Pagbantay sa Kalibutan
Daya sa “Credit Card”
● Ang krimen may kaangtanan sa credit card isa ka negosyo nga nagakita sing isa ka gatos ka milyon ka dolyar kada tuig sa Estados Unidos kag madasig ini nga nagauswag, report sang The Toronto Star sang Canada. “Madamu sang mga pahito nga nagadalahig sing maayo gid kag makapakombinse nga mga pagtawag sa telepono” nagatanyag sing mga microwave oven, mga sakayan sa pagpangisda, TV, mga paglakbay, kag iban pa, sa daku nga diskwento, siling sang report. “Amo ina ang paon. Ang pagbunit amo ang pagkuha sa numero sang credit card.” Nian ang numero ginahimuan sing huwad nga card. Ukon ang mga kriminal nga nagapakunokuno subong amo ang mga manugbaligya magagamit sing kinopya nga numero sa huwad nga mga kopya sang resibo sang credit card nga ila ginasumiter sa banko agod baylohan sing kuarta. Sa tion nga matukiban sang banko ang daya, ang “manugbaligya” wala na. Yari ang laygay para sa mga nagauyat sing card: Indi pag-ihatag ang numero sang inyo credit card sa telepono luwas kon ikaw nagapakig-angot sa isa ka kompanya nga may maayo nga reputasyon. Tagoa ang imo resibo kag ang duplikado gikan sa tatlo ka porma sang credit card kag ihaboy ang duplikado kon makapauli kamo. Sa ulihi, usisaa ang inyo binulan nga kahimtangan sang credit card agod tan-awon kon may yara daya nga mga karga sa sini.
Peligro sa Pagkopya sa Kuarta
● “May yara karon mga plano nga islan ang hitsura sang papel nga kuarta sang [E.U.],” report sang The Wall Street Journal. Ngaa? Bangod ang nagapakari nga kaliwatan sang manugkopya nga mga makina nga makapatubas liwat sing mga dokumento sa maayo-sing-kalidad nga duag magahimu sang paghuwad sa papel nga tuman kahulas kag tuman ka makasululay, siling sang mga awtoridad. Ang posible gid nga tal-us, lakip sa mga ginabinagbinag, amo kono ang pagdugang sing ikaduha, mabudlay kopyahon nga duag sang papel nga kuarta. Ang isa pa ka tal-us amo nga butangan sa marhin sang papel nga kuarta sing “security thread” nga indi makita, kag busa indi makopya, luwas kon ini sinagon sa idalom sang kapawa. Ukon ayhan hologram ukon manipis nga pilm nga nagabaylo sing porma ukon duag samtang ginatan-aw ini. Ang Treasury Department ginapaabot sa pag-anunsyo sang ila mapilian karon nga tuig.
Kataro Gikan sa mga Kamut
● “Ang nagadugang nga listahan sang sientipiko nga pamatuod nagapahangop nga ang ginatos ka virus nga nagatuga sing kinaandan nga kataro ginapalapnag paagi sa kamut sa baylo nga paagi sa pag-ubo ukon pagpangatsi,” siling sang International Herald Tribune sang Paris, Pransya, sang magreport sang mga resulta sang mga eksperimento kasan-o lang sang duha ka medikal nga grupo. Ang duha ka grupo, ang isa gikan sa University of Virginia kag ang isa pa gikan sa University of Wisconsin, nagpakita sing bag-o nga sahi sang may bulong nga inugpahid sa guya nga 100 porsiento ka epektibo sa pagpugong sang paglapnag sang kataro sa idalom sang ginaeksperimentohan nga mga kahimtangan. Apang, sing makawiwili, ang pagtuon sa Virginia nagpakita nga samtang ang masunson nga paggamit sing regular nga tisyu epektibo man, ang kataro sarang mapaliton kon ang nagamasakit sini magpangamusta sa mga tawo nga may mapagros nga lawas. Ginapatihan nga ang mga kamut sang may kataro, nga nahigkuan bangod sang iya pagtandog sa iya ilong, nagapaliton sing mga virus sa mga kamut sang mapagros nga mga tawo nga sa masami malatnan paagi sa pagtandog sang ila mga mata kag ilong. Agod malikawan ang paglapta sang kataro, ginarekomendar sang report ang isa ka barato kag dinumaan nga tikang—“ang pagpahid sang imo ilong sing masunson paagi sa regular nga inugpahid sa nawong kag paghupot sang mga kamut nga matinlo.”
Pagtapna sa Kanser
● “Ang mga tawo nga nagakaon sing utan kada adlaw may diutay nga katalagman sa kanser sang sa mga tawo nga wala nagakaon sini.” Amo sini ang siling sang Daily News sang Nueva York sang magreport ini sang isa sang pinakadaku kag madugay nga pagtuon sa kanser. Ginapangunahan ni Dr. Takeshi Hirayama sang National Cancer Research Institute sa Tokyo, Japan, gin-analisar sang pagtuon ang nagakamatay sa kanser halin sang 1965 tubtob sang 1981 sa tunga sang mga 122,000 ka tawo nga kapin sa 40 anyos. Ang pinakadamu nga kamatay bangod sa kanser—808 sa kada 100,000 ka tawo--amo ang sa tunga sang mga tawo nga nagsigarilyo, nag-inum, kag nagkaon sing karne apang wala magkaon sing utan. Lakip sa mga tawo nga may amo man sini nga batasan apang nagkaon sing mga utan kada adlaw, ang kadamuon sang kamatayon 524 sa kada 100,000. Mga 324 lamang ka kamatayon sa kada 100,000 ka tawo ang natabo sa tunga sang wala magsigarilyo, mag-inum, ukon magkaon sing karne apang nagkaon sing mga utan kada adlaw.
Buhini ang Kolesterol
● Ang kataason sang kolesterol sa kinaandan nga Amerikano tuman kataas kag dapat nga may himuon sa sini. Amo ina ang konklusyon sang isa ka grupo sang mga eksperimento nga gintipon sang National Institute of Health sa Bethesda, Maryland. Ang grupo nagsiling nga ang isa ka singkwentahon nga Amerikano may kataason sang kolesterol nga 220 tubtob sa 260 milligram sa kada 100 millimeter sang blood serum. Ginpatuhuyan ini nga kataason subong may daku nga kaangtanan sa balatian sa tagipusuon, nga amo ang ginabangdan sang katunga sang kamatay sa Amerikano bangod sa sini nga balatian, naghinakop ini nga ang maayo nga nibel dapat nga manubo sa 180 milligram para sa mga tawo nga beintehon ang edad kag manubo sa 200 milligram para sa treintahon ang edad kag kapin pa. Lakip sa rekomendasyon sini para sa kinaandan nga Amerikano amo ang masunod: Magkaon sing diutay nga mapula nga karne, ital-us ang isda kag manok (apang indi ang panit). Talagsa lang magkaon sing sausage nga karne kag bacon. Buhini ang pagkaon sing keso kag sorbetes, subong man sing butter, mantikilya, mantika, kag iban pa nga tambok. Likawi ang naproseso nga mga kalan-on nga madamu sing mantika. Limitihe ang pagkaon sing batog sang itlog sa duha pa apat ka beses kada semana. Ang The New York Times nagtawag sining mga panugda subong “rekomendasyon nga may malawig nga epekto sa panglawas sang publiko may kaangtanan sa kolesterol kag balatian sa tagipusuon.”
Indi Pa Sigurado nga Pagtuon
● Ang balatian nga ginatawag Alzheimer’s disease indi mabulong kag nagaapektar sa tatlo ka milyon nga taga-Nakatundan nga Amerika. Sa katapusan nga hugna (stage), ang biktima nagakadulaan sang ila memorya, panghambal, koordinasyon, kag sing kontrol sa pagpanghikot sang ila lawas. Apang sining karon lang ang paglaum sa makabulig nga bulong ginpautwas sang ang Neurosurgery nga magasin nagbalhag sing mga resulta sang una nga pagtuon sa apat ka biktima sang Alzheimer’s disease nga gin-indyeksionan sing bethanechol chloride sa ila utok. Ang mga resulta? “Ang sunudsunod nga mga report [gikan sa mga katapo sang pamilya] tuhoy sa nagbuhin nga pagkagumon, nagdugang nga inisyatibo, kag pag-uswag sa hilikuton sang adlaw-adlaw nga pagkabuhi” sang apat ka pasyente, report sang pagtuon. Isa ka semana ang nagligad sa tapos ini ginbalhag, ang mga medikal nga mga sentro nga naespesyalisar sa sini nga balatian ginbahaan sing mga pamangkot. Apang ginabaton sang mga doktor nga ang mga resulta sang ila pagtuon indi pa sigurado, ayhan nataboan lamang. “Ginhimuslan lamang sang pamantalaan ini, kag madamu sang dimatuod nga paglaum ang ginpautwas bangod sini,” siling ni David Roberts, isa sang mga doktor nga nagdumala sang pagtuon.
Nawasi ang mga Bagyo
● Sa nahauna nga tion kutob sang 1941, ang Japan sa bug-os nga tuig wala makaagi sing isa ka bagyo. Apang subong resulta, ang uhaw sa ulan nga mga suba kag linaw nagnubo sing kubos sa normal nga nibel, report sang Asahi Evening News. Samtang ang mga Hapones nalipay bangod ang pagkadula sing bagyo nagluwas sing kabuhi kag pagkabutang, si Takashi Nitta, pangulo sang nagaplano nga dibisyon sang Japan Meteorological Society, nagsiling, “Sa banta ko sa ulihi, masapwan naton nga isa ka malain nga butang ang indi mabagyohan.”
Nag-uswag sing 15,000 Porsiento!
● “Isa sang labing hinali nga mga pagbalhin sa Iglesia Katolika sang E.U. kutob sang ang Batikano II talagsa lang mabatian,” report sang National Catholic Reporter. “Ang pagkanselar sa sini nga pungsod nag-uswag sing kapin sa 15,000 porsiento sa sulod sang 15 ka tuig,” halin sa 338 sang 1968 tubtob sa mga 52,000 sang 1983! Sa idalom sang kasugoan sang simbahan, ang bisan sin-o nga Katoliko nga ginkasal sa “sakramental” nga seremonya sang kasal indi makaminyo liwat—bisan pa kon sia may legal nga diborsio—nga wala ginakabig subong isa ka manughilahi. “Amo ina ang sugo sang simbahan—nga ang [orihinal, gin-aprobahan sang simbahan] nga kasal indi mabugto,” siling sang Katoliko nga abogado nga si Joe Zwack. Apang kon ang orihinal nga kasal sarang makanselar, kon sayoron, madeklarar nga wala sing gahom, nian ang mga Katoliko makaminyo liwat nga may maayong tindog. Ang dugang nga handum sang simbahan nga huptan ang iya mga katapo amo ang isa sang mga rason kon ngaa ang pagkanselar kinaandan na karon nga ginatugot. Kon ang mga Katoliko indi makatigayon sing pagkanselar, siling ni Zwack, nian “madula naton ang daku nga bahin sang katawhan.”
Labing Maayo nga Abyan sang Tawo?
● Ang mga ido may salabton sa kapin sa 70,000 ka kaso sang impeksion sa tawo kada tuig, suno kay Dr. David Baxter kag propesor sang Ian Lack of Manchester University. Ang report, nga ginkuha gikan sa Daily Telegraph sang London, nagasiling nga ining numero nagalakip sing 31,000 ka kaso sang impeksion bangod sang kagat sang ido, tubtob sa 14,000 ka kaso sang malala nga lupot, kag 9,000 ka kaso sang ampini. Ang numero nagalakip man sang 16,000 ka kaso sang toxocariasis, nga makadul-ong sa pagkabulag sang mga tawo kag labi nga nagaapektar sa kabataan.
Lubong sang Anta nga mga Sapat
● Ang negosyo tuhoy sa lubong para sa anta nga mga sapat may maayo nga kita sa Japan. Ang Asahi Evening News nagreport nga ang isa ka kompaniya nagakita sing 30 ka milyon ka yen ($120,000, U.S.) kada tuig gikan sa lubong para sa anta nga mga sapat. Ang kamatayon sang isa ka daku nga ido makabili sa namatyan nga tag-iya sing kapin sa $800, lakip ang $152 para sa “narekord sa tape nga sutras nga iya ginpili nga ginapatokar sa tion sang serbisyo sa lubong,” siling sang artikulo. Ang lubong ginahiwat man para sa mga kuring kag mga pispis, apang ang mga ido amo ang nagahuman sang 70 porsiento sang negosyo.