Pagbantay sa Kalibutan

Ang Bomba sa Hiroshima Gintukod Liwat

Ang sibu gid nga kopya sang bomba atomika nga naghapay sa Hiroshima gintukod sang mga mananalawsaw sa Los Alamos Na­tion­al Lab­o­ra­to­ry sa New Mex­ico. Ang rason? Agod malubad ang tanhaga nga nagapabilin gihapon tuhoy sa mga epekto sang radyasion gikan sa bomba nga naglupok sang nagligad nga 40 ka tuig. Samtang ang bomba nga ginpalupok sa Nagasaksi kag ang iban pa nga bomba nga gintilawan plu­to­nium nga mga hinganiban, ang bomba nga ginpalupok sa Hiroshima amo lamang ang ura­ni­um. Sang maaga nga bahin sang 1980, ang pag-usisa liwat sa bomba nga naglupok nagpakita nga ang kalkulasyon sang una sala, kag sa baylo sang neutron nga radyasion, ang resulta sang bomba gam­ma rays. Ang buylog nga panikasog sang mga 60 ka sientipiko gikan sa Estados Unidos kag Hapon nagapanghikot karon sa paglubad sang hulusayon kon diin nga kalkulasyon ang husto kag agod mapat-od ang impormasyon nga magabulig sa pagpahamtang sing proteksion nga limite para sa pagkanadayag sang tawo sa radyasion. “Ang leksion amo nga wala gid kita sing ideya tuhoy sa kasangkaron sang biolohiko nga mga epekto sang nuklear nga mga hinganiban nga gingamit sa inaway,” siling ni Dr. Hugh De­Witt, isa ka pisisista sa isa sang duha ka pasilidad sa Estados Unidos nga sa diin ginadesinyo ang nuklear nga mga hinganiban. “Ang mga resulta mahimo nga grabe pa sa ginapatihan sang bisan sin-o sa Departamento sang Depensa.”

Kapiot sa Aprika

“Ang ika-21 nga sinapol sang Or­ga­ni­za­tion of African Uni­ty natapos . . . sa tapos ginbaton ang isa ka deklarasyon nga ang kalabanan nga pungsod sa Aprika malapit na sa ‘ekonomiko nga pagkalusod,’” report sang The New York ­Times. “Mga 150 milyones ka Aprikano ang nagaatubang sing kakulang sing kalan-on, kag halos katunga sang mga pungsod sang Aprika ang nagasandig sa bulig nga kalan-on.” Lakip sa mga tikang nga ginrekomendar agod mabuhinan ang mga problema amo ang dugang pa nga puhunan sa agrikultura, mas mataas nga prisyo sang mga mangunguma, paggamit sing mga pangganyat para sa pagtubo sang industriya. “Ang palaligban karon amo kon bala ining mga rekomendasyon tumanon gid,” siling sang isa ka opisyal nga taga-Sidlangan Aprika. Bisan pa kuno ang iban nga pungsod nakasugod na sa paghimo sing mga reporma, sia nagdugang: “Sing prangka, daw lain ang ginauna sang iban.”

Nabahinbahin

“Ang Departamento sang Agrikultura nagagasto sing $5.3 milyones kada tuig sa pagpanalawsaw nga himuon ang tabako nga ‘isa ka wala sing peligro nga sigarilyo,’” report sang The New York ­Times, samtang ang De­part­ment of ­Health and Hu­man Serv­ices nagasiling nga ina nga pagpanalawsaw wala sing pulos. “Ang konklusyon nga amon nahimo sang nagligad nga pila ka tuig amo nga wala sing sigarilyo nga wala sing peligro,” siling ni Don­ald R. Shop­land, temporaryo nga direktor sang Of­fice of Smok­ing and ­Health. “Mas maayo pa nga igasto ninyo ang kuwarta sa pagpaluya sang pagsigarilyo sa baylo magtinguha nga islan ang mga ingrediente sang sigarilyo.” Napulo ka tuig na nga nagapanalawsaw ang Departamento sang Agrikultura. Ang mga humalambal sang industriya sang tabako nagapanghiwala nga nagahimo sila sing amo man sini nga panalawsaw. Ang isa sa ila nagsiling: “Wala kami sing nahibaloan nga mahimo ang isa ka wala sing peligro nga sigarilyo, gani paano kami magpanghikot para sa mas wala sing peligro nga sigarilyo?”

Ang Una nga Handum

“Ano ang luyag gid sang Hapones nga kabataan?” pamangkot sang Asahi Eve­ning News. “Suno sa surbe kasan-o lang, amo ang kuwarta. Kag ang mga ginikanan, suno sa surbe, wala nagapaluya sa ila.” Ang surbe sa 1,244 ka estudyante sa primarya kag junior hayskol kag sa ila mga ginikanan sa Koganei, isa ka siudad sa guwa sang Tokyo, ginsugo sang konseho sang siudad tuhoy sa mga problema sang mga pamatan-on. Ngaa luyag nila ang kuwarta. “Bangod sang kalipay nga ginahatag sini,” siling sang 57 porsiento sang mga pamatan-on nga ginsurbe, samtang 43 porsiento ang nagsiling nga kinahanglan ang kuwarta agod may “ibakal.” Ang pamantalaan nagsiling: “Ang konseho naghinakop nga ang kamatuoran nga kapin sa 50 porsiento sang kabataan ang interesado sa kuwarta tungod lamang sini nagapahangop nga ang ila kalibutan indi tuhay sa kalibutan sang mga adulto nga sa diin ang yen labing gamhanan.”

Natago Liwat

Ang ngalan sang Dios, nga Jehova, nasanagan kasan-o lang sang ginkay-o ang 200 anyos nga simbahan sa Kuhmoinen, Finland. Samtang ginakakas ang daan nga pintura, ang tinaga nga “Jehova” (Finnish nga pagtigbato sang balaan nga ngalan) sa dalagku nga mga letra maathag nga makita sa dingding sa ibabaw sang altar kag sa ubos sang isa ka daku nga laragway sa ubos sang dingding. Ang palaabuton “sining makalilibog diutay nga tinaga, subong man ang daku nga laragway sa dingding,” siling sang lokal nga pamantalaan nga Kuh­mois­ten Sanomat, “ginbinagbinag sa nanuhaytuhay nga mga bahin sini sa sulod sang kongregasyon, kag namat-od sila nga ang padesisyunon amo ang konsilyo sang parokya.” Ang manugtatap sang museo sang Cen­tral Finland, nga si ­Janne Vilkuna, nagkabig sa laragway nga “tuman ka hamili nga dapat ini kay-uhon dayon paagi sa propesyonal nga kalantip,” report sang pamantalaan. Apang ang konsilyo sang parokya nag-ugyon tanan nga tabonan ang laragway kag sa amo matago ang “makalilibog” nga ngalan sang Dios.

Indi Makawat nga Pasundayag sang Taliambong

Sang ang 150 ka malahalon nga buhat sang taliambong gikan sa Unyon Sobyet ginpadala agod ipasundayag sa London, “wala sing eskort nga mga salakyan ukon naarmasan nga mga salakyan, wala sing daku nga siguro, kag wala sing pangkontrol sa temperatura,” report sang Ob­serv­er. Ngaa? Bangod ang tanan nga butang nag-abot sa holograpiko nga porma. Bangod sini nalakip ang mga butang nga tuman kadaan kag delikado nga isaylo, subong man nangin posible nga ipasundayag ini sa lainlain nga duog sa isa ka tion. “Ang isa lamang sang ‘buhat sang taliambong,’ nga ginpasundayag, ang Scythi­anhon nga puni nga bulawan sang ikap-at nga siglo BC ginpasiguro sing $10 milyon dolyares kag may yara ini anay permanente nga naarmasan nga eskort sang maglakbay ini pa Estados Unidos sang nagligad nga pila ka tuig,” siling sang pamantalaan. Ang de-kolor nga hol­o­grams, nga amo kuno ang labing maayong kalidad nga natigayon, ginhimo paagi sa “gamhanan, pito sing wave­length ­pulsed la­ser.

Sa Katalagman nga mga Elepante

Ang Cen­tral African Republic isa sang katapusan nga mga kuta sang mga elepante sa Aprika, siling sang con­serv­a­tion­ists sang ilahas nga mga sapat. Apang ang isa ka grupo nga nagsurbe paagi sa eroplano nagreport sing “malaglagon nga pagdiutay” sang mga elepante didto sang nagligad nga apat ka tuig suno kay Dr. Iain Douglas Hamilton, isa ka katapo sang nagsurbe nga grupo kag nagapanguna nga eksperto sa mga elepante sa Aprika. Ang mga mangangayam gikan sa Sudan kag Chad nagapamatay sang mga sapat bangod sang ila mga bangkil. Dugang pa, ginapamatay sila sang lokal nga mga tawo bangod sang ivory kag karne. Ginabanta sang grupo nga nagsurbe nga ang populasyon sang mga elepante sa republika nagnubo halin sa 80,000 tubtob sa 15,000 sang nagligad nga napulo ka tuig.

Patay nga Dagat

“Ang Naaminhan nga Dagat mapatay sing biolohiko sa sulod sang 25 ka tuig sa pinakalawig kag mahimo nga sa sulod sang tatlo ka tuig,” siling sang The German Tri­bune, nga nagreport sang surbe nga ginhimo ni Propesor Konrad Buch­wald sang Hanover University. Suno kay Buch­wald, ang labing maayo nga mahimo amo nga huptan ang polusyon sa karon nga nibel sini. Wala sia nagalaum nga mapasag-uli pa ang Naaminhan nga Dagat sa iya anay relatibo nga pagkaputli.

Mga Aborsion sa Canada

Ang pederal nga pagtuon sang Sta­tis­tics Can­ada nagapahayag nga ang kadamuon sang aborsion sa tunga sang mga tin-edyer kapin sa doble sang aborsion sa tunga sang mga babayi nga kapin sa 25 anyos. May yara 16 ka aborsion nga ginhimo sa kada 1,000 ka lin-ay sa ulot sang edad nga 15 kag 19. Amo sini kon ipaanggid sa 7 sa kada 1,000 sa mga babayi nga 25 pa 44, kag 18 sa kada 1,000 sa mga babayi nga 20 pa 24. “Sa 17,725 ka aborsion nga ginhimo sa tunga sang mga tin-edyer nga ginhimo sang 1981, 7 por siento ang ikaduha na nga operasyon, nagtaas halin sa 5 por siento,” siling sang The ­Globe and Mail sang To­ron­to, Can­ada, sa pagreport sang mga nasapwan. “Ang mga babayi nga 20 pa 24 nagdugang sang kadamuon sang ila pagpaaborsion liwat sing tubtob sa 16 por siento halin sa 11 por siento.”

Nagahunahuna nga mga Lapsag

“Ang posibilidad nga ang 2 ka adlaw ang kagulangon nga lapsag nagahunahuna nagpasako sa mga espesyalista sa pagtubo sang bata,” report sang The Toronto Star. Tubtob sining karon lang, siling sang report, ang mga eksperto nagapati nga ang mga lapsag nga bata pa sa 8 ukon 12 ka bulan indi makapahituhog sang mga impormasyon gikan sa isa sang ila mga igbalatyag. Apang sa tuigan nga sinapol sang nagligad nga tuig sang Amer­ican As­so­cia­tion for the Ad­vance­ment of Sci­ence, si Andrew Meltzoff sang University of Wash­ing­ton nagreport nga ang mga lapsag nga 12 pa 21 ka adlaw ang kagulangon napanilagan nga nagailog sang mga hitsura sang nawong. Sia nagahinakop nga ang lapsag may ikasarang sa “pagpaliton sang impormasyon nga mabaton sini gikan sa nanuhaytuhay nga mga igbalatyag kutob gid sa pagkabun-ag, kag may sikolohiko ini nga mga mekanismo sa paghimo sing mga kaangtanan sa ulot sang iya kaugalingon kag sang iban pa nga mga tawo sugod gid sa umpisa.”

Pag-inum sa TV

Ang mga ginikanan nga nabalaka nahanungod sa ginatan-aw sang ila mga kabataan sa TV may isa pa ka butang nga dapat kabalak-an: ang pag-inum. Suno sa surbe sang ginapaguwa sa TV sa United Kingdom, 71.7 porsiento sang tanan piksion nga mga programa ang nagapakita sing pag-inum sing alkohol, kag sa promedyo may yara 3.4 sina nga danyag sa kada oras. Apang, ang ginakabalak-an sing daku amo ang nasapwan nga “malaka lamang ginapakita ang pag-inum sing alkohol kag ang espesipiko nga mga resulta sini, subong sang mga pagsalakay, aksidente sa salakyan, sunog, hungod nga pagpatay, pag-abuso sa pamilya, ukon balatian sa lawas,” siling ni Anders Hansen, nga nagpanalawsaw sa sini sa University of Leicester. Sa kabaliskaran, ina nga mga programa nagahatag sa mga tumalan-aw sing impresyon nga ang pag-inum bahin sang maayo nga pagkabuhi ukon sang pagkabuhi sang mga manggaranon kag may sarang.

Nagahambal ang Kuwarta

Sa panikasog nga buligan ang mga bulag, ang Carleton University’s Sci­ence-Tech­nology Work Shop sa Canada nagahimo sing mamag-an kag barato nga kasangkapan nga “makabasa” kon pilahon ang papel nga kuwarta kag “makaanunsyo” kon pilahon ini sa Pranses ukon Ingles paagi sa voice syn­the­si­zer. Ang isa ka diutay nga microprocessor makamutik kon pilahon ang kuwarta paagi sa pag-usisa sang mga serye sang madukot kag lus-aw nga mga rayaraya, kaanggid sa makita sa madamo nga produkto sa madamo nga pungsod. Ang mga sumalakdag sang imbension nagalaum nga ang mga rayaraya ilakip sa papelon nga kuwarta sang Can­ada sa masunod nga tion nga idensiyo ini liwat.

Kabataan kag mga Bitamina

Ang kinaandan nga ginikanan mahimo nagapati nga ang “bitamina wala sing peligro kag amo ang mahulas nga paagi agod ‘masiguro ang kapagros’ sang kabataan.” Apang, ang isa ka pagtuon nga ginbalhag sa Can­a­dian Med­ical As­so­cia­tion Jour­nal nagapakita nga ang “sobra nga dosis sang madamo nga bitamina may kapin nga peligro sa mga kabataan sang sa problema sa nutrisyon nga ginapatihan mapunggan sini,” siling sang balita sang Can­a­dian ­Press. Ginpakita sang pagtuon nga ang sayop nga pagpati sang mga ginikanan tuhoy sa kaayohan sang mga bitamina amo ang nagapanguna nga kabangdanan sang sobra nga dosis. Isa ka kinaandan nga sayop ang paghunahuna nga kon ang isa ka butang makahatag sa imo sing kaayohan, ang madamo sini makapaayo sa imo sing kapin.