Indi Na Makatalanhaga ang Balatian sa Hunahuna

BUANGBUANG, buang, buangit. Ining mga tinaga nagapautwas sing kahadlok kag mga laragway sang mga kuwarto para sa buang kag sing hugot nga mga panapton para sa mga buang agod indi sila makahulag. Apang, indi tanan nga may balatian sa hunahuna mabaris. Ukon indi tanan sang may makatilingala nga personalidad ukon batasan may balatian sa hunahuna.

Ang tagsa ka balatian sa hunahuna may pila ka espesipiko nga mga sintoma. Ang man­ic-de­pres­sion, halimbawa, isa ka pagbag-obag-o sang emosyon, kon kaisa masadya kag kon kaisa masubo. Apang, ang pasyente nga may ma­jor de­pres­sion masami nga may “daku, kag wala sing untat nga kasubo.”a Ang anx­i­e­ty dis­or­ders, subong sang pho­bia, mahimo nga makaparalisar sa mga biktima paagi sa wala sing kabangdanan nga kahadlok.

Apang, sa sini kag sa masunod nga artikulo, hambalan naton ang isa ka balatian nga nagalaragway gid sang balatian sa hunahuna.

Schizophrenia—Ang Pinakamadulom nga Bahin sang Balatian sa Hunahuna

Sang sa ospital, pila pa ang nasal-an ni ­Irene—ginahakos niya ang mga doktor kag mga nars subong madugay na nadula nga mga paryente. May mapanimahoan sia nga indi mapanimahoan sang iban. Nakombinse sia nga nagaplano ang ospital sa pagpatay sa iya! “Isa ka bes gingapos nila ako sa akon katre,” baton niya.

Ano ang resulta sang pagpangusisa? Amo ang schiz­o­phre­nia, isa ka balatian nga sa ulihi magaapektar sa isa sa kada isa ka gatos ka tawo. Kapin sa isa ka gatos ka bag-o nga mga kaso kada tuig ang nagakatukiban sa Estados Unidos lamang.b

Ang schiz­o­phren­ic wala sing kambang nga personalidad sa kahulugan nga may doble ukon madamo nga personalidad (isa ka tuhay kag malaka nga balatian) apang may diperensya nga personalidad. Binagbinaga, halimbawa, ang isa ka soltero nga si Jer­ry, nga ginlaragway sang iya doktor subong may schiz­o­phre­nia nga sibu gid sa ginalaragway sang libro. Ang iya mga mata nagakaurungan sa isa ka tion kag sa masunod nagatalom. Ang iya ginapanghambal wala nagahilituhog nga pagsamo sang kahadlok (“Gindala ako diri sang mga tawo agod koryentehon”) kag sang handurawan lamang (“Nagalingin ang ulo sinang laragway”). Ginapahog sia sang mga tingog nga iya mabatian sa iya kaugalingon lamang. Nagahuramentado ang utok niya.

Ang schiz­o­phre­nia may madamo nga sintoma nga makatilingala: halusinasyon, mga tingog nga mabatian sa kaugalingon, tiko nga panghunahuna, wala sing kabangdanan nga kahadlok, kag mga emosyon nga malayo sa katunayan. Ano ang kabangdanan sini? Sang nagligad nga dekada lamang ang ginbasol sang mga doktor amo ang mga ginikanan nga nagapabuang sa ila mga anak. Sa karon ginapatihan sang iban nga baliskad ang nagakatabo. Ang mga ginikanan nagaantos sing daku nga kahuol kag kapiot kon ang isa ka bata schiz­o­phren­ic.

Gani nagasiling karon ang kalabanan nga doktor nga sayop ang pagbasol anay sa mga ginikanan. Sa pagkamatuod, ang Biblia nagalaygay sa mga ginikanan nga indi pagpaakigon ang ila mga anak. (Colosas 3:21) Apang kon matabo man ini, daw indi posible nga ini lamang magahimo sa ila mga anak nga mangin schiz­o­phren­ic. May mga kabangdanan nga indi makontrol sang mga ginikanan.

Ang Bahin sang Genetiko

Si Nick kag si Herbert (indi matuod nga mga ngalan) kapid. Sang matawo sila, si Nick ginpadaku sang mahigugmaon nga mga ginikanan nga nag-ayop sa iya, kag si Herbert ginpadaku sang indi mainulikdon nga lola. Sang bata pa sila nagsugod na sa pagpakita ang ila pagkabuangit. Si Nick nagapanunog kag nagapangawat. Si Herbert, maluyagon man sa kalayo—kag sa pagpaantos sa mga ido. Nadayonan gid sila nga mangin schiz­o­phre­nic kag sila nga duha gindala sa ospital para sa mga buang.

Nataboan lamang bala? Ukon ginadala bala sang ­genes ang schiz­o­phre­nia? May 14 ka kapid nga ginpadaku nga nabulag sa isa kag isa kag sa sini ang isa ka kapid nagbalatian sing schiz­o­phre­nia. Siam sa kabataan ang nagbalatian man sini. Maathag nga ang ­genes may bahin sa schiz­o­phre­nia. Apang, kon magminyo ang duha ka schiz­o­phren­ic, 46 porsiento lamang ang tsansa nga ang ila kabataan magbalatian man sing schiz­o­phre­nia. “Kon ang schiz­o­phre­nia resulta gid sang maisog nga ­gene, kuntani 75% sang kabataan ang magbalatian sing schiz­o­phre­nia,” suno sa libro nga Schiz­o­phre­nia: The Epigenetic Puzzle.

Indi lamang mga ­genes ang nadalahig. Ang mga awtor sang Mind, Mood, and Medicine nagahaumhaum: “Nahibaloan na nga ang sikolohiko nga eksperiensia—halimbawa, ang kahuol sa inaway—makaapektar sing daku sa kemikal, hormonal, kag pisiolohiko nga pagpanghikot sang lawas. Sa sikyatriko nga mga balatian, ang sikolohiko nga eksperiensia masami nga makilal-an subong amo ang nagapadasig nga kabangdanan sa isa ka madali tapikan nga tawo.” Kag ano ang papel sang mga ­genes? Si Dr. Wender kag Dr. Klein nagapadayon: “Ang amon kabilogan nga pagtamod amo nga ang genetiko nga mga kabangdanan mahimo nga nagahimo sa isa ka indibiduwal nga madali tapikan sang pila ka porma sang sikolohiko nga eksperiensia.” Gani samtang ang schiz­o­phre­nia wala ginapanubli, ang huyog sa sini mahimo nga ginapanubli.

Abnormal nga mga Utok

Ang Schizophrenia Bulletin nagapresentar sing isa pa ka bahin sang makapagumon nga problema: “Ang pamatuod nga ginpakita nagapahangop nga ang mga utok sang mga pasyente nga may schiz­o­phre­nia masami nga nagaunod sing mga abnormalidad.”

Si Dr. Arnold Schei­bel nagsiling nga sa bahin sang utok nga ginatawag hip­po­cam­pus, ang mga selula sang nerbios sa normal nga mga pasyente nagalinya “subong sang diutay nga mga soldado.” Apang sa mga utok sang pila ka pasyente nga may schiz­o­phre­nia, “ang mga selula sang nerbios kag ang ila mga proseso wala gid nagahilisanto.” Sia nagapati nga amo ini ang kabangdanan sang mga halusinasyon kag paghandurawan sang schiz­o­phren­ic. Nasapwan nga nagdaku ang wala sing unod nga bahin sang utok. Ang labi ka makawiwili sa tanan amo ang tukib nga ang mga utok sang may balatian sa hunahuna mahimo nga nagaunod sing biokemikal nga mga depekto! (Tan-awa ang masunod nga artikulo.)

Apang, tubtob sa karon, wala pa sing isa ka abnormalidad sa utok ukon biokemikal nga depekto nga nasapwan nga kinaandan sa tanan nga schiz­o­phren­ic. Sa amo nagapati ang mga doktor nga ang schiz­o­phre­nia mahimo nga “madamo nga diperensya, nga may madamo nanuhaytuhay nga kabangdanan.” (Schiz­o­phre­nia: Is There an Answer?) Mahinay maghikot nga virus, kulang nga bitamina, tublag sa metabolismo, alerhiya sa kalan-on—pila lamang ini sang mga kabangdanan nga ginapangangkon nga nadalahig sa schiz­o­phre­nia.

Apang bisan pa indi gihapon mahibaloan sang medikal nga siensya ang sibu nga kabangdanan kag mekanismo sang balatian, si Dr. E. Ful­ler Tor­rey nagasiling: “Ang schiz­o­phre­nia isa ka balatian sa utok, nga kilala na karon sing pat-od. Ginabaton ini sang siensya kag biolohiya nga matuod nga nagaluntad subong nga ang di­a­be­tes, mul­ti­ple scle­ro­sis, kag kanser ginabaton sang siensya kag biolohiya nga matuod nga nagaluntad.” May yara man pamatuod nga ang makapapung-aw nga mga diperensya may amo man nga kaangtanan sa biolohiya.

Sa amo, indi na tanhaga ang balatian sa hunahuna—kag ang makahuluya nga tanda sini. Nagsanag ang posibilidad nga mabulong ini.

[Footnotes]

[Laragway sa pahina 5]

Mahimo nga pila ka kabangdanan ang nadalahig sa pag-umpisa sang balatian sa hunahuna

“Hinadlokan ako sa mga tinaga nga balatian sa hunahuna!” siling ni Irene. “Ang mga tinaga subong sang ‘schizophrenia’ ukon ‘depression’ wala gid sa bokabularyo ko. Ang balatian sa hunahuna may makahuluya nga tanda. Nagakahulugan ini sing ‘pagbuang’ ukon ‘pagsulod’ sa ospital sang mga buang! Ang iban sang akon mga abyan nagdumdom pa gani nga gindemonyo ako!”

Genetiko?

Palibot?

Mga abnormalidad sa utok?

Kemikal nga mga depekto?

Pagkaon?