Maasin nga Ilimnon nga Nagaluwas sing Kabuhi!

Sang koresponsal sang “Magmata!” sa Sierra Leone

Temprano pa sadto nga gab-i sang ang dos anyos nga si Jeneba nagreklamo nga masakit ang iya tiyan. Apang, daw wala gid mabalaka ang iya iloy nga si Mariama. Nakaagi na sini anay si Jeneba. Amo lang ini gihapon karon.

Apang ang lupot nagpadayon—masunson, tubigon, indi makontrol. Nian nagsuka si Jeneba. Madasig sia nga nangluya. Ginpahapa ni Mariama ang bata sa iya sabak kag ginhuluhapulas ang iya likod. Diutay lamang ang nabulig sini.

Samtang nagahilapit ang aga, si Jeneba nagahigda sa salog nga maluya kaayo—nagahapohapo, maluya, madasig ang pitik sang tagipusuon, ang iya ulo nagalisoliso sa pihak kag pihak, ang iya matahom kaki nga mga mata nagpalangdalom kag medyo nagapiyong, ang iya guya nagyagpis, ang iya bibig nagmala. Kag si Mariama nagbatyag nga wala na sing mahimo.

Paghaya ang nagtamyaw sa nagbutlak nga adlaw. Si Jeneba patay na.

ANO ang daku gid nga nagapatay sa kabataan kag mga lapsag? Magpati ka man ukon indi, amo ang pagkanamalhan—pagkanamalhan (de­hy­dra­tion) bangod sang kinaandan nga lupot.a Lima ka milyon ka kabataan nga kubos sa lima ka tuig ang edad ang nagakapatay kada tuig bangod sini—mga isa kada anum ka segundo. Sa nagauswag nga mga pungsod, nagakutol ini sang kabuhi sang isa sa tagsa ka 20 ka kabataan sa wala pa ang edad nga lima ka tuig. Kag sa nag-uswag sa ekonomiya nga mga pungsod, luwas sa pagbusbos, ang lupot ikaduha sa balatian sa respiratoryo subong una nga kabangdanan kon ngaa ginaospital ang mga kabataan.

Apang, makahalam-ot nga ang kalabanan sining pag-antos kag kamatayon malikawan paagi sa simple lamang kag maasin nga ilimnon.

Paano? Una sa tanan, indi ang lupot ang nagapatay. Sa masami nagaayo ini bisan wala sing bulong. Ang problema amo nga ang isa ka tawo nga ginalupot nagakadulaan sing pluido kag asin sa lawas—nagakamalhan sia. Kon daku nga pluido ang madula kag indi maislan, ang kamatayon matabo.

Ginabanta nga 500 milyones ka kabataan sa nagauswag nga kalibutan ang ginalupot kada tuig. Sa imol nga mga duog ang kinaandan nga bata mahimo makatlo ukon makap-at nga luputon kada tuig. Apang, sa masami ang balatian indi malala. Apang kon kaisa ang pila ka oras lamang nga paglupot, subong sang kon updan sing kolera, ginatunaan sang pagmala sang lawas kag kamatayon. Mabudlay mahibaloan sa umpisa kon bala ang balatian delikado ukon indi. Sa amo importante nga indi lamang makilala sang mga ginikanan ang pagkanamalhan kundi kon ano man ang himuon sa gilayon agod mapunggan ini kag maremedyohan.—Tan-awa ang mga kahon sa pahina 11 kag 12.

Nadula nga Pluido—Paano Islan?

Kon luyag mo mapabilin ang nibel sang tubig sa may buslot nga balde, kinahanglan lamang nga indi mo pag-untatan ang pagdugang sing tubig. Amo man sa bata nga ginalupot—ang pluido sa iya lawas dapat islan. Ginatawag ini rehydration.

Tubtob kasan-o lamang nga tinuig, ginhimo ini paagi sa pag-indyeksion sing maasin nga solusyon sa mga ugat (in­tra­ve­nous ther­a­py). Bisan pa epektibo ini anay kag amo gihapon ang labing maayo nga bulong para sa kabataan nga namalhan, may mga palaligban ini. Mahal ini, kag nagakinahanglan ini sing lantip nga mga tawo kag moderno nga mga kasangkapan, sa masami matigayon lamang sa mga sentro ukon mga ospital. Mahimo nga malayo ini sa ginalupot nga bata. Sa amo ang in­tra­ve­nous ther­a­py indi matigayon sang kalabanan nga nagakinahanglan sini.

Walay sapayan, labi na kutob sang katuigan 1960, may isa pa ka terapiya nga mas walay peligro, mas simple, kag barato sang sa metodo nga ginapaagi sa mga ugat. Gintawag ini nga Oral Re­hy­dra­tion Ther­a­py, ukon ORT. Subong sang bulong nga ginapaagi sa ugat, ginaislan sang ORT ang nadula nga pluido kag asin. Apang sa baylo nga iindyeksion ang pluido sa iya mga ugat, sarang ini mainum sang bata.

Ngaa wala ini anay mapensari? Napensaran ini anay. Ang palaligban amo nga indi lamang ginahubas sang lupot ang pluido gikan sa lawas kundi ginapunggan man sini ang likido nga masalupsop paagi sa dingding sang tinai. Gani indi epektibo nga imnon lamang ang pluido—ang kalabanan sini nagaagi lamang sa lawas kag nagaguwa.

Apang, sing aksidente natukiban ang isa ka importante nga butang. Gindugangan sang medikal nga mga sientipiko nga nagahimo sing oral re­hy­dra­tion nga mga metodo sing kalamay ang maasin nga solusyon agod nga may sabor ini imnon. Sa paghimo sini, natukiban nila nga ginasalupsop sang lawas indi lamang ang kalamay kundi pati man ang nagaluwas sing kabuhi nga asin kag tubig! Ang kalamay daw nangin subong sang yabi nga nagbukas sang ganhaan padulong sa solusyon sa palaligban. Sang mahatag ang husto nga sinamo, nasapwan nga mapadugang sang kalamay ang pagsalupsop sing 25 ka beses!

Importante bala ini? Ang Lancet, isa ka nagapanguna nga balasahon sa medisina sa Britanya, nagdayaw sa tukib subong “amo ang labing importante nga pag-uswag sa medisina sini nga siglo.” Kag gintawag ini sang UNICEF (Uni­ted Na­tions Chil­dren’s Fund) nga “isa sang pinakasimple apang labing importante nga pag-uswag sa maragtas sang siensya”!

Ngaa? Bangod sarang na karon mabulong sang mga ginikanan ang ila kabataan sa puluy-an! Wala sing pinasahi nga kasangkapan ang kinahanglanon, ukon maid-id nga paghanas. Kag barato man ini. Pila lamang ka sentimo ang bili sang mga pakete sang oral re­hy­dra­tion nga ginabaligya kag lapnag ini nga matigayon paagi sa nanuhaytuhay nga mga programa kag mga organisasyon para sa panglawas. Ang lamang nga himuon sang mga ginikanan amo nga isamo ang asin sa tubig kag ipainum ini sa bata.

Apang ano kon wala sing napakete na nga asin nga matigayon? Ang mga ginikanan makahimo sang ila kaugalingon nga bulong nga ginagamit ang mga ingrediente nga yara sa balay. Bisan pa ang mga solusyon nga ginhimo sa balay indi subong ka epektibo sa napakete na nga solusyon, ikaduha ini. Kag bisan pa ginaduhaduhaan sang mga doktor ang kapuslanan sini sa pagtapna sang malala nga pagmala sang lawas, ang kalabanan nagaugyon nga ang solusyon nga ginahimo sa balay may importante nga papel kon imnon sa pag-umpisa gid sang lupot.

Kon Ngaa Nagakapatay Gihapon ang mga Bata

Bisan pa epektibo ang ORT, isa gihapon ka hangkat ang pagbutang sini sa mga kamut sang kalibutan nga komunidad. Ano ang pag-uswag sa sini? Sa mga ospital, madasig nga ginabuslan sang ORT ang in­tra­ve­nous ther­a­py subong amo ang ginapasulabi nga bulong para sa kalabanan nga kaso sang pagkanamalhan. Tubtob sang talipuspusan sang 1983, kapin sa 30 ka nagauswag nga pungsod ang nagsugod sang ORT nga programa kag sa dimagkubos 20 ang nagatinguha sa pagpatubas sang ila kaugalingon nga oral re­hy­dra­tion nga asin. Kag madamo sang internasyonal nga mga organisasyon sa panglawas ang aktibo nga nagapalapnag sang pulong nahanungod sa ORT. Positibo ang mga resulta. Sa mga pag-usisa nga ginhimo sa bilog nga kalibutan, nasapwan nga sa mga duog nga ginasakdag ini nga terapiya, ang kamatayon bangod sa pagkanamalhan nabuhinan sing 50 tubtob 60 porsiento! Apang, bangod tunga sa bilyon ka kabataan ang ginalupot kada tuig, isa ka daku nga hilikuton nga himuon ang napakete na nga mga asin nga matigayon sang tanan.b

Apang indi bala makahimo ang mga ginikanan sang ila solusyon sa balay? Ang asin, kalamay, kag inugtakus nga gamit indi matigayon sa tanan nga duog. Kag bisan pa kon may yara sini, ang paghanda sing solusyon nga ilimnon nagakinahanglan sing nagakaigo nga paghanas. Kon, halimbawa, sobra nga kalamay ang nadugang sa solusyon, mabuhinan ang pagsalupsop sang lawas kag mahimo nga maggrabe pa ang lupot. Makatalagam man kon masobrahan ang asin. Kag ang dosis pa. Ang sobra sini makapalawig sang lupot. Kon diutay naman kaayo, ang pagmala sang lawas magapadayon.

Problema man bag-uhon ang panimuot sang mga tawo. Madamo ang indi luyag magtilaw sa ORT. Ang iban nga mga iloy nagahunahuna gihapon nga ang labing maayo nga bulong sa lupot amo ang pag-untat sa paghatag sa ila kabataan sing kalan-on kag ilimnon. Ang iban naman nagasunod sa laygay sang lokal nga mga manugbulong—upod ang makapasubo nga mga resulta.

Dapat man dumdumon nga ang ORT isa lamang ka terapiya. Wala sini ginapauntat ukon ginapunggan ang lupot. Agod dulaon ang lupot nga balatian, kinahanglan nga lubaron ang tugob-globo nga problema sa mahigku nga tubig, sanitasyon, kag maayong panglawas.c Dapat man dulaon ang malnutrisyon, kay sa isa ka makamamatay nga siklo, ang malnutrisyon nagatuga sing lupot, kag ang lupot nagatuga sing malnutrisyon.

Apang, nahibaloan sang mga Cristiano nga ang katapusan nga solusyon amo ang Ginharian sang Dios, nga bug-os nga magadula sang malnutrisyon, balatian, kag bisan sang kamatayon. (Bugna 21:4; Salmo 72:16) Samtang wala pa ina, ang oral re­hy­dra­tion nga terapiya nagapabilin nga isa ka simple apang epektibo gid nga hinganiban sa inaway batok sa sining manugpatay sa minilyonmilyon ka kabataan.

[Footnotes]

[Kahon sa pahina 11]

“Amo ini ang labing importante nga pag-uswag sa medisina sini nga siglo.”—Lancet

“Isa sang pinakasimple apang labing importante nga pag-uswag sa maragtas sang siensia.”—UNICEF

[Kahon sa pahina 11]

Kon Mag-atake ang Lupot: Mga Tuytoy sa Pagbulong sa Kabataan

Indi pag-untati ang pagpakaon: Dapat ihatag ang pluido. Makabulig ang tsa, suam sang bugas, suam sang sebada, kag sabaw. Maghanda sing mainum nga tubig. Padayon nga pasusuha ang nagasuso nga mga bata. Pakan-a dayon ang bata kon makakaon na sia. Apang, mas maayo ang diutay-diutay lamang apang masunson nga pagkaon. Ang madali matunaw, bugana sing enerhiya nga kalan-on subong sang naluto nga mga lamigas kag saging maayo.

Maghatag sing rehydration nga ilimnon sa umpisa: Ginaislan sini ang pluido nga nadula kag ginapunggan ang pagmala sang lawas. Kon posible, gamita ang napakete na nga oral rehydration nga asin. Kon wala sini, ihanda ang masunod nga solusyon (Importante ang pagkasibu sa pagsamo!):

Asin: Isa ka kutsarita

Kalamay: Walo ka kutsarita

Tubig: Isa ka litro (5 ka tasa nga 200 ml ang tagsa)

Sig-ano ang ihatag: Ang kadamuon nga ihatag dapat magbantabanta sa pluido nga nadula. Mga isa ka tasa sang ilimnon para sa re­hy­dra­tion ang dapat ipainum sa kada pagpamus-on; katunga sina para sa diutay nga kabataan. (Ang solusyon mahimo itingal sa mga lapsag paagi sa kutsara.) PAIMNA ANG BATA TUBTOB LUYAG NIYA!

Kon san-o untatan ang pagpainum sing ilimnon para sa rehydration: Sa masami kon mag-untat na ang paglupot ukon kon madula na ang kauhaw para sa re­hy­dra­tion nga ilimnon.

Kon san-o mangayo sing bulig sa doktor:

Kon maathag ang mga tanda sang pagkanamalhan.

Kon indi makainum ang tawo.

Kon ang lupot magpadayon sa apat ka adlaw nga wala sing pag-alibyo (ukon pagkatapos sing isa ka adlaw sa mga lapsag nga may malala nga lupot).

Kon sobra ang pagsuka.

[Kahon sa pahina 12]

Mga Tanda sang Malala nga Pagkanamalhan

Diutay ukon wala nagapangihi

Madasig nga paghugos

Mamala nga bibig

Nagayupok nga yubon sang mga lapsag

Nagapalangdalom nga mga mata

Madasig, maluya nga pulso

Daw nagakaging nga panit

Kimpita ang panit sing duha ka tudlo. Kon ang nagpilo nga panit indi mag-uli sing normal, ang bata ginamalhan

Ginkuhaan: Where There Is No Doctor, ni D. Werner, London, 1981, pahina 159.