“Paano Ko Mabatas ang Akon Pagbakho?”

ANG trahedya nagbunal kay Bob kag kay Diane ­Krych sang nagligad nga 18 ka tuig. Ang ila seis anyos nga anak nga lalaki, si David, may balatian sa tagipusuon halin sang gamay pa sia. Si Diane nagaasoy sang sugilanon:

“Ang doktor nagrekomendar nga magpaeksamin kami sa sulod sang mga isa ka tuig, nga sa amo nag-ugyon kami. Mapagsik si David, halos sobra ka aktibo. Madumduman ko nga Enero 25 sadto, kag ginatublag ni David ang iya utod nga babayi, ginagamo ang iya kuwarto. Sang maglisensya sia sa paghampang sa guwa, gintugutan ko sia.

“Madugaydugay nakabati ako sing ambulansya, kag ang isa ka kaingod nagadalagan sa alagyan, nga nagasinggit, ‘­Diane, si David, kari ka!’ Nagguwa ako, kag nakita ko sia sa ibabaw sang atubang sang awto nga nakabunggo sa iya. Indi ako makahulag. Daw subong bala nga naparalisado ako. Gindala nila sia sa ambulansya. Apang wala ini sing nahimo. Ang iya gamay nga tagipusuon nagdulog kag napatay sia.”

Magmata!: “Paano ikaw naapektuhan sining daku nga pagkadula?”

Diane: “Sari-sari nga mga reaksion ang akon naagihan—pagpalaminhod, indi pagpati, sukma sa kaugalingon, kag kaakig sa akon bana kag sa doktor bangod wala nila marealisar kon daw ano ka serioso ang iya kahimtangan sadto. Naakig gid ako kay David sadto nga adlaw. May mga bisita ako nga manug-abot nga magakaon sa amon kag may napulo ka semana ako nga bata nga ginaatipan. Kadamo gid sang akon hilikuton sadto. Kag nian ang masunod nga butang nga akon nahibaluan, gindala nila si David sa ospital.

“Indi ako magpati nga napatay sia. Wala ko ginbaton ang mga tinaga nga ‘patay’ kag ‘kamatayon.’ Para sa akon, naglakbay lamang sia sa iban nga duog. ‘Buhi sia sa memorya sang Dios kag magabalik sia,’ hunahuna ko sa akon kaugalingon. Gani mga pito ka semana sa tapos sia mapatay, nagsugod ako sa pagpadala sa iya sing mga sulat. Ginsulat ko yadtong mga sulat sa 13 ka tuig!”

Daw Ano Kadugay ang Pagbakho?

Ang madugay nga pagbakho ni ­Diane nagasakdag sa ginasiling ni Dr. Ar­thur ­Freese sa iya libro nga Help for Your Grief: “Ang kalabanan nga eksperto nagapati nga ang pagtaliwan sang isa ka anak nagabunga sing permanente nga pagbakho sa mga ginikanan, labi na sa iloy.”

“Ang pagbakho nagabalik sa paglibot sang tuig” siling sang mamalaybay nga si Shel­ley. Ang tuig-tuig nga mga pahanumdom sang napatay nga hinigugma nagapalab-as sang kasakit. Minilyon ka tawo karon ang makapamatuod sa sina kag nagapamangkot, sa epekto, ‘Paano ko mabatas ang akon pagbakho?’ Apang ang pagbakho isa ka proseso sa pag-ayo, nga ayhan wala sing katapusan. Ang daku nga pagbakho nagabuhin, bisan pa nagapabilin ang balatyagon nga nadulaan.

Ining opinyon ginpamatud-an ni Har­o­ld kag ni Marjorie Bird sang Britanya nga namatyan sang ila 19 anyos nga anak, si Ste­phen, sang malumos sia sang nagligad nga napulo ka tuig. Malain pa, bugtong sia nga anak, kag ang iya bangkay wala gid makit-an. Si Har­o­ld nagsiling nahanungod sa pagbakho nga proseso: “Ginasiling nga ang tion nagapaayo, apang ang matuod ginapahabol lamang sini ang memorya sa isa nga pinalangga. Ang lamang nga pag-ayo magaabot kon makita namon sia liwat sa pagkabanhaw.”

Ang isa ka sientipiko nga pagtuon sa pagbakho nagpaathag sang pagbakho nga proseso subong ang masunod: “Ang nagabakho mahimo nga hinali nga magabag-obag-o sa lainlain nga balatyagon, kag ang paglikaw sa mga butang nga magapahanumdom sa napatay mahimo nga buslan sang hungod nga pagpabalik sang mga memorya sa sulod sang isa ka tion. Sa masami ang mga tawo nagaumpisa sa kahimtangan nga indi magpati padulong sa amat-amat nga pagbaton sa kamatuoran nga ang isa nagtaliwan.”

Si Dr. Freese nagahatag sing kapawa sa sining masubo nga tema. “Dapat huptan sang isa ang husto nga pagtamod—kilalahon niya nga ang kalabanan sang nagaantos kag nagabakho . . . nagakadto sa pihak nga bahin, maulian kag makaeksperiensia liwat sang amo gihapon nga pisikal nga kahimtangan nga sa diin nagsugod ang kasakit kag pagbakho.”

Sa kamatuoran, sa madamo nga kaso ang tawo mahimo nga makaguwa nga mas mabaskog. Ngaa subong sina? Bangod ang naeksperiensiahan nga pagbakho nakatudlo sa iya sing empatiya—isa ka mas maayo nga paghangop kag pagkilala sa mga namatyan. Kag sanglit ang empatiya labaw pa sa simpatiya, ang isa nga nakabatas sang pagbakho mangin isa ka maayo nga butang, isa ka manuglaygay, isa ka manuglugpay sa iban nga nagakasubo bangod sang pagtaliwan sang isa nga hinigugma. Subong isa ka halimbawa, si Bob, nga ang iya anak nga si David napatay bangod sa balatian sa tagipusuon, nagsiling: “Nasapwan namon nga ang pagbulig sa iban nga batason ang ila lulan sang pagbakho nakapamag-an man sang amon.”

Ngaa May Sukma sa Kaugalingon, Kaakig, kag Pagbasol sa Iban?

Ginabaton sang mga eksperto sa latagon sang pagbakho nga ang mga reaksion nga sukma sa kaugalingon, kaakig, kag ang pagbasol sa iban nga masami nga naangot sa pagbakho normal sa sini nga kahimtangan. Ang mga biniyaan nagatinguha sa pagpangita sing mga rason nga sa masami wala sing isa nga mabaton ukon makatarunganon. ‘Ngaa sa akon pa ini natabo? Ano ang nahimo ko nga takus ako sini? Kon kuntani . . . ’ amo ang pila sang kinaandan nga mga reaksion. Ang iban nagaliso batok sa Dios paagi sa sini nga mga panghunahuna, ‘Paano gintugutan sang Dios nga matabo ini? Ngaa ginhimo ini sang Dios sa akon?’

Sa sini madumduman ang sabat sang Biblia, “Ang tion kag dimakita nga mga hitabo nagakahanabo sa ila tanan.” Ang mga aksidente mahimo matabo bisan diin, sa bisan anong tion, kag ang kamatayon wala sing ginapili. Sa pagkamatuod ang Dios sang gugma indi magapili sa isa paagi sa pagkuha sang iya anak.—Manugwali 9:11; 1 Juan 4:8.

Si Agustín kag si Valentina, nga ginsambit sa amon nagabukas nga artikulo, nagahibi gihapon sang ginsugid nila ang pagkapatay ni Jona­than sa Magmata! Nagbasulay bala sila? Si Valentina nagsabat: “Wala gid ako magsugot nga magkadto sia sa Long Is­land kag magsakay sa awto sang iban. Dapat ako mangin bunayag. Ginbasol ko si Agustín. Karon narealisar ko na nga indi yadto makatarunganon nga reaksion, apang kon kaisa nagahunahuna gihapon ako, ‘Kon wala lamang sia pagtuguti ni Papa nga maglakat, kuntani buhi pa sia.’ Ginabasol ko sia gihapon. Dapat ko ipautwas ini bangod nagasakit ang akon dughan kon punggan ko ini.”

Ang kaakig ni ­Diane ­Krych sa hilaw nga pagkapatay ni David nag-utwas pa gani paagi sa kaugot sa mga sapat. Ginsugiran niya ang Magmata!: “Kon makakita ako sing ido ukon kuring nga nagalakat sa dalan, nagahunahuna ako, ‘Ina nga sapat may mapagros nga tagipusuon. Ngaa ang akon anak wala sing mapagros nga tagipusuon? Ngaa ang sapat nagalakatlakat kag si David ko wala?’”

Ang mga eksperto nagapasalig sa aton nga ining tanan nga reaksion, bisan pa dimakatarunganon sa masami, kinaugali lamang. Ang pagpamangkot isa ka porma sang pagpangatarungan, bahin sang proseso sa paghisanto sa kamatuoran. Sa ulihi, matigayon ang malig-on nga pagtamod, kag ang sentido kumon magapangibabaw. Suno kay Dr. Freese: “Ang pagtilaw sang maayo nga pagbakho—sang nagakaigo nga pagbatas sa emosyonal nga mga problema sang paglalaw kag pagbakho, sang pagbaton sa kamatayon kag bunayag nga pagtamod sa tanan nga balatyagon nga nagaupod sa ini—amo nga sa ulihi ginabatas sang nagalalaw ining malain nga mga tion paagi sa umalagi nga kasakit ukon diutay lamang nga pagpangasubo.”

Nagadul-ong ini sa pagbalanse. Si Dr. ­Freese nagapadayon: “Ang maayo amo nga ang kahidlaw kag ang makalilipay nga mga panghunahuna, ang ikasarang sa paghambal nahanungod sa napatay nga may pagkabunayag kag gugma, magabulos sa ulihi sa kasakit kag pagbakho kag sa kasisit-an.” Sa sini nga punto, ang mga memorya nagapabaskog sa gugma sang sa kasubo.

Pag-atubang sa Pagtaliwan sang Anak nga Nabun-ag nga Patay

Bisan pa may mga anak na sia, mahigugmaon nga ginkalangkagan ni Mon­na ang pagkabun-ag sang iya masunod nga anak. Bisan sa wala pa ini matawo, nangin isa na ini ka “bata nga akon ginahampang, ginahambal, kag ginadamgo.”

Ang proseso sang pagwagkos sa ulot sang iloy kag sang wala pa mabun-ag nga bata mabaskog. Sia nagapadayon: “Si Ra­chel Anne isa ka bata nga nagasipa sang mga libro sa ibabaw sang akon tiyan, wala nagapatulog sa akon kon gab-i. Madumduman ko pa ang una nga mahinay nga mga sipa, kaangay sang mahinay, mahigugmaon nga pagsiko. Sa kada tion nga maghulag sia, ginapuno ako sing gugma. Kilala ko gid sia sa bagay nga nahiba­luan ko kon nasakitan sia, kon nagamasakit sia.”

Si Monna nagapadayon sang iya pag-asoy: “Ang doktor wala magpati sa akon, tubtob nga nangin atrasado na. Ginsingganan niya ako nga mag-untat sa pagkabalaka. Napamatyagan ko nga mapatay sia. Sa hinali lamang nagbaliskad sia sing todo. Sang masunod nga adlaw napatay sia.”

Ang eksperiensia ni Monna indi tumalagsahon. Suno sa mga awtor nga si Fried­man kag Grad­stein, sa ila libro nga Surviving Pregnancy Loss, mga isa ka milyon ka babayi kada tuig sa Estados Unidos lamang ang nagaantos sa indi madinalag-on nga pagmabdos. Sa masami indi marealisar sang mga tawo nga ang pagkahulog ukon pagkabun-ag sang bata nga patay isa ka trahedya para sa isa ka babayi, kag nagabakho sia—ayhan sa iya bug-os nga kabuhi. Halimbawa, si Veronica, gikan sa Siudad sang Nueva York, karon singkwentahon na, nagadumdom sang mahulugan sia kag labi na nga makadumdom sang bata nga nabun-ag nga patay nga buhi tubtob sa ikasiam nga bulan kag nabun-ag nga nagabug-at sing 13 libras (6 kg). Gindala niya ini nga patay sa sulod niya sa nagligad nga duha ka semana. Sia nagsiling: “Isa gid ka makakulugmat nga butang para sa isa ka iloy nga magbun-ag sia sing patay nga bata.”

Ang mga reaksion sining napaslawan nga mga iloy indi pirme mahangpan, bisan sang iban nga mga babayi. Ang isa ka saykayatris nga nahulugan sing bata nagsulat: “Ang akon naton-an sa isa ka masakit gid nga paagi amo nga sa wala pa ini matabo sa akon, wala gid ako sing ideya sang ginabatas sang akon mga abyan. Wala ako anay sing balatyagon kag hinalung-ong sa ila nga amo karon ang ginabatyag ko nga reaksion sang mga tawo sa akon.”

Ang isa pa ka problema para sa nagabakho nga iloy amo ang impresyon nga ang pagkasubo sang iya bana bangod sa pagtaliwan sang iya anak indi pareho sang sa iya. Amo ini ang ginsiling sang isa ka asawa: “Nalugaw-an gid ako sadto sa akon bana. Indi sia ang nagmabdos. Indi niya maeksperiensiahan ang pagbakho nga akon ginabatyag. Tuman sa iya ka simpatetiko sa akon mga ginakahadlukan apang indi sa akon pagbakho.”

Ining reaksion mahimo nga kinaugali para sa isa ka bana—ang iya pisikal kag emosyonal nga pagkanahigot indi pareho sa ginabatyag sang iya nagamabdos nga asawa. Apang, nagaantos man sia sa pagtaliwan sang anak. Kag importante gid nga marealisar sang bana kag sang asawa nga sila pareho nga nagaantos, apang sa magkatuhay nga mga paagi. Dapat nila ambitan ang ila pagbakho. Kon taguon ini sang bana, mahimo magahunahuna ang iya asawa nga wala sia sing balatyagon. (Tan-awa ang pahina 12.) Gani ipaambit ang imo mga kahadlok, mga panghunahuna, kag mga hakos. Ipakita nga kinahanglan ninyo ang isa kag isa sing labaw sa bisan ano pa man nga tion.

Ang Tanhaga kag Kasubo sang “Crib Death”

Minilyon ka iloy ang nagakabuhi nga may ginatago nga kahadlok sa adlaw-adlaw. Subong ginpabutyag sang isa ka iloy: “Nagapangamuyo ako kada gab-i nga masapwan ko ang akon bata nga buhi pagkaaga.” Ang ila ginakahadlukan amo ang crib ­death (pagkapatay sang bata samtang nagakatulog sia), ukon SIDS (Sud­den In­fant ­Death Syn­drome). Si Dr. Marie Valdes-Dapena, propesor sa patolohiya sa University of Miami, Flor­i­da, nagasiling nga halin sa 6,000 pa 7,000 ang kaso sang SIDS kada tuig sa Estados Unidos lamang. Sia nagdugang: “Indi gid maduhaduhaan nga isa ini ka problema sa panglawas sang publiko.”

Ang crib ­death nagasalakay sa mga bata kon gab-i, sa masami sa ulot sang ikaduha kag ikap-at nga bulan sang kabuhi. Indi pa ini mapaathag sang siensya tubtob karon, kag bisan ang awtopsiya wala makahatag sing rason sa hinali nga pagkapatay. Nagapabilin ini nga isa ka tanhaga.a

Ang nagasunod sa tapos sang crib ­death amo sa masami ang daku nga pagkaugot sa kaugalingon. Gani, ano ang makabulig sa mga ginikanan sa kaso sang crib ­death? Una sa tanan, dapat nila makilala nga indi nila malikawan ang trahedya. Ang SIDS indi mapaktan kag masami nga indi malikawan. Busa, wala sing rason nga sukmaan ang kaugalingon. Ikaduha, ang supurta, pagsalig, kag paghangpanay sang mga ginikanan sa isa kag isa makabulig sa ila sa pagbatas sang ila pagbakho. Hambali sa iban ang nahanungod sa inyo bata. Ipaambit ang inyo mga balatyagon.

Nagabakho Man ang mga Lolo kag mga Lola

Ang mga lolo kag mga lola nagaantos man, sa isa ka pinasahi nga paagi. Ang isa ka namatyan nga amay nagsiling: “Wala lamang sila nagapakita sing reaksion sa pagkapatay sang apo kundi sa pagbakho man sang ila kaugalingon nga anak.”

Apang may yara mga paagi agod mabuhinan ang kasubo sang mga lolo kag mga lola. Nahauna, ilakip sila. Ang ila apo kasugpon man nila. Busa ang mga lolo kag mga lola dapat batunon sa proseso sang pagbakho sa ila kaugalingon nga paagi. Sa pagkamatuod, wala ina nagakahulugan nga magmatumato sila sa mga butang nga wala anay ginapamangkot ang mga ginikanan. Apang kon luyag nila malakip, kag sa masami luyag nila malakip, dapat sila abiabihon.

Sa sining malip-ot nga pagtuptop sa pagbakho, gintinguhaan namon nga hangpon ang balatyagon sang namatyan. Apang may yara isa pa ka bahin nga binagbinagon. Paano makabulig ang iban, labi na sa ila mga komento? Kag paano mapabutyag sang mga bana ang ila kasubo? Basaha palihog ang masunod nga artikulo.

[Footnotes]

[Kahon sa pahina 7]

Ang Proseso sang Pagbakho

Wala ini nagapahangop nga ang pagbakho may pat-od nga iskedyul ukon programa. Ang pagbakho nga mga reaksion mahimo nga magsampawanay kag may nanuhaytuhay nga kalawigon sang tion, depende sa indibiduwal.

Una nga mga reaksion:

Una nga pagkatublag; indi pagpati, pagpanghiwala; pagpalaminhod; sukma sa kaugalingon; kaakig

Ang daku nga pagbakho, mahimo maglakip sa:

Pagkadula sang memorya kag indi makatulog; sobra nga kakapoy; hinali nga pagbag-o sang panimuot; sayop nga paghukom kag panghunahuna; paghibi; pagbag-o sang gana, nga nagaresulta sa pagniwang ukon pagtambok; nanuhaytuhay nga sintoma sang indi maayong panglawas; pagpalangluya; diutay nga mahimuan; mga halusinasyon—pagbatyag, pagkabati, pagkakita sa napatay

Panahon sang pagbalanse:

Kasubo nga may kamingaw sa nagligad; mas makalilipay nga mga memorya tuhoy sa napatay, upod ang makahalam-ot nga tinion

(Pasad sa Help for Your Grief, ni Dr. Arthur Freese, pahina 23-6.)

[Kahon sa pahina 9]

Mga Tikang sa Pagbulig sa Imo nga Malandas ang Imo Kasubo

Dapat landason sang tagsa ka tawo ang kasubo sa iya kaugalingon nga paagi. Ang importante nga tikang amo nga ­likawan ang pagsentro sa kaugalingon kag pagkaluoy sa kaugalingon. Ang iban nga mga panugda nga ginpasad sa eksperiensia sang namatyan nga mga tawo nga gin-interbyu sang Magmata! amo:

◼ Magmasako kag padayuna ang rutina sang imo hilikuton kag aktibidad. Sa mga Saksi ni Jehova, ginapadaku nila labi na ang kapuslanan sang pagtambong sa Cristianong mga miting kag pagpakigbahin sa ­ministeryo. Madamo ang nagapabutyag sang daku nga bulig nga ila natigayon gikan sa pangamuyo.

◼ Ipakita ang imo kasubo; indi ini pagpunggi. Sa maaga nga pagbakho mo kag paghibi, mas madali nga magataliwan ang panahon sang pagbakho.

◼ Indi pagpaina ang imo kaugalingon; magbuylog sa mga tawo kag tuguti sila sa pagbuylog sa imo. Kon makabulig, magsugilanon nahanungod sa imo napatay nga hiniguma.

◼ Sa gilayon nga mahimo, magpakita sing interes sa iban nga mga tawo kag sa ila mga problema. Tinguhai nga buligan ang iban, kag mabuligan mo man ang imo kaugalingon.

[Kahon sa pahina 10]

Ano ang Mahimo sang Iban Agod Makabulig?

Ang koresponsal sang Magmata! nakahimo sing madamo nga interbyu sa namatyan nga mga ginikanan sa nanuhaytuhay nga mga pungsod. Ang masunod amo ang pila ka panugda nga ginhatag sa pagbulig sa nagabakho nga mga pamilya. Maathag, nga kinahanglan ang pagpasibu sa pag-aplikar sini, depende sa mga ginabatyag sang namatyan.

1. Duawa ang pamilya sugod gid sa una nga adlaw, kag agdaha man sila sa inyo balay. Handai sila sing kalan-on. Himua ini tubtob kinahanglanon ini, indi lamang sa una nga pila ka semana.

2. Pabay-i ang mga ginikanan sa pagpamat-od kon bala taguon nila ang mga panapton kag iban pa nga pahanumdom sang napatay nga bata.

3. Maghambal nahanungod sa napatay nga bata nga ginasambit ang ngalan kon amo sini ang luyag sang namatyan nga tawo. Dumduma ang makalilipay kag makahalam-ot nga mga bahin sang personalidad kag kabuhi sang bata. Indi maghipos. Mahimo nga luyag sang mga ginikanan nga hambalan ang nahanungod sa ila hinigugma.

4. Kon tuman kalayo sa paghatag sing personal nga bulig, magpadala sing makapalig-on kag nagalugpay nga mga sulat. Indi paglikawi ang tema nahanungod sa napatay nga tawo.

5. Kon nagakaigo, palig-ona ang mga ginikanan nga mangin aktibo kag padayunon ang ila daan nga rutina. Hayluha sila nga magguwa sa balay kag maghimo sing mga butang para sa iban.

[Kahon sa pahina 10]

Ang Isa ka Lola Nagsulat:

“Bangod nadula ko sa kamatayon ang akon palangga nga mga ginikanan, ang akon utod nga lalaki, utod nga babayi, ang akon mahugod nga kaupod, mahigugmaon nga bana, si Jim ko, nga akon nakilala kag ginhigugma sa edad nga 13 anyos, kag ang akon hamili nga apo nga si Stuart Jamie—masiling ko nga wala sing katulad ang kasubo, ang kasakit, ang makapaantos nga pagbakho, nga nagaabot gihapon sa akon samtang nagasulat ako, bangod sa pagkapatay sang isa ka bata.”

—Edna Green, Inglaterra, tuhoy sa pagkapatay sang iya apo nga lalaki, nga nagaedad sing duha ka tuig kag siam ka bulan.

[Laragway sa pahina 8]

Paagi sa dayag nga pag-ambitay sang inyo pagbakho, nagabuligay kamo sa paglandas sini