Pagbantay sa Kalibutan

Maduhaduhaan nga Reputasyon

Sang 1990 ang Estados Unidos nangin amo ang pinakadaku nga suplayer sing mga armamento sa nagauswag nga mga pungsod, nalabawan sini ang Unyon Sobyet sa una nga tion sugod sang 1983. Suno sa report sang Congressional Research Service, ang Estados Unidos amo man ang pinakadaku nga suplayer sing mga hinganiban sa Natung-an nga Sidlangan, nga sa diin kapin sa katunga sang tanan nga armas nga nabakal sang nagligad nga walo ka tuig ang nagamit na. Sa sulod sang tion halin sang 1983 tubtob sang 1990, ang nagauswag nga mga pungsod nakabakal sing $301.7 bilyones nga bili sang mga armas. Sa $41.3 bilyones nga bili nga nabakal sang nagligad nga tuig gikan sa tanan nga suplayer, ang Estados Unidos nakabaligya sing pinakamataas nga $18.5 bilyones​—kapin sa pilo sang nabaligyaan sini sang 1989​—samtang ang pagbaligya sang Sobyet sing mga armas nagnubo sa $12.1 bilyones. Ginapakotpakot sini nga pagtuon ang padayon nga pagbakal sing hinimo-sa-E.U. nga mga hinganiban sa tapos sang ila madinalag-on nga hinimuan sa inaway sa Persianhon nga Gulpo. Ang China kag Pransya amo ang pinakadaku nga manugbaligya sing armas masunod sa Estados Unidos kag Unyon Sobyet.

Mga Pungsod Nagapakitluoy: Untati ang Pagbaligya sing mga Armas

“Ang mga gobierno sang Latin nga Amerika kag sang Caribbean nagapangabay sa Estados Unidos nga untatan na ang pagbaligya sing [mga armas], nga sang katapusan nga dekada nangin tuman ka lapnag kag organisado sing maayo amo kon ngaa ang mga grupo sang nagaismagol sing mga pusil makatanyag karon sing labing gamhanan nga mga armas sa merkado sa mga kliyente bisan diin sa kalibutan,” siling sang The New York Times. Ang mga armas gingamit sa paghimo sing coup, sa pagtublag sang eleksion, sa pagpatay sang mga kandidato, kag sa pagkidnap. Ang kuwarta gikan sa di-legal nga mga pusil ginasiling nga ikaduha lamang sa mga ganansia gikan sa pagbaligya sing mga narkotiko. “Kilala kita subong Num. 1 nga suplayer sing mga armas sa sining hemisperio, kag ina nga reputasyon mahimo nga nagakaigo gid,” siling ni Stephen E. Higgins, direktor sang Bureau of Alcohol, Tobacco and Firearms sang E.U. “Ang akon naeksperiensiahan amo nga ang kalabanan sang mga pungsod nga nabaligyaan naton sing armas may kapin ka estrikto nga kontrol sa mga armas sang sa Estados Unidos.”

Pangganyat sa Pag-untat sang Pagpanigarilyo

“Kanser sa baga, atake sa tagipusuon, stroke. Para sa pila ka tawo nga nagapangita sing makatalagam nga mga buhat, ang makamamatay nga mga katalagman sang pagpanigarilyo aktuwal nga nagapadugang pa sang pagkamakagalanyat sang sigarilyo, suno sa ginpakita sang panalawsaw,” siling sang Science News. “Apang ang duha ka bag-o nga report tuhoy sa pila ka di-makamamatay nga mga epekto sang pagpanigarilyo mahimo nga magahatag bisan sa sining makahas nga mga tawo sing mabaskog nga mga pangganyat sa pagsikway sang bisyo sa nikotina.” Ginapakita sang una nga report nga un-tersia sang tanan nga kababayinhan nga may makahuluya nga problema sa indi mapunggan nga kaihion ang mahimo makausoy sang ila problema sa ila pagpanigarilyo nga bisyo karon ukon sang una. Natukiban sang ikaduha nga pagtuon nga mas madali magkurinot ang guya sang mga lalaki kag mga babayi nga nagapanigarilyo kag ining temprano nga pagkurinot sang panit nagadugang samtang nagapadayon ang bisyo kag suno sa kadamuon sang sigarilyo nga ginakonsumo. Halos lima ka pilo ang kalabawon sang sobra nga pagkurinot sang panit sang mga palasigarilyo sang sa mga wala nagapanigarilyo. “Para sa madamo nga mga manugpanigarilyo, labi na sa mga bataon pa, ang ebidensia nga ang pagpanigarilyo nagatuga sing mga kahimtangan kaangay sang pagkurinot, mabaho nga ginhawa ukon dalagdalagon nga mga ngipon mas makapahulag sang sa ebidensia nga ang pagpanigarilyo makapatay,” siling ni Thomas E. Kottke sang Mayo Clinic sa Rochester, Minnesota, E.U.A.

Mga Talaksan sang mga Europeanhon

Ginsurbe sang semanal nga peryodiko sang London nga The European ang anom ka pungsod sang Europa agod pat-uron kon ano ang labing importante sa kabuhi sang katawhan. “Duha ka butang, ang pamilya kag ang mga kinamatarong sang tawo, ang yara sa nagapanguna nga tatlo ka butang sa tagsa sang anom ka pungsod,” report sang peryodiko. “Ang may mataas man nga puntos sa halos bisan diin amo ang kahilwayan kag pagkatupong.” Bisan pa ginahigugma sang mga Europeanhon ang ila mga pamilya, “indi [sila] tanto ka interesado sa pag-asawahay” kag “indi sila tanto ka matutom sa pag-asawahay samtang bata pa sila.” Ang mga ginsurbe may pag-ulikid sa trabaho, kag nahadlok sila nga madulaan sini, apang sa amo man nga tion, ginbutang nila ang kuwarta sa manubo nga bahin sa ila listahan sang mga prioridad. Ang “talalupangdon nga bahin,” siling sang peryodiko, amo nga “sa mga talaksan nga ginapakamahal sang mga Europeanhon,” ang relihion amo ang pinakaulihi.

Magpatay Ukon Indi Magpatay

‘Ang pagpatay mahimo mangin Cristiano,’ pangangkon sang Romano Katoliko nga kardinal nga si Giacomo Biffi. Sa pagpakig-atubang sa Italyano nga mga manugpamatok bangod sa konsiensia, sia nagsiling: “Mahimo kamo mangin Cristiano, magpatay, [kag] magpakig-away kon ina magaluwas sa kabuhi sang iban,” suno sa ginreport sang pamantalaan sang Madrid nga El País. Samtang sia isa ka mabaskog nga manugpamatok sa aborsion, nagsiling sia nga ang “paghidait kag pagkadimasingki indi bug-os nga mga talaksan” ukon “Cristiano nga mga talaksan.” Ginsingganan sang prelado ang iya nakibot nga mga kahambal nga ang pagpamatok bangod sa konsiensia “wala gid sing pulos” kay ang paghidait “isa ka indi kalibutanon nga paglaum amo kon ngaa mangin Utopianhon nga paabuton ini sa duta.”

Mga Di-Judiyo Nagaimigrar sa Israel

“Ginapuno naton ang Israel sing mga di-Judiyo,” yamo sang ministro sa imigrasyon sang Israel, nga si Rabbi Yitzhak Peretz. Ginabanabana niya nga 35 porsiento sang 186,000 ka imigrante gikan sa Unyon Sobyet sang nagligad nga tuig, kag madamo sang kapin sa 300,000 nga ginapaabot karon nga tuig, ang sa kamatuoran mga Gentil, nga magahimo sa Judiyo nga Estado nga kubos ka Judiyo. Sa iya pagduaw kasan-o lang sa Moscow, nakibot ang rabbi sang makakita sia sing madamo nga tawo nga nagasuksok sing mga krus sang Cristiano samtang nagaaplay sa pag-imigrar sa Israel. Suno sa Interior Minister nga si Arye Deri, madamo nga Gentil ang nagagamit sang ila ikasarang sa pag-imigrar sa Israel (ang pagkabanwahanon ginatanyag sa mga paryente sang mga Judiyo, kag madamo sing salamo nga pag-asawahay sa Sobyet nga mga imigrante) agod likawan ang mga problema sa ekonomiya sa U.S.S.R kag agod makabenepisyo gikan sa $30,000 nga igasto sa ulihi sang Israel sa paghatag sing ilistaran sa tagsa ka Sobyet nga imigrante. Kon maubos ini nga bulig, suno sa pakotpakot niya, magahalin sila. “Bisan gani ang matuodtuod nga Sobyet nga mga Judiyo nga nagaabot sa Israel indi debotado gid,” siling sang Newsweek. “Ang kalabanan​—72 porsiento, suno sa isa ka pagsurbe​—nagakabig sang ila kaugalingon nga indi relihioso kag wala sila nagakahangawa sa sini.”

Ang Danyag sang Kalibutan Malubog

Ang mga astronot nga naglibot sa globo paagi sa salakyan sa espasyo nga Atlantis sang Agosto nagreport sing madamol nga aso sa palibot sang duta nga nagapalubog sang panan-aw gikan sa espasyo. Ginaespekular nila nga ang kabangdanan sini amo ang abo gikan sa paglupok sang bulkan kasan-o lang sa Pilipinas kag sa Hapon kag ang madamo nga aso gikan sa nagadabdab nga mga langis sa Kuwait. Nagsiling ang mga astronot nga daku ang kinatuhay sang atmospera sang duta kon ipaanggid sa ila mga paglibot anay. Sa iya pagtulok gikan sa espasyo sa nagadabdab nga langis sa Kuwait, ang kumander sang paglakbay nga si Koronel John E. Blaha nagsiling: “Isa gid ini ka makapasubo nga danyag.”

Bag-o nga mga Espesyi nga Natukiban

“Si Kathryn Fuller, presidente sang World Wildlife Fund, wala na magpalayo gikan sa iya opisina sa Washington D.C., agod matukiban ang mga subay nga ang duag lus-aw nga dalag nga bag-o gid sa siensia,” siling sang magasin nga National Geographic. Ang mga subay, nga nag-amag sa mga mumho gikan sa iya ginpanyaga nga kalan-on sa ibabaw sang iya lamesa, naghalin sa isa ka namusitera nga tanom. Ang mga espesimen ginhatag sa awtoridad sa mga subay nga si Edward O. Wilson sang Harvard University, nga nakasapo nga ining mga subay iya sang genus nga ginatawag Pheidole, kag ginaplano niya nga hingalanan ang bag-o nga mga espesyi sa kadungganan ni Kathryn Fuller. “Kon makakita ka sing bag-o nga mga espesyi sa isa ka opisina sang Washington,” siling ni Fuller, “ang kadamuon sang mga espesyi didto sa guwa nga nagahulat nga tukibon pat-od nga tumalagsahon gid.”

Sa pihak nga bahin, bag-o nga mga espesyi sang balyena ang natukiban sa Dagat sang Pasipiko sa Peru​—ang una sa 28 ka tuig. Amo ini ang pinakagamay nga katapo sang grupo nga gintawag beaked whales. Ang adulto nga lalaki may kadakuon nga 4 metros. Malaka gid ini amo kon ngaa 15 ka tuig ang ginhinguyang sang mga sientipiko agod makakita sing bastante nga mga espesimen sa pagpalig-on sang bag-ong mga espesyi, nga gintawag karon Mesoplodon peruvianus. Ang balyena mahimo gid nga nagapangaon sing lukos. “Kon paano ang isa ka sahi sang balyena, nga gamay-gamay, madugay nga wala matalupangdi isa ka tanhaga,” siling sang The New York Times.

Ang Aramaiko Nagakadula

Ang aramaiko isa sang mga hambal nga ginhambal ni Jesucristo sang yari sia sa duta sang nagligad nga 2,000 ka tuig. Karon ang “hambal sang Ginuo” nagakadula, report sang magasin sang balita nga Der Spiegel sang Hamburg, Alemanya. Bisan pa ginahambal gihapon ini sang mga tawo sa pila ka nabaw-ing nga mga minuro sa bukid sang Siria, amat-amat ini nga ginabuslan sang Arabe samtang ang ila mga kabataan nangin edukado kag nagasulod sa serbisyo militar. Wala sing nasulat nga porma sang Aramaiko nga nagluntad sa sulod sang mga siglo. Agod tumbasan ini, si Arsobispo François Abu Mukh sang Damasco, nga halin sa isa sang mga minuro, nagatinguha sa pagtukod sing isa ka nasulat nga porma sang hambal kag nagaorganisar sia sing mga klase sa pagtuon sing Aramaiko para sa mga taga-minuro.

Makuwartahan nga mga Basura

“Ang Brazil nagahaboy kada tuig sing US$596,146,869.” Amo ini ang bili sang 32.8 milyones ka tonilada sang basura, suno kay João Tinico Pereira Neto, coordinator sang Center of Biological Treatment of Organic Residues of the Federal University sang Viçosa, Minas Gerais. Ginabanabana niya nga ‘10.9 milyones ka tonilada sang papel, plastik, kristal, kag mga metal, wala labot sa daku nga kadamuon sang mga bayo, goma, panit kag kahoy ang mapuslan pa.’ Kag ang ginsiklo liwat nga basura makahatag sing “15 milyones ka tonilada sang organiko nga mga abono,” nga makabuhin sing daku sa mataas nga bili sang kemikal nga mga abono. Apang, si Propesor Pereira ginbalikwat nga nagasiling sa Jornal da Tarde: “Makapasubo nga mahibaluan nga madamo nga benepisyo ang sarang matigayon paagi sa pagsiklo liwat sang basura kag maghinakop nga wala ini ginatamod subong isa ka importante nga serbisyo publiko.”