Biblu Tintan to Portugal-Gbè mẹ—Whenuho Linsinsinyẹn Tọn De — WESẸDOTẸN INTẸNẸT JI TỌN Watchtower Tọn

Biblu Tintan to Portugal-Gbè mẹ—Whenuho Linsinsinyẹn Tọn De

“MẸHE sinyẹnlin na tindo kọdetọn dagbe.” Hogbe yanwle tọn ehe sọawuhia to weda tintan alọnuwe pẹvi sinsẹ̀n tọn de ji he yin winwlan to owhe kanweko 17tọ mẹ gbọn João Ferreira de Almeida dali. E vẹawu nado mọ hogbe devo he sọgbe humọ nado basi zẹẹmẹ dawe enẹ tọn, mẹhe ze gbẹzan etọn blebu jo na lẹdogbedevomẹ po zinjẹgbonu Biblu tọn po to Portugal-gbè mẹ.

Almeida yin jiji to 1628 to Torre de Tavares, yèdọ gbétatò de to agewaji Portugal tọn. Na e lẹzun tọṣiọvi to ovu whenu wutu, e yin pinplọn whẹ́n gbọn tavẹ etọn de dali he yin yẹwhenọ-pamẹnọtọ to Lisbonne, tatọ́-tònọ Portugal tọn. Sọgbe hẹ linlẹn he gbayipe, Almeida mọ nuplọnmẹ dagbe de yí nado sọgan wá lẹzun yẹwhenọ, podọ ehe gọalọna ẹn nado wleawuna nugopipe vonọtaun to gbèsise mẹ sọn ovu whenu etọn.

Ṣigba, vlavo wẹ Almeida na ko yí nugopipe etọn lẹ zan to azọ́n lẹdogbedevomẹ Biblu tọn mẹ eyin e ko gbọṣi Portugal. To whenuena Nuvọjlado sinsẹ̀n tọn hẹn Biblu gbayipe gbọ̀n agewaji po ṣẹnṣẹn Europe tọn po to akọgbè lẹ mẹ, Portugal gbọṣi nuyiwadomẹji Dodinnanu Okà tọn (Inquisition) Katoliki tọn glọ. Biblu tintindo poun to akọgbè mẹ sọgan zọ́n bọ mẹde na yì tọ́n to whẹdatọ Dodinnanu Okà tọn lẹ nukọn.a

Vlavo nado họ̀ngán sọn lẹdo kọgbidinamẹ tọn ehe mẹ, Almeida sẹtẹn yì Pays-Bas to whenuena e gbẹ́ pò to aflanmẹ. Ojlẹ vude to enẹgodo, to owhe 14 mẹvi poun yinyin mẹ, e bẹ gbejizọnlin dedo Asie, gbọ̀n Batavia (he yin Jakarta todin), to Indonésie, yèdọ ahọ́nkan Whèzẹtẹn Inde tọn to anademẹ Pays-Bas-nu lẹ tọn glọ to Hùwaji-whèzẹtẹn Asie tọn to ojlẹ enẹ mẹ.

Jọja Aflanmẹ Lẹdogbedevomẹ-Basitọ De

To whenuena Almeida ko dibla jẹ Asie, nujijọ ayidego tọn de wá aimẹ he diọ gbẹzan etọn. To bato mẹ, sọn Batavia yì Malacca (he yin Melaka todin), to whèyihọ-waji Malaisie tọn, e mọ alọnuwe pẹvi Plọtẹstant lẹ tọn de to Espagne-gbè mẹ he hosọ etọn yin Diferencias de la Cristiandad (Gbemanọpọ to Mẹylọhodotọklisti Ṣẹnṣẹn). Gbọnvona dọ alọnuwe lọ jẹagọdo sinsẹ̀n-nuplọnmẹ lalo tọn lẹ, e sọ bẹ hodidọ de hẹn he yinuwado jọja Almeida ji tlala dọmọ: “Ogbè he gbẹtọ lẹ ma jẹakọ hẹ yiyizan to ṣọṣi mẹ, etlẹ yin nado pagigona Jiwheyẹwhe, ma nọ hẹn ale depope wá na todoaitọ he ma mọnukunnujẹemẹ.”—1 Kọlintinu lẹ 14:9.

Na Almeida, tadona lọ họnwun: Aliho dagbe hugan lọ nado hùngona nuṣiwa sinsẹ̀n tọn lẹ wẹ nado hẹn ẹn bọawu na mẹlẹpo nado mọnukunnujẹ Biblu mẹ. To whenuena e jẹ Malacca, e biọ Église réformée hollandaise (Sinsẹ̀n Plọtẹstant Pays-Bas tọn) mẹ podọ to afọdopolọji, e jẹ adà Owe Wẹndagbe tọn delẹ lilẹdogbedevomẹ ji sọn Espagne-gbè mẹ yì Portugal-gbè mẹ, bosọ nọ má yé na “mẹhe do ojlo ahundopo tọn hia nado yọ́n nugbo lẹ.”b

To owhe awe godo, Almeida ko wleawufo nado bẹ azọ́n daho hugan devo jẹeji—enẹ wẹ lẹdogbedevomẹ Owe-wiwe Glẹki Klistiani tọn lẹ to blebu mẹ sọn Biblu Vulgate Latin tọn mẹ. E dotana ehe to nuhe ma pé owhe dopo gblamẹ, yèdọ nuwadotana ayidego tọn de na owhe 16 mẹvi de! Po adọgbigbo po, e do vọkan lẹdogbedevomẹ etọn tọn dopo hlan ayimatẹn-gán Pays-Bas tọn he tin to Batavia nado zín in jẹgbonu. E taidi dọ, Ṣọṣi Plọtẹstant Batavia tọn do alọnuwe etọn hlan Amsterdam, ṣigba sinsẹ̀ngán mẹhomẹ he alọnuwe lọ yin didohlan kú, bọ lẹdogbedevomẹ Almeida tọn bu.

To whenuena e yin bibiọ to Almeida si nado basi vọkan lẹdogbedevomẹ etọn tọn dopo na agun Plọtẹstant Ceylan tọn (he yin Sri Lanka todin) to 1651, e doayi e go dọ kandai dowhenu tọn lọ ko busẹ sọn wesẹdotẹn ṣọṣi lọ tọn mẹ. Kakati nado gbọjọ, e kàn ayiha bo mọ vọkan dopo—vlavo kandai tintan he ma gọ́ sọmọ de—podọ to owhe he bọdego mẹ, e vọ́ azọ́nwa do Owe Wẹndagbe tọn po owe Owalọ lẹ tọn po ji. Pipli he nọ deanana Ṣọṣi Plọtẹstant tọn to Batavia na ẹn akuẹ florins 30 nado pà ẹ. “Akuẹ lọ ma sọtẹ́n yijlẹdo azọ́n daho he e ko wadotana go,” wẹ dopo to hagbẹ Almeida tọn lẹ mẹ dọ.

Mahopọnna pinpẹn-nutọn-mayọnẹn ehe, Almeida zindonukọn bo vọ́ azọ́nwa do lẹdogbedevomẹ Alẹnu Yọyọ blebu tọn ji to 1654. Whladopo dogọ, yọnbasi lọ nado zín in jẹgbonu yin nulẹnpọndeji, ṣigba nudepope ma yin wiwà hugan alọ yíyí do basi vọkan kleun delẹ nado yin yiyizan to ṣọṣi delẹ mẹ.

Yin Whẹgbledo Gbọn Dodinnanu Okà Tọn Dali

To owhe ao he bọdego lẹ gblamẹ, Almeida hẹn alọnu ján to azọ́n sinsẹ̀ngán po mẹdehlan tọn po mẹ na Ṣọṣi Plọtẹstant tọn. E yin dide to 1656 bo sẹ̀n to tintan whenu to Ceylan, fie ajinnakú de dibla tùnafọ e ji te, podọ to godo mẹ e yì Inde, taidi dopo to mẹdehlan Plọtẹstant tọn tintan he dla otò enẹ pọ́n lẹ mẹ.

Almeida yin Plọtẹstant de he to devizọnwa na otò devo. Enẹwutu, susu pipli Portugal-gbè dótọ he e dlapọn lẹ nọ pọ́n ẹn hlan taidi atẹṣitọ podọ mẹdehiatọ. Aliho he mẹ e nọ gblewhẹdo walọ gblezọn sinsẹ̀ngán lẹ tọn bosọ nọ hùngona sinsẹ̀n-nuplọnmẹ ṣọṣi tọn lẹ madoadúdẹji te nọ saba hẹn nudindọn wá to ewọ po mẹdehlan Katoliki tọn lẹ po ṣẹnṣẹn. Nudindọn ehelẹ wá sinyẹn pete to 1661 whenuena whẹdatẹn Dodinnanu Okà tọn to Goa, Inde, dawhẹ okú tọn na Almeida dọ e yin atẹṣitọ. Na e ma tin to finẹ wutu, yé mẹ̀n yẹdide etọn do otẹn etọn mẹ. Ojlẹ vude to enẹgodo, ayimatẹn-gán Pays-Bas tọn gọ̀ Almeida ylọ wá Batavia vlavo na gbigbọ nudindọn tọn etọn wutu.

Mẹdehlan zohunhunnọ de wẹ Almeida yin, ṣigba e ma wọnji nuhudo lọ go nado wleawuna Biblu Portugal-gbè tọn de gba. Na nugbo tọn, wunvi he mẹ sinsẹ̀ngán lẹ po gbẹtọ paa lẹ po tin te gando Biblu go sọ vọ́ yidogọna gbemima etọn. To hodidọ jẹnukọn alọnuwe pẹvi sinsẹ̀n tọn de mẹ to 1668, Almeida lá na wehiatọ etọn lẹ dọmọ: “Todido ṣie wẹ yindọ . . . to madẹnmẹ n’na wleawu Biblu blebu tọn na mì to ogbè mìtọn titi mẹ, yèdọ nunina daho hugan podọ adọkunnu họakuẹ hugan he mẹdepope sọgan na mì.”

Nudindọn to Almeida po Wedegbẹ́ Dogbapọnnanu Tọn po Ṣẹnṣẹn

To 1676, Almeida ze kandai Alẹnu Yọyọ tọn he e dotana jo na pipli anademẹtọ ṣọṣi tọn to Batavia nado yin dogbapọnna. Sọn bẹjẹeji, haṣinṣan dagbe ma tin to lẹdogbedevomẹ-basitọ lọ po dogbapọnnanutọ lọ lẹ po ṣẹnṣẹn. Kandai gbẹzan tọn basitọ J. L. Swellengrebel basi zẹẹmẹ dọ e sọgan ko vẹawu na hagbẹ Almeida tọn he nọ dó ogbè Pays-Bas tọn lẹ nado mọnukunnujẹ zẹẹmẹ po aliho wekinkan tọn he doglẹ lẹ po mẹ. Nudindọn sọ tin gando ogbè wunmẹ he dona yin yiyizan go. Be Portugal-gbè he nọ yin didó gbayipe lọ wẹ dona yin kinkàn do Biblu lọ mẹ ya kavi Portugal-gbè akú he na vẹawu na mẹsusu nado mọnukunnujẹemẹ? Podọ, jejejininọ Almeida tọn nado mọ dọ azọ́n lọ yin tadona sọ yin nudevo he nọ hẹn dẹ́sọ-dẹ́mẹ wá gbọzangbọzan.

Azọ́n lọ zọ̀n dẹẹdẹ, vlavo na gbemanọpọ kavi ojlo matindo dogbapọnnanutọ lọ lẹ tọn wutu. To owhe ẹnẹ godo, dogbapọnnanutọ lọ lẹ gbẹ́ pò to núdọ̀n do weta bẹjẹeji Luku tọn lẹ ji. Gbàndindọn ehe doadi na Almeida bọ e do vọkan alọnuwe etọn tọn dopo hlan Pays-Bas nado yin zinzinjẹgbonu bọ dogbapọnnanutọ lọ lẹ ma na yọnẹn.

Mahopọnna vivẹnudido pipli anademẹtọ lọ tọn nado glọnalina zinjẹgbonu ehe, Alẹnu Yọyọ etọn yin zinzinjẹgbonu to Amsterdam to 1681, bọ vọkan tintan lẹ wá Batavia to owhe he bọdego mẹ. Yí nukun homẹ tọn do pọ́n lehe Almeida na ko jẹflumẹ do sọ nado mọ dọ lẹdogbedevomẹ etọn ko yin didiọ to fidelẹ gbọn dogbapọnnanutọ lẹ dali to Pays-Bas! Na dogbapọnnanutọ lọ lẹ ma jẹakọ hẹ Portugal-gbè wutu, Almeida dọ dọ yé ko yí hogbe “agọ̀ po zẹẹmẹ he ma sọgbe lẹ po do hẹn lẹdogbedevomẹ Gbigbọ Wiwe tọn lọ dózin.”

E ma hẹn homẹhun aṣẹpatọ Pays-Bas tọn lẹ lọsu, bọ yé degbè dọ vọkan lọ lẹpo ni yin hinhẹngble. Mahopọnna ehe, Almeida diọlinlẹnna aṣẹpatọ lọ lẹ nado pò vọkan kleun delẹ dai nado sọgan yí alọ do vọ́ nuṣiwa sinsinyẹn lẹ jlado. Vọkan ehelẹ na yin yiyizan kakajẹ whenue e na penugo nado vọ́ azọ́nwa do lẹdogbedevomẹ lọ blebu ji.

Dogbapọnnanutọ Batavia tọn lẹ pli whladopo dogọ nado zindonukọn to azọ́n yetọn mẹ do Owe-wiwe Glẹki Klistiani tọn lẹ ji bo jẹ awuwlena Owe-wiwe Heblu tọn lẹ ji dile Almeida to azọ́nwa do yé ji fó. Na pipli anademẹtọ lọ dibu dọ Almeida ma na kúahún kaka bọ azọ́n lọ na fó wutu, yé basi dide nado whlá weda vọkan he yin tadona bo yin alọdoemẹ lẹ tọn do ṣọṣi mẹ. E ma yin nupaṣamẹ dọ Almeida jẹagọdo nudide yetọn.

To ojlẹ enẹ mẹ, azọ́n sinsinyẹn wiwà na owhe susu po ninọmẹ vẹawu lẹdo yozò tọn po ko de huhlọn pò na ẹn. To 1689, na agbasalilo etọn he to yinylan deji wutu, Almeida yí gbọjẹ sọn nuwiwa ṣọṣi tọn lẹ mẹ bo ze ede jo na lẹdogbedevomẹ Owe-wiwe Heblu tọn lẹ. E blawu dọ, e kú to 1691 dile e gbẹ́ pò to azọ́nwa do weta godo tọn Ezekiẹli tọn ji.

Zinjẹgbonu awetọ Alẹnu Yọyọ tọn, he e dotana ojlẹ vude whẹpo do kú, yin didetọn to 1693. Whladopo dogọ, e taidi dọ azọ́n etọn jiya to alọ dogbapọnnanutọ he ma yọ́n azọ́n ganji lẹ tọn mẹ. To owe etọn A Biblia em Portugal (Biblu to Portugal-Gbè Mẹ), G. L. Santos Ferreira dọmọ: “Dogbapọnnanutọ lọ lẹ . . . basi diọdo ayidego tọn lẹ do azọ́n dagbedagbe Almeida tọn mẹ, bo hẹn whanpẹ kandai dowhenu tọn lọ tọn he dogbapọnnanutọ tintan lẹ ma ko penugo nado hẹngble lẹ flu.”

Biblu Portugal-Gbè Tọn lọ Yin Tadona

To okú Almeida tọn godo, mẹde masọ pò bo to godonọna dogbapọn po zinjẹgbonu Biblu Portugal-gbè tọn po to Batavia ba. To whenuena mẹdehlan Danemark tọn he to azọ́nwa to Tranquebar, to hùwaji Inde tọn lẹ biọ dọ Alẹnu Yọyọ Almeida tọn ni yin zinzinjẹgbonu, Pipli Londres tọn He Nọ Hẹn Oyọnẹn Klistiani tọn Gbayipe nọgodona zinjẹgbonu atọ̀ntọ lọ to akuẹzinzan-liho to 1711.

Pipli enẹ basi dide nado bẹ tito zinjẹgbonu tọn de jẹeji to Tranquebar. Ṣigba, to aliji jei Inde, ajotọ France-nu delẹ gbò bato he mẹ azọ́nwanu wezinzin tọn lọ lẹ po agbàn Biblu Portugal-gbè tọn lẹ po tin te to ohù ji bo wá jo e do to godo mẹ do huto Rio de Janeiro tọn to Brésil. Santos Ferreira wlan dọmọ: “Na whẹwhinwhẹ́n he vẹawu nado basi zẹẹmẹ etọn delẹ wutu podọ to ninọmẹ he mẹsusu yí do mọ azọ́njiawu lẹ mẹ, apotin he mẹ azọ́nwanu wezinzin tọn lọ lẹ tin te yin mimọ to agbànhẹnnu bato lọ tọn mẹ to odò bọ nudepope ma tlẹ wà yé podọ yé zọ̀n bato dopolọ mẹ yì Tranquebar.” Mẹdehlan Danemark tọn lẹ yí sọwhiwhe do gbadopọnna pipotọ owe Biblu tọn he yin lilẹdogbedevomẹ gbọn Almeida dali lẹ bo zín yé jẹgbonu. Bladopọ godo tọn Biblu Portugal-gbè tọn yin didetọn to 1751, yèdọ diblayi owhe 110 to whenuena Almeida ko bẹ azọ́n lẹdogbedevomẹ Biblu tọn etọn jẹeji godo.

Ogú He Dọ́jì De

Sọn ovu whenu, Almeida mọ dọ dandannu wẹ e yin nado tindo Biblu to Portugal-gbè mẹ na gbẹtọ paa lẹ nido sọgan yọ́n nugbo lọ to ogbè yetọn titi mẹ. E tẹdo yanwle enẹ go majomajo to gbẹzan etọn lẹpo mẹ, mahopọnna nukundiọsọmẹ Ṣọṣi Katoliki tọn, ojlo matindo hagbẹ etọn lẹ tọn, nuhahun madodògbo dogbapọnnanu tọn lẹ po agbasamalo ewọ lọsu tọn po. Linsinsinyẹn etọn yin ahọsuna.

Susu pipli Portugal-gbè dótọ he Almeida dọyẹwheho na lẹ tọn ko depò bo ma tlẹ sọ tin ba, ṣogan Biblu etọn gbẹ́ pò to aimẹ. To owhe kanweko 19tọ whenu, Ogbẹ́ Biblu Grande-Bretagne po Tògodo po tọn gọna Ogbẹ́ Biblu Amelika tọn má vọkan fọtọ́n susu lẹdogbedevomẹ Almeida tọn lẹ to Portugal podọ to tòdaho he tin to huto Brésil tọn lẹ. Taidi kọdetọn de, Biblu he yin lilẹdogbedevomẹ sọn kandai dowhenu tọn etọn mẹ lẹ tin to dehe gbayipe bosọ yin mimá hugan lẹ mẹ to Portugal-gbè dótọ lẹ ṣẹnṣẹn.

Matin ayihaawe, mẹsusu wẹ duahọ pẹdido tọn do lẹdogbedevomẹ-basitọ dowhenu Biblu tọn Almeida nkọ lẹ. Ṣigba mí sọ dona dopẹ́ tlala na Jehovah, Jiwheyẹwhe hodọhẹmẹtọ lọ, mẹhe ‘to jijlo dọ yè ni whlẹn omẹ popo gán podọ na yé ni wá oyọnẹn nugbo tọn kọ̀n.’ (1 Timoti 2:3, 4) E họnwun dọ, ewọ wẹ Mẹlọ he hlá Ohó etọn dai bo hẹn ẹn tin-to-aimẹ na ale mítọn. Mì gbọ mí ni wlebòna bosọ yí sọwhiwhe do plọn “adọkunnu họakuẹ hugan” ehe he wá sọn Otọ́ olọn mẹ tọn mítọn dè.

[Nudọnamẹ Odò Tọn]

a Gbọn owe lọ Index of Forbidden Books (Todohukanji Owe He Yin Gbigbẹdai lẹ Tọn) didetọn to adà awetọ owhe kanweko 16tọ tọn mẹ dali, Ṣọṣi Katoliki dosẹ́n sinsinyẹn sọta yizan Biblu tọn to akọgbè lẹ mẹ. Sọgbe hẹ nuhe otanwe The New Encyclopædia Britannica dọ, ehe “doalọtena azọ́n lẹdogbedevomẹ Ṣọṣi Katoliki tọn na owhe 200 he bọdego lẹ.”

b To zinjẹgbonu hoho Biblu Almeida tọn lẹ mẹ, e nọ yin yiylọdọ Padre (Otọ́) Almeida, ehe hẹn mẹdelẹ nado yise dọ e ko sẹ̀n taidi yẹwhenọ Katoliki de. Ṣigba, gbọn nuṣiwa dali wẹ Pays-Bas-nu he zín Biblu Almeida tọn jẹgbonu lẹ yí hogbe ehe zan, na yé lẹndọ tẹnmẹ-yinkọ enẹ wẹ nọ yin yiyizan na sinsẹ̀ngán kavi nukọntọ Plọtẹstant tọn de wutu.

[Apotin/Yẹdide to weda 21]

OYÍN JIWHEYẸWHE TỌN

Apajlẹ ayidego tọn dopo gando nugbonọ-yinyin Almeida tọn go taidi lẹdogbedevomẹ-basitọ de wẹ yindọ e yí oyín Jiwheyẹwhe tọn zan nado lilẹ́ Tetlaglamu Heblugbe tọn lọ do gbedevomẹ.

[Asisa Yẹdide tọn]

Cortesia da Biblioteca da Igreja de Santa Catarina (Igreja dos Paulistas)

[Yẹdide otò tọn to weda 18]

(Nado mọ yẹdide lọ ganji, pọ́n zinjẹgbonu lọ mẹ)

OHÙ ATLANTIQUE TỌN

PORTUGAL

Lisbonne

Torre de Tavares

[Yẹdide to weda 18]

Batavia to owhe kanweko 17tọ whenu

[Asisa Yẹdide tọn]

From Oud en Nieuw Oost-Indiën, Franciscus Valentijn, 1724

[Yẹdide to weda 19, 19]

Weda hosọ Alẹnu Yọyọ tintan Portugal-gbè tọn, he yin zinzinjẹgbonu to 1681

[Asisa Yẹdide tọn]

Courtesy Biblioteca Nacional, Portugal