Kunnudenu Dowhenu Tọn Gando Owe Gbọdo Biblu Tọn lẹ Go
“HUKAN dopodopo taidi nuhe yin kinkàn na taun tọn nado fọ́n tlintlindo-dindin mẹhe tindo ojlo to whenuho Klistiani dowhenu tọn mẹ lẹ tọn dote.” Zẹẹmẹ he yin bibasi gando kandai hohowhenu tọn de go niyẹn. Be hiẹ yọ́n kandai lọ ya?
Kandai he hiẹ sọgan ko sèhó etọn de wẹ—yèdọ Kandai Muratori tọn. Vlavo eyin hiẹ ko sèhó gandego pọ́n kavi lala, e sọgan paṣa we dọ, ‘Etẹwẹ hẹn Kandai Muratori tọn yin vonọtaun sọmọ?’ Kandai he ko dẹn-to-aimẹ hugan, kavi todohukanji dejidego owe he Owe-wiwe Glẹki Klistiani tọn bẹhẹn lẹ tọn wẹ e yin.
Hiẹ sọgan yigbe matin nudindọn dọ owe tangan delẹ yin apadewhe Biblu tọn. Ṣogan, be e na paṣa we nado yọnẹn dọ to ojlẹ de mẹ wayi, mẹdelẹ tindo ayihaawe gando owe he dona yin yiyidogọ lẹ go ya? Kandai Muratori tọn basi todohukanji owe he yin alọkẹyi nado yin gbigbọdo lẹ tọn. Dile hiẹ sọgan mọnukunnujẹemẹ do, nuhe Biblu bẹhẹn na taun tọn lẹ yin nujọnu taun. Enẹwutu, etẹwẹ kandai enẹ dehia gando owe voovo he nọpọ́ bo wleawuna Owe-wiwe Glẹki Klistiani tọn lẹ todin go? Jẹnukọn whẹ́, gbọ mí ni gbadopọnna dodonu kandai lọ tọn.
Lehe E Yin Mimọ Gbọn
Kandai Muratori tọn yin apadewhe alọnuwe-hihia codex he tindo weda ayú tọn 76 tọn, he tedidi weda dopodopo tọn yin centimètres 27 bọ gbigblo etọn yin centimètres 17. Ludovico Antonio Muratori (1672-1750), he yin whenuho-kantọ nukundeji Italie-nu de wẹ mọ kandai lọ to Wesẹdotẹn Ambrose tọn, to Milan, Italie. Muratori basi zinjẹgbonu nuhe e mọ lọ tọn to 1740, nuhe zọ́n niyẹn bọ nukinkan lọ nọ yin yiylọdọ Kandai Muratori tọn. E taidi dọ owhe kanweko ṣinatọ̀ntọ mẹ wẹ codex lọ yin awuwlena te to opá yẹwhenọ lẹ tọn mẹ to Bobbio, sẹpọ Plaisance, to agewaji Italie tọn. Enẹgodo, e yin tẹnsẹna yì Wesẹdotẹn Ambrose tọn to bẹjẹeji owhe kanweko 17tọ tọn.
Kandai Muratori tọn bẹ hukan 85 hẹn sọn nukinkan he yin mimọ to weda 10 po 11 codex lọ tọn po ji mẹ. Nukinkan lọ tin to Latin-gbè mẹ, podọ e họnwun dọ e na ko yin kinkàn gbọn wekantọ vọdonanutọ de dali. Ṣigba delẹ to nuhe e ṣì kàn lọ lẹ mẹ ko yin ayidego to whenuena yé yin yiyijlẹdo nukinkan dopolọ he yin mimọ to alọnuwe-hihia ẹnẹ owhe kanweko 11tọ po 12tọ tọn lẹ po mẹ go.
Whetẹnu Wẹ E Yin Kinkàn?
Nalete, e sọgan paṣa we whenue nudọnamẹ he tin to Kandai Muratori tọn mẹ lẹ yin kinkàn jẹnukọn. E taidi dọ Glẹkigbe mẹ wẹ e yin kinkàn te jẹnukọn, yèdọ owhe kanweko susu lẹ jẹnukọnna Kandai lọ, he yin lẹdogbedevomẹ etọn sọn Glẹkigbe mẹ do Latin mẹ. Kunnudenu de die he gọalọ nado yọ́n ojlẹ he mẹ e yin kinkàn te jẹnukọn. Kandai lọ donù owe he ma yin apadewhe Biblu tọn de go, yèdọ Shepherd, bo dohia dọ dawe de he yin Hermas wẹ kàn ẹn “to agọe pete, to ojlẹ mítọn lẹ mẹ, to tòdaho Lomu tọn mẹ.” Weyọnẹntọ lẹ dohia dọ owe Shepherd Hermas tọn yin kinkàn fó to owhe 140 po 155 W.M. tọn po gblamẹ. Enẹwutu, hiẹ sọgan mọ nuhewutu kandai Glẹkigbe mẹ tọn tintan he mẹ Kandai Muratori tọn to Latin mẹ yin lilẹdogbedevomẹ sọn yin didohia nado yin awuwlena to owhe 170 po 200 W.M. tọn po gblamẹ.
Alọdlẹndonu tlọlọ po dehe ma yin tlọlọ lẹ po hlan Lomu dohia dọ tòdaho enẹ mẹ wẹ e sọgan ko yin kinkàn te. Ṣigba nudindọn tin gando kinkantọ etọn go. Mẹdelẹ dlẹnalọdo Clement Alexandrie tọn, bọ mẹdevo lẹ dlẹnalọdo Melito Sardes tọn, kavi Polycrate Éphèse tọn taidi kinkantọ etọn. Ṣigba, suhugan weyọnẹntọ lẹ tọn dlẹnalọdo Hippolyte, he yin wekantọ akonka de, he nọ kanwe to Glẹkigbe mẹ bo nọ̀ Lomu to ojlẹ he mẹ nudọnamẹ he Kandai Muratori tọn bẹhẹn lẹ sọgan ko yin kinkàn. Dile etlẹ yindọ hiẹ sọgan nọma tindo ojlo sọmọ to kinkantọ etọn mẹ, vlavo hiẹ na jlo nado yọ́n nususu dogọ gando nudọnamẹ he e bẹhẹn lẹ he hẹn ẹn yin nuhọakuẹ sọmọ go.
Nudọnamẹ He E Bẹhẹn Lẹ
Nukinkan lọ ma yin todohukanji owe he Owe-wiwe Glẹki Klistiani tọn bẹhẹn lẹ tọn kẹdẹ gba. E sọ basi zẹẹmẹ do owe lọ lẹ po mẹhe kàn dopodopo yetọn po ji. Eyin a hia nukinkan lọ, hiẹ na mọ dọ hukan tintan alọnuwe-hihia lọ tọn lẹ ma to e mẹ, podọ e sọ taidi dọ kandai lọ wá vivọnu to ajiji mẹ poun. Wẹndagbe Luku tọn ji wẹ e bẹsọn, podọ kandai lọ dọ dọ doto de wẹ kàn owe Biblu tọn ehe. (Kọlọsinu lẹ 4:14) E sọ dọ dọ owe Luku tọn yin Wẹndagbe atọ̀ntọ, enẹwutu a sọgan mọ dọ adà bẹjẹeji tọn he ma yin mimọ lọ sọgan ko dlẹnalọdo Wẹndagbe Matiu po Malku po tọn lẹ. Eyin tadona he kọ̀n hiẹ wá niyẹn, be e dohia dọ Kandai Muratori tọn nọgodona linlẹn towe, na e dọ dọ Wẹndagbe Johanu tọn wẹ yin ẹnẹtọ lọ.
Kandai lọ zinnudeji dọ owe Owalọ Apọsteli lẹ tọn yin kinkàn gbọn Luku dali na “Teofil gigonọ daho.” (Luku 1:3; Owalọ lẹ 1:1) Enẹgodo, e zindonukọn nado slẹ wekanhlanmẹ apọsteli Paulu tọn (awe lẹ) hlan Kọlintinu lẹ, hlan Efesunu lẹ, hlan Filippinu lẹ, hlan Kọlọsinu lẹ, hlan Galatianu lẹ, podọ (awe lẹ) hlan Tẹsalonikanu lẹ, hlan Lomunu lẹ, hlan Filemọni, hlan Titu, podọ (awe lẹ) hlan Timoti. Wekanhlanmẹ Juda tọn po wekanhlanmẹ awe Johanu tọn lẹ po sọ yin nùdego taidi owe gbọdo lẹ. Wekanhlanmẹ tintan apọsteli Johanu tọn ko yin alọdlẹndo to pọmẹ po Wẹndagbe etọn po. Osọhia wẹ gbọngodo to todohukanji owe he yin pinpọnhlan nado yin gbigbọdo lẹ tọn mẹ.
E jẹna ayidego dọ Kandai lọ donù Apocalypse Pita tọn go, ṣigba e dọ dọ mẹdelẹ lẹndọ Klistiani lẹ ma dona hia ẹ gba. Mẹhe basi Kandai lọ na avase dọ nukinkan lalo tọn lẹ ko to gbigbayipe to ojlẹ etọn mẹ. Podọ Kandai Muratori tọn basi zẹẹmẹ dọ kandai ehelẹ ma dona yin alọkẹyi gba, “na e ma jẹ dọ vivẹ́ ni yin fuflusọ po owín po gba.” Kandai lọ sọ donù nukinkan devo lẹ go he ma dona yin yiyidogọ kandai wiwe lẹ. Vlavo na yé yin kinkàn to okú apọsteli lẹ tọn godo, taidi owe Shepherd Hermas tọn, kavi na yé yin kinkàn nado nọgodona sinsẹ̀n-nuplọnmẹ lalo lẹ wutu.
Hiẹ sọgan ko doayi e go to zẹẹmẹ he wayi lẹ mẹ dọ wekanhlanmẹ he yin kinkàn hlan Heblu lẹ, wekanhlanmẹ Pita tọn awe lẹ, po Jakobu tọn po ma yin nùdego to todohukanji owe gbọdo Biblu tọn lẹ tọn ehe mẹ gba. Ṣigba to alọdindlẹndo azọ́nyinyọnẹn wekantọ he basi vọkan alọnuwe-hihia lọ tọn godo, Dr. Geoffrey Mark Hahneman doayi e go dọ e “sọgbe hẹ lẹnpọn dagbe nado dọ dọ Kandai lọ sọgan ko bẹ alọdlẹndonu devo lẹ hẹn he sọgan ko bú todin, podọ dọ owe Jakobu po Heblu lẹ tọn po (gọna 1 Pita tọn) sọgan ko tin to yé mẹ.”—The Muratorian Fragment and the Development of the Canon.
Enẹwutu, Kandai Muratori tọn dekunnu dọ suhugan owe he yin mimọ to Owe-wiwe Glẹki Klistiani tọn mẹ lẹ tọn ko yin pinpọnhlan sọn owhe kanweko awetọ W.M. tọn die gbọ́n nado yin owe gbọdo Biblu tọn lẹ. Nugbo wẹ dọ, gbọdo-yinyin owe Biblu tọn lẹ tọn, kavi jlọjẹ yetọn nado yin yiyidogọ to Biblu mẹ, ma sinai do yinyin nùdego to todohukanji hohowhenu tọn de mẹ ji gba. Kakatimọ, nudọnamẹ he owe Biblu tọn lọ lẹ bẹhẹn wẹ na kunnudenu lọ dọ yé yin gbigbọdo gbọn gbigbọ wiwe dali. Owe lọ lẹpo dekunnu dọ Jehovah Jiwheyẹwhe dè wẹ yé wá sọn bosọ sọgbe hẹ yedelẹ mlẹnmlẹn. Kanṣiṣa he to ṣẹnṣẹn na owe gbọdo Biblu tọn 66 lọ lẹpo dekunnuna kọndopọ po pipé-yinyin yetọn po. Enẹwutu, hiẹ na wà dagbe nado kẹalọyi yé taidi Ohó gbọdo nugbo Jehovah tọn, he yin whiwhla kakajẹ azán mítọn gbè.—1 Tẹsalonikanu lẹ 2:13; 2 Timoti 3:16, 17.
[Yẹdide to weda 13]
Ludovico Antonio Muratori
[Asisa Yẹdide tọn]
Kandai lẹ: Diritti Biblioteca Ambrosiana. Vietata la riproduzione. Aut. No. F 157/05; Muratori, based on line art: © 2005 Brown Brothers
[Yẹdide to weda 14]
Wesẹdotẹn Ambrose tọn
[Yẹdide to weda 15]
Kandai Muratori tọn
[Yẹdide/Asisa Yẹdide tọn to weda 15]
Diritti Biblioteca Ambrosiana. Vietata la riproduzione. Aut. No. F 157/05