Ang Makalilibog nga Platypus
SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA AUSTRALIA
SANG una nga nakit-an sang mga sientipiko ang platypus, indi nila mahibaluan kon ano ang sahi sini. Isa ini ka buhi nga palaligban, nagabug-at sing mga isa ukon duha ka kilogramo, may nagasumpakilay ini nga mga kinaiya nga nag-apektar sa pila nila ka mga sientipiko nga mga pagpati. Ginaagda namon kamo nga pangilalahon ining pinasahi magamay nga tinuga sa Australia—isa ka malipayon, mahuluy-on, kag hiligugmaon nga tinuga. Apang, mabalik kita anay sa tuig 1799 kag hibaluon ang kagumon nga gintuga sini sang gin-usisa sang mga sientipiko sa Britanya ang nahauna gid nga platypus.
“Indi gid sia makapati [sang iya nakita],” siling sang isa ka ensiklopedia nahanungod kay Dr. Shaw, ikaduha nga manugdumala sa Natural History nga seksion sang Museo sa Britanya. Nagduhaduha sia nga “may nagsumpay sing tuktok sang pato sa lawas sang isa ka [apat sing tiil nga sapat]. [Ginkuha] niya ang tuktok, kag sa karon makita pa gihapon ang agi sang iya gunting sa orihinal nga panit.”
Bisan pa nasapwan nga ang panit matuod gid, ginligban ang mga sientipiko. Ang platypus—nga ang ngalan nagakahulugan “daplak sing tiil”—may sistema sang pagboto kaangay sang pispis apang may mammary gland man ini, ukon suso. Ining daw nagasumpakilay nga kahimtangan nagpautwas sing pamangkot: Nagapangitlog bala ining makatilingala nga tinuga, ukon wala?
Sa tapos sang tinuig nga binaisay, nasapwan nga nagapangitlog ang platypus. Apang ang tagsa ka natukiban, daw nagpadugang lamang sa palaligban. Ano ang itawag mo sa isa ka tinuga nga (1) nagapangitlog apang may suso; (2) may balahibo apang may tuktok sang pato; kag (3) may taludtod nga kaangay sa cold-blooded nga reptilya apang warm-blooded?
Sang ulihi, ginkasugtan sang mga sientipiko nga ang platypus isa ka mammal sa sahi nga Monotremata. Ang isa ka monotreme, kaangay sa isa ka reptilya, may isa ka buho, ukon ariputan nga ginaagyan sang mga itlog, semilya, mga iti, kag ihi. Ang lamang nagaluntad nga isa pa ka monotreme amo ang echidna. Ang sientipiko nga ngalan sang platypus amo ang Ornithorhynchus anatinus, nga nagakahulugan “tulad-pato nga sapat nga may tuktok sang pispis.”
Duawon Naton ang Isa ka Platypus
Mahimo kita makakadto sa isa ka zoo, apang pinasahi gid nga eksperiensia nga makita ang nagapanago nga platypus sa kagulangan—butang nga pila lamang ka Australiano ang nakahimo. Ang amon pagpangita magasugod sa nasidlangan nga bahin sang Australia, sa Blue Mountains nakatundan sang Sydney, walay sapayan nga makita man ini sa tab-ang sing tubig nga mga suba, mga sapa, kag mga linaw sa nasidlangan nga bahin sang Australia.
Nakaabot kami antes magbutlak ang adlaw sa isa ka daan nga taytay nga human sa kahoy sa ibabaw sang daw kristal, nga suba nga may nagaraya nga eucalyptus sa higad sini. Mapailubon kag mahipos nga ginbantayan namon ang tubig kon may maglutaw nga dagway sang likod sini. Wala magdugay may nakita kami. Sa mga 50 metros nga kalayuon sa ilaya, may nagtuhaw nga isa ka bagay nga nagapadulong sa amon. Kinahanglan nga magpahimunong kami.
Ang magamay nga mga balod sang tubig gikan sa tuktok sini nagapamatuod nga isa ini ka platypus. Ang gamay kaayo nga mga balod nagaporma samtang ginausang sang platypus ang pagkaon nga ginasupot sini sa iya puyo-puyo sa pisngi samtang nagapangita sing kalan-on sa idalom sang suba. Walay sapayan nga nagabag-o sa pulupanag-on, ang panguna nga kalan-on sini amo ang mga lago, ulod, kag mga ulang.
Natingala ka bala sa kagamayon sang Platypus? Natingala sa sini ang kalabanan nga tawo. Ginahunahuna nila nga ang isa ka platypus daw beaver ukon otter kadaku. Apang subong sang nakita mo, magamay pa ini sa kinaandan nga kuring. Ang mga lalaki may kalabaon nga halin sa 45 tubtob 60 sentimetros kag nagabug-at sing isa tubtob 2.5 kilogramos. Mas magamay diutay ang mga babayi.
Nagalangoy paagi sa pagkapakapa sing bulosbulos sang tulad sa pato nga mga tiil sini sa atubangan, malinong ini nga nagasalom kag nagapabilin sa idalom sang tubig sa sulod sang isa tubtob duha ka minutos samtang amat-amat ini nga nagalangoy padulong sa idalom sang taytay. Ang pangulihi nga mga tiil sini nga daw anggid sa tiil sang pato wala ginagamit sa pagkapakapa kundi ginagamit subong mga timon kag nagahisanto sa ikog sini kon nagalangoy. Ginaplastar man nila sing maayo ang ila lawas kon nagakutkot sing buho.
Kon matublag gani, ang platypus mabaskog nga nagatigpasaw sa pagsalom, kag nagakahulugan ini nga indi na namon sia makita liwat! Gani nagasugilanon lamang kami kon nagasalom na ini. “Paano ining magamay nga tinuga nagapainit-init,” hutik mo, “ilabi na sa nagayelo nga tubig sa tion sang tigtulugnaw?” Mahimo ini sang platypus bangod sang duha ka butang: ang metabolismo nga madasig nga nagapatubas sing enerhiya amo kon ngaa ginapainit sini ang sulod sang lawas, kag ang madabong nga balahibo nga nagahupot sing init.
Inang Makatilingala nga Tuktok
Ang malum-ok, daw goma nga tuktok sang platypus masibod kaayo. May mga receptor ini para sa igbalatyag kag sa koryente. Sa idalom sang suba, mahinay nga ginahabyog sang platypus ang tuktok sini sa magtimbang nga kilid samtang ginapangita kag ginapamatyagan bisan ang mahina nga koryente nga ginatuga sang paghabokhabok sang tulukbon sini. Samtang nagasalom ang platypus, ang tuktok sini amo ang panguna nga nagapamatyag sa palibot, kay ang mga mata sini, mga dulunggan, kag ilong sarado kaayo.
Mag-andam sa Sinang mga Tahod!
Kon lalaki ang aton magamay nga abyan, nasangkapan ang mga tiil sini sa likod sing duha ka tahod sa buko-buko nga ginaangot sang mga duct sa duha ka venom gland sa paa nayon. Mabaskog nga ginatuslok sini ang duha ka tahod sa unod sang kaaway nga daw kaangay sa pagtuslok sang mangangabayo sing tahod sa iya kabayo. Sa gilayon pagkatapos sang pagsalakay sini, nagaantos ang biktima sing tuman nga kasakit kag pagpalamanog sa nahalitan nga bahin sang lawas.
Apang kon madakpan, ang platypus mahimo mapahagop subong sang isa ka tutoy. Ang Healesville Sanctuary, sa Victoria, nagasagod sining mga sapat sa sulod sang mga dekada kag nagareport nga ang isa ka nahauna nga platypus “nagalingaw sa mga dumuluaw sa sulod sang mga inoras, nga nagaligidligid agod magpakalot sang iya tiyan . . . Linibo ka dumuluaw ang nagdugok sa pagtan-aw sining pinasahi magamay nga sapat.”
Ang ginatan-aw namon nga platypus naghimo sang iya katapusan nga pagsalom sa sini nga adlaw sang ang adlaw manugbutlak na sa kabukiran sa sidlangan namon nga bahin. Sa bug-os nga gab-i nakakaon ini sing kapin sa ikalima nga bahin sang iya kabug-aton. Sang nagatakas na ini gikan sa tubig, ang panit nga nagatabid sang mga tudlo sini sa unahan nga mga tiil nagakulo, amo nga makita ang matig-a nga mga kuko. Nagapadulong na ini karon sa isa sang iya madamo nga buho, nga ginkutkot sing maayo sa kagamutan sang kahoy agod maamligan sa pagtiphag kag pag-ab-ab sang duta. Ang mga buho nga ginapangitlugan kinaandan nga mga 8 ka metro ang kalabaon, apang ang iban nga mga buho mahimo nga sa ulot sang 1 ka metro kag halos 30 ka metro kalaba kag mahimo nga nagasanga-sanga ini sa kilid. Ang mga buho nagaamlig man gikan sa tuman nga temperatura, nangin komportable ini nga lungib para sa mga inang sa pagpadaku sang ila mga boto.
Tion sang Pagpangitlog
Sa tigpamulak ang babayi nga platypus nagasulod sa isa ka buho sa katamnan sang mga ulutanon sa isa sang iya madalom nga buho kag nagapangitlog sing isa tubtob tatlo (sa masami duha) ka daw kuko sing kamalagku kadaku nga itlog. Ginalumluman niya ang iya itlog paagi sa pagloob sini. Sa sulod sang mga napulo ka adlaw, ang mga boto nagaguwa gikan sa tulad-pergamino nga mga alukait kag nagasuso sa duha ka suso sang iloy. Ginapadaku sang inang nga platypus ang iya mga boto sing isahanon; wala sing pamatuod nga ining mga mamalya nagaupdanay sing madugay subong mag-asawa.
Sa Pebrero, pagkatapos sang tatlo-ka-bulan-kag-tunga nga madasig nga pagdaku, handa na ang mga boto para sa tubig. Sanglit ang suba makasakdag lamang sing limitado nga kadamuon sang sapat, ang mga boto sa ulihi magapangita sing tubig nga diutay lang ang mga sapat, bisan pa magtabok ini sa makatalagam nga lugar.
Kon madakpan ini ang platypus nagakabuhi sing kapin sa 20 anyos, apang kon yara ini sa lasang indi ini maglawig sing subong sina ang kalabanan. Bangod sang tigpalamangag kag baha nagakapatay ini kag bangod man sang pagpanukob sang mga goanna (dalagku nga mga tambalihan), mga lobo, dalagku nga mga pispis nga nagapanukob, kag, mga buaya sa malayo naaminhan nga Queensland. Apang, ang pinakadaku nga katalagman sa mga platypus amo ang tawo, indi bangod sang hungod nga pagpatay sa ila (ginaamligan sing maayo karon ang mga platypus), kundi bangod sang walay untat nga pagguba sang ila puluy-an.
Kon makaduaw ka sa Australia, makita mo mismo ang amon pinasahi magamay may tulad-pato nga tuktok nga sapat sa iya kinaugali nga puluy-an, kay indi ka makakita sing isa sini sa bisan diin nga lasang sa kalibutan. Paagi sa platypus, maeksperiensiahan mo ang isa pa ka bahin sang walay latid nga panghunahuna sang Manunuga—kag subong man ang ikasarang sa pagpakadlaw.
[Laragway sa pahina 17]
Ang platypus nagalangoy paagi sa tulad sa pato nga mga tiil sini
[Credit Line]
Sa maayong kabubut-on sang Taronga Zoo
[Laragway sa pahina 17]
Mas magamay sa kinaandan nga kuring, ang platypus nagabug-at sing duha tubtob lima ka libra
[Credit Line]
Sa maayong kabubut-on ni Dr. Tom Grant
[Laragway sa pahina 17]
Ang tuman ka sensitibo nga tuktok sini nagapangita sang iya tulukbon sa idalom sang tubig. (Ining platypus yara sa Healesville Sanctuary)
[Credit Line]
Sa maayong kabubut-on sang Healesville Sanctuary
[Picture Credit Line sa pahina 16]
Retrato: Sa maayong kabubut-on ni Dr. Tom Grant