Mga Baga​—Makatilingala nga Desinyo

MAHIMO ka mabuhi nga wala sing pagkaon sing senemana. Mahimo ka mabuhi nga wala sing tubig sing inadlaw. Apang kon punggan mo ang imo ginhawa, mabudlayan gid ikaw sa pila ka segundo lamang. Kag sa apat ka minuto lamang nga wala sing oksiheno makatuga ini sing halit sa utok kag kamatayon. Huo, ang oksiheno kinahanglanon gid sang tawhanon nga lawas!

Ayhan indi mo kontrolado ang kalidad sang hangin nga ginahaklo mo. Apang, kinahanglan mo ang hangin, kag kinahanglan mo ini karon gid! Kamusta kon ang hangin tuman kabugnaw ukon tuman kainit ukon tuman kamala ukon tuman kahigko? Paano mo matigayon ang nagasakdag-kabuhi nga oksiheno gikan sa sinang hangin, kag paano ginalab-ot sang oksiheno ang tanan nga bahin sang lawas? Paano mo ginapaguwa ang carbon dioxide, isa ka gas, sa imo lawas? Mahimo ini tanan bangod sang imo mga baga nga may makatilingala nga desinyo.

Maabtik nga Pasiplat sa mga Baga

Ang imo mga baga amo ang duha ka pangunang mga organo sa pagginhawa. Nahamtang sa sulod sang gusok, magkatimbang ini sa tagipusuon. Ang imo natuo nga baga may tatlo ka seksion, ukon lobes, kag ang imo nawala nga baga may duha ka lobes. Ang tagsa ka lobe independiente sa iban. Bangod sini, sarang makuha sang mga manugbusbos ang may balatian nga lobe nga wala nagaapektar sa pagkamapuslanon sang iban nga mga lobe. Sa una nga pasiplat ang hitsura sang basad (tissue) sang baga daw kaangay sa espongha.

Ang mga baga nagalab-ot paubos sa diaphragm, ang makusog nga maskulo nga nagabulag sang kabidad sang dughan sa kabidad sang abdomen. Ang diaphragm amo ang labing importante nga maskulo sang pagginhawa, nagaamot sa dalayon nga paghabok kag pagkupos sang mga baga. Halin sa diaphragm, ang imo baga nagalaba tubtob sa puno sang imo liog. Ang tagsa ka baga ginatabunan sang manipis nga ginaot (membrane). Ining ginaot, ukon pleura, nagalinya man sang sulod sang dingding sang dughan. Ang espasyo sa ulot sang duha ka anib sang pleural nga ginaot puno sang nagalangis nga pluido. Bangod sini ang mga baga kag gusok nagasantikanay, nga wala sing problema, sa tion sang pagginhawa.

Mga 25 tubtob 30 ka lainlain nga sari sang selula sa mga baga ang nakilal-an na karon sang mga sientipiko. Ang lainlain nga mga maskulo kag nerbiyos, mga tul-an kag kartilago, mga ugat sang dugo, mga pluido, mga hormone, kag mga kemikal may importante nga papel sa pagpanghikot sang mga baga. Bisan nga wala pa mahangpi sing bug-os sang mga sientipiko ang pila ka aspeto sang mga baga, hibaluon naton ang iban sang madamong mga bahin nga nahangpan na.

Ang “Kahoy” sang Alagyan sang Hangin

Ang imo respiratory tract amo ang nagainangutay nga mga serye sang tubo kag mga alagyan. Antes makalab-ot ang hangin sa imo mga baga, may ginalakbay ini. Una, ang hangin nagaagi halin sa imo ilong ukon baba pakadto sa pharynx, ukon tutunlan. Ang pharynx ginagamit sa pagtulon sang pagkaon kag sa pagginhawa. Agod ang pagkaon kag ilimnon indi magsulod sa imo alagyan sang hangin, ang diutay nga taklob nga magihogiho nga kilala subong ang epiglottis nagalambay sang entrada kon nagatulon ka.

Nian ang hangin nagaagi paagi sa larynx, diin nahamtang ang imo kuerdas bokales. Masunod amo ang halos 11.5 sentimetros nga trachea, ukon lalag-ukan, ginabuligan sang mga 20 ka korte-C nga hugpong sang kartilago nga nagabal-otbal-ot sa kalabaon sini. Nian ang lalag-ukan nagasanga sa duha ka 2.5 sentimetros nga tubo nga kilala subong ang pangunang bronchi. Ang isa ka bronchus nagasulod sa nawala nga baga, kag ang isa pa nagasulod sa natuo nga baga. Sa sulod sang mga baga ining mga tubo nagasangasanga pa gid.

Ining pagsanga liwatliwat nga nagakatabo sa sulod sang mga baga tubtob nga mahuman ang isa nga daw kaangay sang kahoy, nga may puno, mga sanga, kag magagmay nga mga sanga. Siempre pa, sa tagsa ka pagsanga ang alagyan sang hangin naganipis kag naganipis. Nian ang hangin nagasulod sa magagmay nga mga sanga, ang magagmay nga mga ugat nga ginatawag bronchioles, ang tagsa may diametro nga mga isa ka ikabeinte singko sang isa ka milimetro. Ang bronchioles nagapadulong sa magagmay pa nga mga kanal, nga nagapadala sang hangin sa mga 300 milyones ka magagmay nga mga air sac nga kilala subong alveoli. Ining mga air sac gin-areglo sa mga pungpong kag kaangay sang nagakabit nga pungpong sang mga ubas ukon magagmay nga mga pahabok. Diri sini nagatapos ang kaangay sang kahoy nga sistema sang alagyan sang hangin kag ang hangin nagalab-ot sa iya katapusan nga destinasyon.

Ang Katapusan nga Kaladtuan

Kon nagalab-ot ini sa iya katapusan nga kaladtuan, ang hangin nga imo ginahaklo nasulod sa manipis katama nga mga dingding sang alveoli. Nagatakus lamang ini sang 0.5 micron patabok. Ang papel nga ginagamit sa sining magasin mga 150 ka pilo kadamol sa mga dingding sang alveoli!

Ang kada isa sining magagmay nga alveoli ginaputos sang mga ugat sang dugo nga kilala subong pulmonary capillaries. Tuman ini kakitid nga isa lamang ka pula nga selula sang dugo ang sarang makaagi sa isa ka tion! Kag ang mga dingding tuman kanipis nga ang carbon dioxide sa dugo sarang makalusot pasulod sa alveoli. Ang oksiheno naman nagaagi sa tuhay nga direksion. Ginapaguwa sini ang alveoli agod masalupsop sang pula nga selula sang dugo.

Ang kada isa sining pula nga selula, ukon corpuscles, sang dugo, nagalakbay sa isa ka linya, nagapabilin sa pulmonary capillaries sing mga tatlo sang ikaapat nga bahin sang segundo. Daku ini nga tion para ang carbon dioxide kag oksiheno magbayluhanay sing lugar. Ining pagbayluhanay sang gas isa ka proseso nga kilala subong diffusion. Ang may oksiheno nga dugo nagaagi, nian, sa dalagku nga ugat sang mga baga, nagalab-ot sa ulihi sa nawala nga bahin sang tagipusuon, kag gikan sa sini ang dugo ginabomba sa bug-os nga lawas subong gatong sang kabuhi. Ini tanan nagakinahanglan lamang sing isa ka minuto agod ang tanan nga dugo sa imo lawas magaagi sa sining masibod sing desinyo nga sistema!

Karon nga nakalab-ot na ang hangin sa iya katapusan nga kaladtuan, paano sini ginapaguwa ang kargada nga carbon dioxide sa mga baga? Kinahanglan bala ang ikaduha nga hubon sang alagyan sang hangin agod magamit sa pagpusnga? Makatilingala ang desinyo, ining “kahoy” sang mga kanal sang hangin sa imo mga baga ginagamit para sa nagasulod nga hangin kag para sa nagaguwa. Sing makawiwili, samtang ginapaguwa mo sa imo mga baga ang carbon dioxide paagi sa pagpusnga, mahimo man nimo mapahulag ang imo kuerdas bokales, busa nagatuga sang tunog nga kinahanglanon para sa paghambal.

Nagakontrol sang Kalidad

Samtang ang hangin nga ginahaklo mo nagaagi sa imo ilong kag baba, sing aktuwal ginaproseso ini paagi sa nagakontrol sang kalidad nga estasyon. Kon ang hangin tuman kabugnaw, maabtik ini nga ginapainit sa nagakaigo nga temperatura. Kon ang hangin tuman kainit, ginapabugnaw ini. Kamusta naman kon ang hangin tuman kamala? Ang mga dingding sa imo ilong, nasal sinuses, tutunlan, kag iban pa nga mga alagyan ginalinyahan sing pluido nga ginatawag danlakdanlak (mucus). Kon magahaklo ka sing mamala nga hangin, ang hulas sa danlakdanlak nagaalisngaw pakadto sa hangin. Sa tion nga ang hangin nagalab-ot sa pinakamalayo nga punto sang imo mga baga, may kahamog ini nga halos 100 ka porsiento. Sing makawiwili, kon magpusnga ka, ginabalik sang hangin ang sobra sa katunga sang kahamog sini sa danlakdanlak.

Ining nagakontrol sang kalidad nga sistema nagalakip man sang masibod nga pangsala sang hangin. Sa isa ka adlaw, mga 9,500 litros nga hangin ang nagaagi sa mga baga. Masunson ini kargado sing makalalaton nga mga ahente, makahililo nga mga partikulo, mga aso, kag iban pa nga mga higko. Apang, ang imo sistema sang respiratoryo gindesinyo sa pagkuha sang kalabanan sining mga higko.

Sa primero, ang mga buhok kag ginaot sang danlakdanlak sa imo ilong nagahimo sang ila bahin sa paghawid sa dalagku nga partikulo sang mga higko. Nian, may yara ikaw minilyon sang magagmay katama, kaangay sang buhok nga siwilsiwil nga nagatubo sa mga dingding sang imo alagyan sang hangin. Ginatawag ini nga cilia. Kaangay sang bugsay, nagapakadto-pakari ini sa kadasigon nga mga 16 ka beses sa isa ka segundo, nagaduso sang mahigko nga danlakdanlak palayo gikan sa mga baga. Ginapasalamatan man sang imo mga baga ang serbisyo sang pinasahi nga mga selula, ginatawag alveolar macrophages, gindesinyo sa pagpatay sang kagaw kag sa pagsiod sa makatalagam nga mga partikulo.

Gani, ang hangin nga imo ginahaklo ginakondisyon kag ginasala sa wala pa ini makalab-ot sa labing delikado nga basad sang imo mga baga. Sa pagkamatuod, isa ka makatilingala nga desinyo!

Awtomatiko nga Sistema

Indi kaangay sang pagkaon kag tubig, ang oksiheno sarang makuha sa palibot nga wala nagakinahanglan sang imo hungod nga panikasog. Sa kadasigon nga mga 14 ka ginhawa kada minuto, ang mapagros nga paris sang mga baga nagakuha sang oksiheno halin sa hangin sing awtomatiko. Bisan nagakatulog ka ang imo mga baga padayon nga nagapangabudlay nga wala nagakinahanglan sang imo pagbantay.

Mahimo man nimo mapahinay sing makadali ining awtomatiko nga sistema. Gani, sarang mo mapunggan sing hungod ang imo ginhawa tubtob sa luyag mo. Total, luyag mo bala magpanghikot sing awtomatiko ang imo ginhawa samtang nagalangoy ka sa idalom sang tubig? Sa kadasigon nga 14 ka ginhawa kada minuto, may bastante nga tion ka bala sa pagpalagyo sa puno sing aso nga hulot sa tion sang sunog kon indi mo mapunggan ang imo ginhawa? Sa pagkamatuod, ining awtomatiko nga sistema indi mahimo nga pasapayanan sa malawig nga tion. Pagligad sang mga pila ka minuto, ang imo mga baga dimalikawan nga magabalik sa ila awtomatiko nga hilikuton.

Apang ano ang nagapahulag sa imo mga maskulo nga magpahabok ukon magpakupus sang imo mga baga sa tion sining awtomatiko nga pagpanghikot? Ang sentro sang kontrol nahamtang sa utok. Ginabantayan diri sang pinasahi nga mga tagbaton ang kadamuon sang carbon dioxide sa imo lawas. Kon madamo ang carbon dioxide, ginapadala ang mensahe sa mga nerbiyos, kag ini naman nagapahulag sa nagakaigo nga mga maskulo sang pagginhawa.

Nagahatag ini sing tumalagsahon nga pagkamasibusibuon sa imo sistema sang pagginhawa. Ang mga baga makadungan sa hinali nga pagbalhin sang imo aktibidad. Halimbawa, sa mapagsik nga pag-ehersisyo, ang imo lawas mahimo magagamit sing mga 25 ka pilo sang oksiheno kag magapatubas sing 25 ka pilo nga carbon dioxide sang sa kon nagapahuway ini. Apang, ang imo mga baga gilayon nga makapasibu sa kadasig kag kadalom sang imo pagginhawa agod makadungan sa imo nagabalhin sing dalayon nga pagkinahanglan sang oksiheno.

May iban pa nga masibod nga mga kontrol nga nagapaposible sa mga baga nga magpanghikot sing nagakaigo. Halimbawa, ang iban nga mga maskulo nga ginagamit para sa pagginhawa ginagamit man sa iban nga hilikuton, subong sang pagtulon kag paghambal. Ining mga pagpanghikot ginahuptan nga timbang agod indi ini makatublag sa imo pagginhawa. Kag tanan ini ginahimo nga wala nagakinahanglan sang imo panikasog. Huo, sing awtomatiko!

Sa pagkamatuod, mahimo nga magbalatian ang imo mga baga, labi na kon mapigaw ang imo resistensya. Sa paghingalan sang pila lamang ka balatian, yara ang hapo, brongkitis, emphysema, kanser sa baga, pulmonary edema, pleurisy, pulmonya, anos, kag madamo pa nga mga impeksion sa bakterya, kagaw, kag agup-op.

Apang ining mga balatian indi tuga sang sala ukon indi husto nga desinyo sang mga baga. Ang kalabanan nga balatian sa baga ginatuga sang pagkanadayag sa mga higko, mga yab-ok, kag mga usbong nga ginahaboy sang tawo sa palibot. Minilyon karon ang may kanser sa baga, brongkitis, kag emphysema bangod sang pagpanabako kag iban pa nga mga pag-abuso sa sistema sang pagginhawa.

Apang, sa idalom sang normal nga mga kahimtangan, ang imo mga baga isa gid ka makatilingala nga desinyo kag buhi nga monumento sa Dakung Desinyador, si Jehova nga Dios! Sa pagkamatuod, subong sang ginsiling sang salmista, kita ‘ginhimo sing makahalangawa kag makatilingala.’​—Salmo 139:14.

[Kahon sa pahina 22]

Ngaa Nagakatabo Ini?

Pangatsi: Indi hungod kag mabaskog nga pagguwa sang hangin sa baba kag ilong. Ang mga punta sang nerbiyos sa imo ilong nagapapangatsi sa imo agod kuhaon ang makaulugot nga mga partikulo sa imo ilong. Ang mabugnaw nga hangin makapapangatsi man. Ang pangatsi mahimo makapatubas sing kadasigon sang hangin nga tubtob sa 166 kilometros por ora kag makabuga sing tubtob sa 100,000 ka tulo sang danlakdanlak kag magagmay nga mga organismo. Bangod sini, kon indi mo pagtabunan ang imo baba kag ilong, ang imo pangatsi mahimo nga makatalagam sa iban nga tawo.

Ubo: Hinali nga pagguwa sang hangin, nagakuha sa mga baga sang makahalalit nga mga butang kon ang lining sang respiratory tract mairitar. Ang pag-ubo mahimo man mangin hungod nga panikasog agod hawanan ang tutunlan ukon ang bronchi. Kaangay sang pagpangatsi, ang pag-ubo makalaton man sang mga kagaw nga nagatuga sing balatian.

Sido: Hinali, indi hungod nga paghaklo sang hangin nga tuga sang gulpe nga pagkipot sang diaphragm. Ining hinali nga pagkipot mahimo nga tuga sang pagkairitar sang mga organo malapit sa diaphragm. Ginapasulod sini ang hangin sa mga baga paagi sa tutunlan. Sa pagsulod sang hangin sa tutunlan, nagaigo ini sa epiglottis, nga nagapakurog sa kuwerdas bokales. Amo ini ang nagapatubas sang sido.

Huragok: Magalong nga gahod sa pagtulog, sa masunson tuga sang pagginhawa sang isa paagi sa iya baba. Ang mahugmay nga basad sa alingagngag sang baba malapit sa tutunlan nagakurog sa pag-agi sang hangin. Ang bibig, guya, kag ilong mahimo man magkurog. Kon magtulog ka nga nagakaya, ang baba naganganga, kag ang dila nagapugong sa pag-agi sang hangin. Ang pagtakilid mahimo nga magapauntat sang paghuragok.

Panguy-ab: Madalom kag dihungod nga pagginhawa nga ginakunokuno nga bangod sa pagtipon sang carbon dioxide sa mga baga. Ang pagpanguy-ab ginatawag nga makalalaton nga batasan bangod nagakadala ka man kon makita ukon mabatian mo ang iban nga nagapanguy-ab. Indi ini mapaathag sang sientipiko.

[Diagram sa pahina 23]

Lalag-ukan Trachea

Pangunang bronchi

Natuo nga baga

Nasal sinuses

Epiglottis

Tutunlan

Kuwerdas bokales

Nawala nga baga

Detalye sang bronchiole

Pulmonary capillaries

Alveoli