Kon Makahambal ang Kuarta

KILALA mo bala ako? Dapat gid, kay ako ang labi nga ginatinguhaan sa nawong sang duta. Makilala ako sa halos bisan diin sa kalibutan, bisan ano man ang hambal. Pila lamang sa bisan diin nga pungsod ang magabiyahe sa iban nga duog nga wala ako. Ang mga inaway kag ang kalawigon sini masami nga ginapakotpakot pasad sa akon pagkabugana kag pagkamatigayon.

Ang kabataan ginakawat gikan sa ila mga ginikanan bangod sang gawad nga akon ibayad. Ginakuha ako samtang ginataya ang pusil ukon hilway nga ginadaho ako sa mga tawo sa baylo sang dimatuod nga mga panaad. Ang iban nga mga babayi nagapakasal bangod sa akon, ang iban nagadiborsio bangod sa akon. Sarang ko mabahinbahin ang pamilya kag makadala ako sing madamu nga kasubo sa mga nagahigugma sa akon. Isa ka bes nakita ko ang isa ka tawo nga ginluiban niya ang iya abyan bangod sa akon sa kadamuon nga 30 ka bilog.

Labaw sa bisan ano nga rason mahimu nga ako ang ginbangdan sang kapin kag malawig nga halit nga nahimu sang mga tawo sa isa kag isa. Ang gugma sa akon isa gid ka “gamut sang tanan nga sahi sang makahalalit nga butang.”​—⁠1 Timoteo 6:10.

Ang akon ngalan Kuarta! Ang Amerikano nga manunulat, si Wash­ing­ton Irving, naglaragway anay sa akon subong “ang labing gamhanan nga dolyar, ang daku nga butang sang unibersal nga debosyon sa aton bug-os nga pungsod.” Apang sa inyo pungsod mahimu nga ginatawag ako nga pisos, ­pound, ­franc, ukon for­int. Ano man ang itawag sa akon, halos nagabuangbuang kag nagapakalain ang nagapangita sa akon.

Tuhay ako nga butang sa tuhay nga mga tawo. Isa ako ka kuarta nga ginahiphip, kuar­ta nga ginabayad sa isa ka tawo agod indi sia manugid, kag kuarta nga ginapalapaw. Isa ako ka kuarta nga ginakawat, kuarta nga ginapatuluan sing dugo, kag kuarta nga sustento sa nagbulagay nga mag-asawa. Isa ako ka kuarta nga ginabakal sing droga, ilimnon, kag sigarilyo. Pila lamang ini sang paggamit sang iban sa akon nga makaresulta sa halit sa lawas kag pagkadula sing kabuhi. Sa iban, ako kuarta nga kinahanglanon gid sa pang-adlaw-adlaw nga gasto apang maila​—⁠ang iban nagasumbong nga may pakpak ako. Ang mga tawo nga may yara wala nagakapatay nga gugma sa akon nagaitik sang ila kaugalingon paagi sa pagpanan-aw sing manggad kag kalipay. Apang ahay, sa tapos ako matipon sang iban sa daku nga kadamuon, nasapwan nila, sing makapasubo, nga wala ako makahatag sing matuod nga kalipay nga ila ginhanduraw, amo kon ngaa ang kadamuon sang paghikog sa tunga nila makahalawhaw. Madamu na ang ginsulat sa pagpakita nga indi ako bulong sa tanan suno sa ginapaabot sang mga tawo.

Indi na ako subong sang una. Ang akon dagway mahimu nga nagbalhin. Sa Estados Unidos sang Amerika, ang Treas­ury De­part­ment nagaplano sa pagbalhin sang akon dagway, subong sang pag-imprinta sa akon sa lainlain nga duag sang papel agod mapamatokan ang paghuwad sa akon. Paagi sa pinakabag-o nga teknolohiya sa pag-imprinta, sarang na ako karon makopya sing eksperto nga bisan gani ang nahanas nga mata mabudlayan sa pagkilala sa akon kag sa akon imitasyon. Apang, ano man ang duag, indi ako mahapos matigayon subong sang una.

Apang ang daku gid nga pagbalhin nga nakita mo sa akon amo ang akon bili. Tuhoy ini sa pagnubo kag pagtaas. Kon ako ang magtaas, ang akon bili naganubo. Ang nagataas indi lamang ang imo mga problema kag mga kabalaka kundi ang bili sang mga butang nga imo ginabaylo sa akon. Gani, ang butang nga sang nagligad nga pila ka tuig mabakal mo paagi sa isa ukon pila ka bilog sa akon, sa karon nagakinahanglan sing madamu sa akon.

Ang madamu sa inyo indi makadumdom sang tuig 1908, apang para sa akon daw kahapon lamang ini. Sa imo hunahuna lamang mamalaklon ka kag ipaanggid ang mga bili. Luyag ka bala sing bugas? Sadto nga tuig (sa kuarta sang E.U.) 65 cents ang ibayad mo sa napulo ka onsa. Ang lima ka onsa nga lata sang kape mabakal sa 95 cents lamang. Luyag ka bala sing pan­cake kag sirup para sa pamahaw? Handurawa kon daw ano kadugay maubos ang lima ka galon nga lata sang ­sirup​—⁠mabakal lamang sa bili nga $1.89. Ikaw bala isa sang mga tawo nga manamitan sa tinapa nga her­ring? Kon amo ang imo bulsa malipay man sa pagbayad sing 87 cents lamang sa lima ka onsa nga balde, ukon 69 cents sa anum ka lata sang salmon. Ang anum ka lata sang sopas​—⁠mahimu ikaw makapili sing nanuhaytuhay nga sari, lakip ang bao nga sopas, sa 45 cents lamang; ukon sug­ar corns, anum ka lata sa 41 cents; ukon anum ka dalagku nga lata sang kamatis sa 60 cents. Mapati ka bala nga ang isa ka onsa kag tunga sang sinanlag nga mani sa lata 21 cents lamang? Pila lamang ini ka halimbawa nga masambit.

Ayhan ang isa ka babayi nga mahuyugon sa uso maluyag sa pagbakal sing kasangkapan para sa kuarto. Ayhan isa ka tanso nga katre? Masarangan na bala sang imo badyet ang $16.45? Kon wala ikaw sing luyag sa tanso karon nga tuig, kamusta naman ining matahom tatlo ka bilog nga kasangkapan​—⁠apat ka kaha, dress­er nga may espiho, lababo nga ginbagay sa ini, kag puro nga ­oak nga katre, ang tanan sa manubo lamang nga bili nga $14.95? Diutay lamang ini nga bahin sang mga bili karon. May yara bala sa inyo pamilya nga makahibalo magtokar sing piano? Kon amo yari ang isa ka matahom tinigib nga ma­hog­any ukon Pranses nga modelo nga nahuman sa mabakud nga walnut nga imo matigayon sa $68.00 lamang. A, huo, ini tanan kag ang madamu pa amo ang akon mabakal sang tuig 1908.

Apang, sang tuig 1930, hinali nga nagbalhin ang akon gahom sa pagbakal. Ang akon bili nag-usmod sing katunga sang bili sini sang 1908. Subong isa ka dolyar, ang akon karon bili 50 cents lamang. Ang akon pagtaas kag ang pagnubo sang akon bili nga nagpabalaka sa imo indi na karon mapunggan. Sang tuig 1960, nagnubo ako tubtob sa 28 cents. Sang 1982, sing siam ka cents. Kag sa tuig 2000, ginapaabot nga mangin apat ka sentimos na lamang ako.

Samtang nagakatabo ini sa Amerika, ang Alemanya may problema man sa kuarta. Sa wala pa ang Inaway Kalibutan I, ang bili sang Aleman nga mark mataas. Apang sang tuig 1923, ako, subong isa ka Aleman nga mark, nagnubo gid sa bagay nga ang isa ka karito nga puno sa akon indi gani makabakal sing pamantalaan. Ginbaylo sang mga tawo ang ila polisa sa siguro nga ginbayaran sing 20 ka tuig sa isa lamang ka bilog nga tinapay. Ang mabakal sang isa ka Amerikano nga dolyar, mabakal sing isa ka trilyon sang akon Aleman nga katumbas. Sang magguwa ang isa ka libo ka bilyon nga mark agod mangin mahulas ini para sa nagagasto, nangin tuman ini ka walay pulos nga pila lamang ang nagahulat pa sang ila kambio. Sang ulihi ginkinahanglan ang isa ka bug-os kag bag-o nga sistema sang panguarta agod maipasag-uli ang pungsod sa isa ka sahi sang kalig-onan.

Sa bug-os nga kalibutan, ang mga tawo nagasalig sa akon. Nagdumdom sila nga kon matigayon nila ako mangin bulong ako sa tanan nila nga problema. Apang sa ulihi napamatod-an nga indi ako subong sini. Isa lamang ako ka piraso sang papel ukon pila ka metal nga sensilyo. Ang akon katakus amo lamang ang akon mabakal. Kon ang akon gahom sa pagbakal madula, nian wala na ako sing pulos. Ginapahanumdom ako sang ginsiling anay sang isa ka maalamon nga hari nga nagahingalan kay Solomon: “Ang imo kuarta madula sa isa ka pisok, subong sang mga pakpak kag magalupad nga kaangay sang agila.” (Hulubaton 23:​5, Today’s English Version) Daw ano ka makahalam-ot nga ang agila, nga ang mga pakpak nahumlad agod maglupad, naimprinta sa akon, sa Amerikano nga dolyar. Mahimu bala nga isa ini ka pagsiling, sa hipos nga paagi sing, ‘Mag-andam, kamo nga nagalagas sa akon! Magalupad ako.’

Sanglit maila ako kag mabudlay matigayon sang madamu, dapat gid halungan ang paggasto sa akon. Kon ikaw palabadyet nga tawo samtang ginaduso mo ang imo karito sa sulod sang supermarket kag magalain ang imo buot kon ipaanggid mo ang mga resibo sa imo badyet, indi magkasubo. Ang bili sang kalan-on indi pareho sa bili sa supermarket. Daw ano kadamu sang indi makaon nga butang ang imo ginbakal​—⁠mga papel nga suplay, habon kag deter­gent, galamiton sa kasilyas kag sa pagpatahom, sa pagsambit sing pila lamang?

Sanglit nahinguyang ko ang akon bug-os nga kabuhi sa mga kamut kag sa mga bulsa sang tanan nga sahi sang mga bumalakal, ang maalamon kag ang buangbuang, ang palabadyet nga mga eksperto kag ang ordinaryo nga mga tawo, nakapulot ako sing madamu nga bulig sa pagkinot sa akon. Ang pila mahimu nga makabulig sa imo. Yari ang ginasiling sang mga eksperto.

Listaha ang imo balaklon antes ka mamalaklon kag sunda gid ining listahan. Indi gid magpamalaklon sing kalan-on kon gutom ikaw. Ang imo tiyan mahimu nga daku pa sa imo kahita. Indi pagpaupda ang kabataan kon nagapamalaklon ikaw, luwas kon nakahanda ikaw sa mahimu matabo sa coun­ter kon mangindi ka nga idugang ang mga butang nga ginsulod sang imo kabataan sa karito sang wala ikaw nagatulok. Kag maayo man gani nga indi mo pagpaupdon ang imo bana​—⁠sa masami ang mga bana pahinali nga mga bumalakal.

Bantayi ang mga pamantalaan kag magbakal sing ginabaratilyo nga mga butang. Gamita ang mga kupon sa pagpamakal agod dugang pa nga makakinot ikaw. Ang iban nga balaligyaan nagatanyag sing doble nga kupon sa kada adlaw nga sa diin ang diskwento sa presyo doble.

Kag indi pirme mamalaklon. Ang estadistika, siling sang mga eksperto, nagapakita nga kon ikaw mamalaklon sing makaisa lamang ukon makaduha sa isa ka semana mahimu nga kubos ang imo magasto. Indi magpadugay. Ang mga surbe sa supermarket nagpakita nga sa imo pagtener sing kapin sa 30 minutos, nagagasto ikaw sing ekstra nga 50 ka cents.

Bakla ang husto nga kadakuon, siling sang isa pa ka eksperto. Ang pinakadaku nga lata sang gisantes ukon balatong, kamatis ukon prutas, kag ang iban pa nga balaklon, masami nga mas makinot sa diutay nga mga lata. Amo man sa pagbakal sing ginalon nga gatas ipaanggid sa un-kuarto. Apang pat-ora nga ang kadakuon sang imo pamilya bastante sa paggamit sa makinuton nga kadakuon.

Sanglit daku ang magasto sa akon para sa transportasyon, buhini ang imo paglakbay padulong sa mga balaligyaan kag sa iban pa nga duog. Magplano sing abanse kag ton-i ang pagtingob sang imo malip-ot nga mga paglakbay. Ang pagmaneho padulong sa mga balaligyaan agod lagson ang mga baratilyo mahimu nga makapakinot sa imo sa kuarta apang mauyang ini sa gasolina nga ginagastohan sing mga dolyar.

Kon amo, maathag sa tanan, nga ako paguwa sulod sa imo bulsa subong sang kilat. Apang, kinahanglanon gid ako sa imo kabuhi. Makahatag ako sa imo sing temporaryo nga kalipay kon tamdon mo ako suno sa akon katakus. Apang kon pasobrahan mo ang akon bili kag himuon ako nga una gid nga tulumuron sa kabuhi, makatalagam ako!

[Retrato sa pahina 25]

Ang iban nagasiling nga nagalupad ako!

[Retrato sa pahina 26]

Ang isa ka karito nga puno sa akon indi gani makabakal sing isa ka pamantalaan

[Retrato sa pahina 27]

Kon himuon mo ako nga una gid nga tulumuron sa kabuhi, makatalagam ako!