẹlẹ tọn wàlẹblanu taun. Etomọṣo, to whenuena yẹn tẹnpọn nado na dọla 20 dopodopo yetọn, yé gbẹ́, dọmọ, “Núdùdù gbigbọmẹ tọn kẹdẹ wẹ mí jlo.” Mẹmẹsunnu vivẹ ehelẹ ko nọ gandudu aṣẹglanglan-panamẹtọ he ko gbọn kọdetọn dagbe dali diọtamẹ na suhugan tovi lẹ tọn ma nado yise to Jiwheyẹwhe mẹ glọ na owhe ao ao susu. Ṣigba yise po nujikudo yetọn po sinyẹn taun taidi Kunnudetọ he tin to fidevo lẹ tọn. Nugopipe Jehovah tọn nado wleawuna ‘huhlọn he hugan jọwamọ tọn,’ etlẹ yin to ninọmẹ he sinyẹn hugan lẹ glọ, ko yin zínzín do ahun mẹ na mi taun to whenuena yẹn tọ́n sọn Albanie to osẹ awe godo.

Yẹn sọ tindo lẹblanulọkẹyi nado dla Albanie pọ́n dogọ to 1989 podọ to 1991. Dile mẹdekannujẹ hodidọ po sinsẹ̀n tọn po jẹ tintin ji vudevude to otò enẹ mẹ, sọha sinsẹ̀n-basitọ Jehovah tọn lẹ jideji to niyaniya mẹ. Klistiani klandowiwe vude he tin to finẹ to 1986 lẹ ko jideji jẹ hugan wẹnlatọ zohunhunnọ 2 200 todin. Melpo, heyin nọviyọnnu asu ṣie tọn tin to yé mẹ. Be ayihaawe depope sọgan tin dọ dona Jehovah tọn tin to pipli nugbonọ enẹ ji ya?

Gbẹzan Pekọnọ de, to Huhlọn Jehovah Tọn Mẹ

To whenuena yẹn pọ́n godo hlan, yẹn deji dọ azọ́n mítọn—John tọn po ṣie po—ma ko yin to ovọ́ mẹ gba. Mí yí huhlọn ovuwhenu tọn mítọn zan to aliho alemọyi hugan tọn mẹ. Yanwle lizọnyizọn whenu-gigọ́ tọn mítọn họakuẹ hugan devo depope he mí sọgan ko doafọna. Yẹn jaya do omẹ yiwanna susu he mí ko gọalọna nado plọn nugbo Biblu tọn lẹ ji. Todin he yẹn ko poyọnho, yẹn sọgan yí ahun lẹpo do na tuli jọja lẹ nado ‘flin Mẹdatọ Daho yetọn to ovuwhenu yetọn.’—Yẹwhehodọtọ 12:1.

Mahopọnna dọ yẹn yin owhe 81-mẹvi, yẹn gbẹsọ penugo nado yin wẹnlatọ whenu-gigọ́ tọn wẹndagbe lọ tọn de. Yẹn nọ yawu fọ́n to afọnnu bo nọ dekunnu na gbẹtọ lẹ to ohún-glintẹn lẹ, to tòhomẹ-liho lẹ ji, to nusatẹn lẹ, kavi to ayidedaitẹn lẹ. Nuhahun yọnhowhe tọn lẹ hẹn gbẹzan sinyẹnawu na mi todin, ṣigba mẹmẹsunnu po mẹmẹyọnnu yiwanna gbigbọmẹ tọn ṣie lẹ po—yèdọ whẹndo daho gbigbọmẹ tọn ṣie—gọna whẹndo navẹ-ylọvi ṣie tọn, ko yin alọgọ nujọnu tọn de na mi. Hú popolẹpo, yẹn plọn dọ ‘Jiwheyẹwhe dè wẹ huhlọn he hugan jọwamọ tọn nọ wá sọn e mayin sọn míde dè gba.’—2 Kọlintinu lẹ 4:7.

[Nudọnamẹ odò tọn]

[Yẹdide to weda 25]

Aga: John (to amiyọn mẹ pete), yẹn, (to ṣẹnṣẹn), hẹ nọvisunnu ṣie Emmanuel to amiyọn ṣie mẹ podọ onọ̀ mítọn to amiyọn etọn mẹ, hẹ pipli azọ́nwatọ Bẹtẹli Atẹni tọn delẹ to 1950

[Yẹdide to weda 25]

Amiyọn mẹ: Hẹ John to ajọwatẹn mítọn to huto New Jersey tọn, 1956

[Yẹdide to weda 26]

Plidopọ agbegbe tọn to Tiranë, Albanie, 1995

Owhé Bẹtẹli tọn, Tiranë, Albanie. Yin tadona to 1996

Hẹ Evangelia Orphanides, navẹ-ylọvi ṣie (to adusi mẹ) po asu etọn, George po

Aga: hosọ de sọn “Atọ̀họ̀-Nuhihọ́ Lọ Tọn” 1940 tọn de mẹ heyin lilẹdogbedevomẹ to nuglọ to Albanie