Pamangkot sang mga Pamatan-on . . .

Malain Gid Bala ang Pagpanigarilyo?

NAGANYAT gid si Oren sa sigarilyo sugod sang bata pa sia. Kon magsindi ang iya tiya sing sigarilyo, sia ang ginapahuyop sa posporo. Sa edad nga 16, namat-od sia nga tilawan ang sigarilyo. Nagkadto sia sa isa ka party kag nangayo sia sa isa ka lin-ay sing sigarilyo​—apang naglain ang iya pamatyag antes niya maubos ini.

Napilasan ang iya bugal subong isa ka lalaki, namat-od si Oren nga “mag-ensayo” sa pagpanigarilyo sing patago. Isa ka gab-i, sa tapos makapanyapon nga busog gid, ginanerbios nga ginsindihan niya ang sigarilyo kag ginhaklo ini. Daw ano nga kakibot! Sini nga tion wala maglingin ang iya ulo ukon magsuka sia. Nahamuot sa iya kaugalingon, naghaklo sia sa liwat kag liwat. Sang matapos niya ang isa ka sigarilyo, ginsundan niya ini sing isa pa. Kag pagkatapos, isa pa gid. Sa anom ka tuig nga nagsunod, si Oren nangin palasigarilyo.

Pagpanigarilyo​—Nagbag-o Bala ang Huyog sa Sini?

Madamo nga mga pamatan-on karon ang mahimo magayubit sa ginhimo ni Oren. Suno sa isa ka surbe sa Estados Unidos, 66 porsiento sang mga tin-edyer nga ginpamangkot ang nagapati nga ang pagsigarilyo sing isa ukon kapin nga mga pakete sang sigarilyo kada adlaw nagabutang sang isa ka tawo sa “daku nga katalagman.” Sing makahalam-ot, ang pila sang pinakamabaskog nga pagkondenar nagahalin gikan sa mga nagapanigarilyo mismo! “Isa ini ka makangilil-ad nga bisyo,” siling sang isa ka 16-anyos nga palapanigarilyo. Sa isa ka pagtuon, halos 85 porsiento sang mga tin-edyer nga nagpanigarilyo ang nagbaton nga ginakabig nila ini nga makahalalit. Halos katunga ang nagsiling nga nagaplano sila sa pag-untat​—sa sulod sang lima ka tuig.

Mahimo, nian, nga ang madugay na nga pagkapopular sang tabako yara sa katalagman bangod sang mabaskog nga pagpamatok sa sini karon. Ang 1989 nga report sang surgeon general sang E.U. nga natig-uluhan Reducing the Health Consequences of Smoking​—25 Years of Progress nagasiling: “Sang katuigan 1940 kag 1950, ang pagpanigarilyo uso; karon, dugang ini nga ginalikawan. Ang mga artista sa pelikula, mga baganihan sa hampang, kag ang iban pa nga popular nga mga tawo nagaguwa anay sa mga pasayod sang sigarilyo. Karon, talagsa na lang makita nga nagapanigarilyo ang mga humalampang, kilala sa publiko nga mga tawo, kag ang mga kandidato sa politika. . . . Nagadamo ang mga tawo sa populasyon nga nagauntat sa pagpanigarilyo.”

Sang 1965, sa tanan nga adulto sa Estados Unidos 40 porsiento ang nagapanigarilyo. Pagligad sang 20 ka tuig, mga 29 na lang. Ang report sang surgeon general nagasiling pa nga “halos katunga sang tanan nga buhi nga mga adulto nga nagapanigarilyo anay ang nag-untat.” Sang 1976, 29 porsiento sang mga senyor sa hayskol ang nagapanigarilyo anay adlaw-adlaw. Pagligad sang napulo ka tuig, 19 porsiento na lang.

Busa sarang masiling nga indi na kinahanglan nga ipaathag pa ang tuhoy sa pagpanigarilyo. Apang walay sapayan sang mabaskog nga mga kampanya batok sa pagpanigarilyo kag sang makahaladlok nga mga paandam gikan sa mga manugbulong, sa kabilugan ang pagkonsumo sing tabako nagdugang sing daku sa bug-os nga kalibutan! Mga 50 milyones ka adulto sa Estados Unidos ang nagapanigarilyo gihapon. Kag ang natabo kay Oren nagakatabo man sa madamo pa nga mga pamatan-on. Kada adlaw mga 3,000 ka tin-edyer sa Estados Unidos lamang ang nagasindi sing sigarilyo sa una nga tion. Nagakahulugan ini nga may yara makahalawhaw nga isa ka milyon ka bag-o nga mga manugpanigarilyo kada tuig! Sing makapakibot, ang kalabanan sang bag-o nga mga giyan sa nikotina amo ang tin-edyer nga mga lin-ay.

Mga Kampanya Batok sa Pagpanigarilyo​—Indi Bag-o!

Indi buot silingon nga ang mga tawo wala sing hinalung-ong sa mga katalagman. Ti, sa wala pa matukiban sang mga mananalawsaw ang sientipiko nga mga rason sa paglikaw sa pagpanigarilyo, ang sentido komon nagsugid na sa mga tawo nga isa ini ka mahigko kag indi halandumon nga bisyo. Kubos sa 90 ka tuig ang nagligad, ang sigarilyo gindumilian sa madamo nga bahin sang Estados Unidos. Ang pagpanag-iya lamang sini isa na kabangdanan nga dakpon ang isa sa pila ka duog. Kag kapin pa katigdas nga mga tikang ang ginhimo batok sa pagpanigarilyo sang nagligad nga mga dag-on.

Ginalaragway sang magasin nga Smithsonian ang pila sang mga tikang batok sa pagpanigarilyo nga ginhimo sang ika-17 nga siglo: “Sa China, ang mando sang emperyo nga ginpaguwa sang 1638 naghimo sang paggamit . . . sing tabako nga isa ka krimen nga sililutan paagi sa pagpugot sang ulo. . . . Sa Rusya, ang mga nagapanigarilyo ginasakit; ang ilong sang nadakpan liwat nga nagapanigarilyo ginabitas; ang mga wala nagabag-o ginatapok sa Siberia. Sa Persia, ginapaantos sila, ginalansang kag/ukon ginapugutan sing ulo.”

Matuod, ini nga mga tikang sobra gid kag mapintas. Apang sa ila kaugalingon nga paagi, ang mga nagapanigarilyo mapintas sa ila kaugalingon nga mga lawas.

Pagpanigarilyo​—Kon Ano ang Ginahimo Sini sa Imo Lawas

Ang nikotina amo ang ingrediente nga nagahatag sa tabako sing malaut nga pangganyat. Apang, ang The World Book Encyclopedia nagasiling: “Ang isa ka timbol sang nikotina​—mga 60 miligramo (1/500 onsa)​—makapatay sa isa ka adulto kon kaunon sing kis-a lang. Ang isa ka kinaandan nga sigarilyo nagaunod sing mga 1 miligramo (1/30,000 onsa) nga nikotina.”

Ang nikotina mabaskog man nga makagiyan. Ang report sang surgeon general sang E.U. naghinakop: “Ang kalabanan sang mga nagapanigarilyo nagsugod sa pagpanigarilyo sang tin-edyer sila kag dayon nagiyan. . . . Sa karon, 80 porsiento sang mga nagapanigarilyo ang nagasiling nga luyag nila mag-untat; dos-tersia sang mga nagapanigarilyo ang sa dimagkubos naghimo sing isa ka serioso nga pagtinguha sa pag-untat.” Ina nga mga pagtinguha masami nga ginapaluya sang masakit nga mga simtoma sang withdrawal: ang makapaantos nga paghandum sa tabako, pagkahilas, pagkaburingot, kalisang, pagsakit sang ulo, kasukahon, paghanas sang tiyan, kag diikasarang sa pagkonsentrar.

Apang, ang sigarilyo wala lamang nagadagta sa isa sing nikotina; ang isa ka nagasiga nga sigarilyo isa ka pabrika sang hilo, nga nagabuga sing mga 4,000 ka nanuhaytuhay nga kemikal. Kuwarentay-tres sining mga kemikal ang nakilal-an nga nagatuga sing kanser. Ang iban sini yara sa porma sang mapilit nga alkiltran nga nagatapik sa mga baga kag sa mga alagyan sang hangin padulong sa mga baga. Makaresulta ini sa ulihi sa kanser sa baga. Ang pagsigarilyo ginapatihan man nga “isa ka kabangdanan sang kanser sa barukan, ayi, kag bato-bato; kag may kaangtanan sa kanser sa tiyan.”​—Reducing the Health Consequences of Smoking.

Mahimo nga tinuig ang magaligad antes matubuan ang nagapanigarilyo sing kanser. Apang ang isa lamang ka sigarilyo makahalalit na. Bangod sang nikotina, nagadasig ang pitik sang imo tagipusuon kag dugang nga oksiheno ang ginakinahanglan sang imo lawas. Sing dimakalilipay, ang aso sang sigarilyo nagaunod man sing carbon monoxide​—ang makahililo nga gas nga ginabuga sang mga salakyan. Ining makahililo nga sustansya nagakadto sa dugo kag ginabalabagan sini ang pag-ilig sang oksiheno padulong sa tagipusuon kag sa iban pa importante nga mga organo. Malain pa, ginapakitid sang nikotina ang kaugatan, nga nagapahinay sing dugang pa sang pag-ilig sang oksiheno. Sa amo, madamo sa mga nagapanigarilyo ang may balatian sa tagipusuon.

Peptic ulcer, pagkahulog sang bata sa tiyan, may diperensya nga bata, stroke​—pila lamang ini sang madamo pa nga risgo nga ginaatubang sang mga nagapanigarilyo. Kada tuig may mga 2.5 milyones ka kamatay sa bug-os nga kalibutan nga may kaangtanan sa tabako. Kapin sa 400,000 sining kamatay ang nagakatabo sa Estados Unidos lamang. Ang surgeon general sang E.U. nagasiling: “Ang pagpanigarilyo amo ang may salabton sa kapin sa isa sa tagsa ka anom nga kamatay sa Estados Unidos. Ang pagpanigarilyo amo gihapon ang isa lamang ka kabangdanan sang kamatay sa aton katilingban nga sarang gid mapunggan.” Ang iban nga awtoridad sa panglawas nagakahangawa nga ang pagpanigarilyo magapatay sa ulihi sing tubtob sa 200 milyones ka tawo sa karon nga kubos sa edad nga 20.

Apang indi lamang ila kaugalingon ang ginahalitan sang mga nagapanigarilyo. Paagi sa pagpilit sa iban nga hakluon ang ila makahililo nga aso, ginapadayag man nila ang mga wala nagapanigarilyo sa risgo nga kanser sa baga kag iban pa nga balatian sa respiratoryo.

Paghimo sang Imo Kaugalingon nga Desisyon

Indi katingalahan, nian, nga ang mga pungsod naghimo sing mga tikang sa pagpaandam sa mga tawo tuhoy sa mga katalagman sang tabako ukon untaton ang paggamit sini. Apang, ang pagpadaku sa mga risgo daw sa wala sing epekto sa madamo nga pamatan-on. “Kon magsindi ako sing sigarilyo, nagabatyag ako sing kasulhay,” siling sang 15-anyos nga si Holly. “Wala ko gid ginahunahuna nga kanseron ako.”

Ang isa ka maalamon nga hulubaton nagapaandam: “Ang maalam nga tawo nga nakakita sang kalamidad nagapanago; ang wala sing eksperiensia nga nagpadayon nag-antos sang silot.” (Hulubaton 27:12) Luyag mo gid bala antuson ang silot sang pagkagiyan sa tabako, nga amo, ang kanser, balatian sa tagipusuon, mga balatian sa respiratoryo? Takus bala ang matahom nga pamatyag gikan sa nikotina sa mabaho nga ginhawa, malala nga ubo, kag dalagdalagon nga mga ngipon?

Sa pihak nga bahin, may daku pa nga rason nga likawan ang pagpanigarilyo: ang imo handum nga mahuptan ang pagpakig-abyan sa Dios. Indi ka bala masaklaw kon hatagan mo ang isa sing malahalon nga regalo kag pagkatapos ginhaboy niya ini? Ti, ginahatagan kita sang Dios sing “kabuhi kag ginhawa.” (Binuhatan 17:25) Handurawa kon ano ang iya ginabatyag kon abusuhan naton ina nga regalo! Sa amo si apostol Pablo nagsulat: “Busa, sanglit may amo kita sini nga mga saad [ang pagtigayon sing nahamut-an nga kaangtanan sa Dios], mga hinigugma, tinluan ta ang aton kaugalingon sang tanan nga kadagtaan sang lawas kag espiritu, nga ginahimpit ang pagkabalaan sa kahadlok sa Dios.” (2 Corinto 7:1) Wala lamang ginadagtaan sang pagpanigarilyo ang lawas, ginahigkuan ang lawas sing makahililo nga mga kemikal; kundi ginadagtaan man sini ang lawas sang isa, ukon ginapangibabawan ang ikasarang sang hunahuna. Ang pagpanigarilyo malaut, makagod kag didiosnon.

Walay sapayan sini tanan, madamo nga pamatan-on ang nagakasulay gihapon sa pagpanigarilyo. Kon ngaa subong sini kag kon paano mabatas sang isa ka pamatan-on ina nga mga pag-ipit amo ang tema sang isa ka palaabuton nga artikulo.

[Piktyur sa pahina 16]

Antes tugutan ang imo kaugalingon nga mabiktima sini, hunahunaa ang mga resulta