Ano ang Kanser? Ano ang Kabangdanan Sini?
AYHAN nagakaigo gid, sa sulod sang mga tinuig ang tinaga nga “kanser” nakatigayon sing negatibo nga kahulugan. Ang mga prase subong sang “nagalapta kaangay sang makamamatay, makadalaya nga kanser” nagtiklod sa madamo nga tawo sa pagtakop sang ila hunahuna sa tinaga kag sa matuod nga kahulugan sini.
Apang, sa karon, sang ginpadayag ini sa tuyo nga bulngon, daw indi na ini tanto ka makahaladlok. Sa baylo nga “makamamatay” pirme, sa masami “mabulong” na ini. Sa baylo nga “nagalapta” pirme, sa masami mapunggan pa ini samtang indi pa hil-ob. Gani, ano gid ang kanser? Kag ano ang kabangdanan sini?
Ang Britaniko nga mga eksperto nga sanday Sir Richard Doll kag Richard Peto nagpaathag: “Ang lainlain nga mga kanser sa tawo mga balatian nga sa diin ang isa sang madamo nga mga selula nga nagahuman sa lawas sang tawo ginabag-o sa isa ka paagi nga ini nagapamuad sang iya kaugalingon, kag nagapatubas sing minilyon sina nga selula nga may diperensya kag makapamuad sa kaugalingon, ang iban sini mahimo maglapta sa iban nga mga bahin sang lawas kag sa ulihi amo ang mangibabaw sa sini.”—The Causes of Cancer.
Ang daku nga pamangkot karon amo nga ngaa? Ngaa ang iban nga mga selula nagalisa sa normal nga dihunan kag nagadamo sing abnormal?
Importante Bala ang Imo Estilo sang Pagkabuhi?
Sa karon nga tion sang pagpanalawsaw sa kanser, wala pa matukibi sang mga doktor ang solusyon sa kanser. Ang kamatuoran nga ini nagadugang ginpamatud-an nanday Dr. John C. Bailar III kag Dr. Elaine M. Smith nga nagsiling kasan-o lang sa The New England Journal of Medicine: “Kutob sang 1973 tubtob sang 1981 ang kadamuon sang tanan nga neoplasm [kanser] kon tingbon nagdugang sing 13.0 porsiento. . . . Wala sing rason sa paghunahuna nga, sa kabilugan, ang kanser nagabuhin.”
Sa daku nga kasangkaron, ang mga eksperto sa kanser natung-an sa duha ka kinahanglanon nga mangita sing nagakaigo nga bulong sa makamamatay nga kanser kag ang kinahanglanon nga palig-unon ang pagtapna sini paagi sa pag-asoy sang matuod nga mga kabangdanan. Ang pagpanalawsaw sa mga kabangdanan nagadul-ong sa nanunaytuhay nga mga teoriya—ang kabangdanan bala yara sa mga virus, sa mga gene, sa reaksion sang ikasarang sang lawas sa pagbato, sa mga kemikal, sa palibot, sa mga hilo sa lawas, sa kombinasyon sini, ukon sa lain pa nga butang? Kag paagi sa anong proseso nga ang isa ka selula nagalain kag dayon nagalapta?
Ang eksperto sa kanser, nga si Propesor Stephan Tanneberger, nagsiling: “Napamatud-an na karon nga isa ini ka proseso nga nagadalahig sing pila ka hugna nga sa diin ang isa ka normal nga selula nga may tuhay nga gene nangin selula sang tumor sa idalom sang impluwensia sang pila ka kabangdanan. Nahibaluan namon nga ang mga virus, mga radyasion kag ang kemikal nga mga sustansya nagahuman sina nga mga kabangdanan, apang wala sing peligro hambalon nga ang reaksion lamang sa isa kag isa sang pila sina nga mga kabangdanan ang nagapatubas sing selula sang kanser sa madamo sing hugna nga proseso.”—Prisma.
Ano ang kahulugan sini para sa aton sa matag-adlaw nga pagkabuhi? Suno kay Dr. Charles A. LeMaistre, presidente sang American Cancer Society, ang aton mga batasan sa pagkabuhi sa adlaw-adlaw may kaangtanan sa mga kabangdanan sang kanser. Sia nagsiling: “Ang kalabanan nga sientipiko karon nagapati nga ang aton matag-adlaw nga batasan—ang aton ginakaon kag ginainom, kon bala nagapanigarilyo kita kag kon daw ano kasunson nga ginapadayag naton ang aton kaugalingon sa adlaw nagapat-od sa dakung kasangkaron sang aton katalagman nga tapikan sing madamo nga kanser.”—Magasin nga Ebony.
Ining punto ginpamatud-an sang pagpanalawsaw sang mga eksperto sang University of Oxford nga sanday Doll kag Peto. Sila nagsiling: “Ang makatilingala nga mga butang nga maobserbahan sa tawo mahimo magpahangop sing mga ideya nga indi gid mahanabo sa pag-imbestigar sa laboratoryo. Sing maragtason, nagahatag sila sing punto nga maumpisahan para sa daku nga bahin sang pagpanalawsaw sa kanser paagi sa pagtudlo sang mga katalagman nga naangot sa pagkanadayag sa mga produkto sang karbon, sa init sang adlaw, sa rayos ekis, sa asbestos, kag sa madamo nga kemikal. Nagatawag sila sing igtalupangod sa mga katalagman nga naangot sa pag-usang sing nanuhaytuhay nga sinamo sang bunga, tabako, kag apog kag sa pagpanigarilyo.”
Sanglit wala nagapalareho ang mga estilo sang pagkabuhi kag ang palibot sang mga pungsod, nagakahulugan ini nga ang iban nga mga pungsod may huyog nga madali tapikan sang pila ka sahi sang kanser sang sa iban nga sahi. Halimbawa, ang Inglaterra, nga sa diin ang paggamit sing tabako lapnag na sa sulod sang mga dekada, nagapanguna sa kanser sa baga. Ang Nigeria, nga wala tanto nagagamit sing tabako, may manubo lamang nga kadamuon sina nga balatian sa karon. Ang Connecticut, E.U.A., nagapanguna sa kanser sa colon kag sa barukan, samtang pinakadiutay ang Nigeria.
Ang isa pa ka halimbawa kon paano ang estilo sang pagkabuhi may kaangtanan sa kanser amo ang Kaposi’s sarcoma, isa ka malaka nga kanser. Ang mga homoseksuwal amo ang ginatapikan sini sang nagligad nga pila ka tuig bangod sang AIDS, nga nagapaluya sa ikasarang sang sistema sang pasyente sa pagbato kag nagapadayag sa iya sa impeksion kag sa sini nga sarcoma.
Ang posible nga dugang pa nga kabangdanan sang kanser ginpakita ni Dr. Kenneth R. Pelletier sang University of California School of Medicine: “Ang pila ka pag-eksperimento sa sapat kag tawo nagpakita nga ang kahuol, sikolohiko nga kapung-aw, kag ang iban pa sikososyal nga mga kabangdanan nagapaluya sa ikasarang sang organismo sa pagpugong sang pagtubo sang balatian subong sang kanser ukon sa paglimite sang paglapta sini.”—Holistic Medicine.
Ang iban nga mga doktor nagapati man nga ang sobra nga kahuol makaapektar sa sistema sang lawas sa pagbato kag sa amo nagapadayag sa isa ka tawo sa kanser kag sa iban pa nga mga balatian. Usisaon naton karon sing maayo pa ang pila sang kapin kaathag nga mga kabangdanan sang kanser.
Tabako—Isa ka Makamamatay nga Kaaway
Sa sulod sang mga dekada ang tabako gin-angot sa kanser. Busa indi makapakibot nga mabasa ang masunod nga balita: “Ang World Health Organization, nga nagasambit sang report nga halos isa ka milyon ka kamatay kada tuig ang mapabangod sa paggamit sing tabako, nagpaguwa sing mabaskog nga pagtagudili sa pagpanigarilyo kag pagtabako.” Yadto nga balita, nga ginbalhag sa The New York Times, nagpadayon sa pagsiling nga “ang pagpanigarilyo amo ang kabangdanan sang 90 porsiento sang tanan nga kaso sang kanser sa baga, sang 75 porsiento sang tanan nga kaso sang chronic bronchitis kag sang emphysema kag sang 25 porsiento sang ischemic nga balatian sa tagipusuon subong man sang iban pa nga sahi sang kanser, sang mabudlay nga pagmabdos kag sang mga balatian sa respiratoryo.”
Ang tabako may daku nga papel sa kanser amo kon ngaa si Dr. Byron J. Bailey, University of Texas Medical Branch, nagapati nga ang pagkagiyan sa tabako dapat tawgon nga tobaccoism, kag ang resulta sini, kanser. Sia nagsulat sa JAMA (Journal of the American Medical Association): “Dapat naton mahisayran nga ang tobaccoism amo ang labing makamamatay nga pagkagiyan sa droga sa Estados Unidos [sa kalibutan!] karon kag mas daku ang epekto sini sa kabuhi kag dolyar sang sa tingbon ang cocaine, heroina, acquired immuno-deficiency syndrome, mga aksidente sa trapiko, pagpatay, kag mga pag-atake sang mga terorista.”
Apang kamusta ang paggamit sang ginatawag nga “wala sing aso nga tabako,” ang pagsinghot kag pag-usang sing tabako, nga popular karon sa minilyon ka tawo sa bug-os nga kalibutan? Ang The New England Journal of Medicine nagreport nga “sa India, sa mga bahin sang Central Asia, kag sa Bagatnan-sidlangan nga Asia, ang kanser sa baba mas masunson sang sa Estados Unidos. Sa kamatuoran, amo ini ang labing kinaandan nga kanser sa sadto nga duog.” Ang report nagpadayon: “Ang wala sing aso nga tabako nga ginapaagi sa baba, ini lamang ukon updan sing mga ingrediente subong sang areca nut kag buyo kag apog, ginpakita nga nagapadugang sing daku sa katalagman nga kanser sa baba.”
Tabako kag Alkohol—May Kaangtanan Bala?
Ano ang masiling sa pagtingob sa pagpanigarilyo kag pag-inom? Ginapamatud-an ni Dr. Doll kag Dr. Peto nga ang alkohol may “reaksion” sa pagpanigarilyo, ang tagsa ka ahente nagapabaskog sang epekto sang isa kag isa. Nga ang alkohol nadalahig sa pagtubo sang kanser ginsuspetsahan sa sulod sang 60 ka tuig, bangod ginpakita nga ang kanser sa baba, pharynx, larynx, kag sa esophagus mas masunson sa mga tawo nga ang trabaho nila nagapalig-on sa ila sa pag-inom sing madamo nga alkohol.”
Ining konklusyon ginpalig-on pa sang Aleman nga eksperto sa kanser nga si Propesor Tanneberger, nga nagsiling: “Ang pagpanigarilyo kag ang sobra nga pag-inom amo ang una gid nga makatalagam. . . . Indi mapanghiwala ang kamatuoran nga may kaangtanan ang paagi sang pagkabuhi sang isa ka tawo kag ang pagtubo sang kanser.”
“Inosente” nga mga Manugpatay
Minilyon ka tawo kada tuig ang nagapadayag sang ila kaugalingon sa isa ka manugpatay nga daw makalilipay kag inosente—ang silak sang adlaw. Apang ang sobra nga pagbulad sa adlaw, labi na kon nagadul-ong ini sa sobra nga pagkasunog sa mga tin-edyer, mahimo tunaan sang melanoma, isa ka maitom nga kanser sa panit. Suno sa isa ka medikal nga report: “Ang mga kahimtangan nga may daku gid nga peligro amo ang hinali nga pagbulad sang maputi nga panit sa silak sang adlaw.”—The Causes of Cancer.
Indi pasapayanan ini nga kabangdanan, kay, sa Estados Unidos lamang, 23,000 ka bag-o nga kaso kag 5,600 ka kamatayon ang ginapaabot sini nga tuig. Ang madali maapektohan sini amo ang mga tawo nga maputi, may asol nga mga mata, bukay ukon mamulamula nga buhok, kag may mga pikas.
Ang sobra nga pagkanadayag sa rayos ekis (X rays) sa medikal nga eksamin mahimo nga isa pa ka “inosente” nga kabangdanan sang kanser. Halimbawa ang “madasig nga pagdugang sini . . . mas daku sa kanser sa thyroid sang sa iban nga sahi sang tumor kag mahimo nga sa bahin mapaathag sang epidemya sang indi makatalagam nga mga kanser sa thyroid nga ginatuga sang medikal nga paggamit sing rayos ekis.”—The Causes of Cancer.
Bisan ang kalan-on nga aton ginakaon mahimo nga isa pa ka wala ginasuspetsahan nga kabangdanan sang kanser. “Ang mga pagtuon nagapahangop nga ang pila ka kalan-on kag ang pila ka sustansya nga makuha sa sina nga mga kalan-on mahimo nga may kaangtanan sa pagtubo sang kanser. Ang mga natukiban nagapahangop nga ang pagkaon sing madamo nga tambok makatalagam nga kabangdanan sang kanser. . . .
“Natukiban sang mga sientipiko ang kaangtanan sang pagkakulang sing pila ka bitamina—A kag C—kag sang kanser. Halimbawa, ang kalan-on nga manubo sa bitamina A gin-angot sa kanser sa prostate gland, sa balikawang, sa panit, sa barukan kag sa colon.”—Department of Health and Human Services sang E.U.
Ang isa ka makawiwili nga halimbawa amo ang aflatoxin, “nga produkto sang fungus nga Aspergillus flavus nga kinaandan nga nagatubo sa mga mani kag sa iban pa nga carbohydrate nga ginatago sa mainit kag mahamog nga mga klima.” Suno kay Dr. Doll kag Dr. Peto, amo ini ang “daku nga kabangdanan sang pagtubo sang kanser sa atay sa pila ka tropikal nga mga pungsod.”
Sa Tapos sang Kabangdanan kag Epekto—Ano ang Masunod?
Ang kamatuoran amo nga sa dimagkubos may 200 ka sahi sang kanser nga may madamo nga magkatuhay ukon nagainangot nga mga kabangdanan. Sa pila ka kaso, wala pa mahibaloi sing pat-od ang mga kabangdanan. Ang mga kemikal nga ginagamit sa kalan-on, subong man ang kemikal nga ginagamit sang mga industriya batok sa polusyon, gintudlo nga amo ang posible nga mga kabangdanan. Bangod sa pila ka rason, ang pagkaatrasar sa pagmabdos sing panganay nga anak, sa amo nagapalantang sang kinaugali nga paggatas sang suso, may kaangtanan man sa kanser sa suso. Para sa dugang pa nga impormasyon tuhoy sa mga kabangdanan sang kanser, tan-awa ang kahon sa pahina 6.
Kon napamatud-an na sang mga sientipiko nga ang kabangdanan sang madamo nga kanser amo ang paggawi sang tawo kag ang mga butang sa palibot, malapit na kita sa importante nga mga solusyon sa kanser nga problema—pagtapna kag pagbulong. Binagbinagon ini sa masunod nga artikulo.
[Kahon sa pahina 5]
Kahulugan sang mga Termino sa Kanser
Tumor—abnormal nga bukol; hubag; ginatawag man nga neoplasm, ukon bag-o nga unod. Mahimo ini mangin makahalalit ukon indi makahalalit.
Benign—mga selula nga wala nagasalakay ukon nagalapta sa iban nga tisyu. Apang, ang indi makahalit nga tumor makatuga sing makatalagam nga problema.
Malignant—mga selula nga nagasalakay ukon nagalapta sa mga tisyu sa palibot kag, kon indi mapunggan, magadaug sa ulihi sa pasyente.
Kanser—makahalalit nga tumor. Ang kanser may duha ka grupo—sarcomas kag carcinomas.
Sarcomas—kanser sa nagatukod kag nagaangot nga mga tisyu, lakip ang mga tul-an, cartilage, tambok, kag maskulo.
Carcinomas—kanser nga nagaapektar sa mga tisyu nga nagatabon ukon nagahapin sa mga organo sang lawas subong sang panit, mga tinai, mga baga, kag mga suso.
Carcinogen—makapakanser nga sustansya.
Metastasis—paglaton sang balatian gikan sa ginhalinan sini padulong sa dugang pa nga mga bahin sa lawas.
Lymph—matin-aw nga pluido nga nagasirkular sa lawas. Nagaunod ini sing puti nga selula sang dugo, antibodies, mga higko, kag nagapabaskog nga mga sustansya.
Lymph glands—ukon nodes. Sing normal ginasala sini ang mga higko gikan sa lawas. Ang sistema sang lymph importante sa depensa sang lawas batok sa impeksion.
(Pasad sa Cancer and Vitamin C, ni Dr. Ewan Cameron kag Dr. Linus Pauling; The Facts About Cancer, ni Dr. Charles F. McKhann.)
[Kahon sa pahina 6]
Pila ka Napamatud-an nga Makapakanser nga mga Ahente sa mga Tawo
Kabangdanan Duog sang Kanser
Aflatoxin (ukon agup-upon nga mani)‐‐‐‐‐‐‐‐‐Atay
Sobra nga pag-inom sing alkohol‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Baba, tutunlan, esophagus, atay
Asbestos‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Baga, pleura, peritoneum
Pag-usang sing bunga, tabako, apog‐‐‐‐‐‐‐‐ Baba
Kasangkapan (matig-a nga kahoy)‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐Sinuses sa ilong
Mga gamit nga panit‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Sinuses sa ilong
Sobra nga nutrisyon (nagatuga sing sobra nga katambok)‐‐‐‐ Endometrium, barukan
May edad na nga pagmabdos sang panganay Suso
Wala sing anak ukon diutay nga kabataan‐‐‐‐‐‐ Obaryo
Parasitic infections:
Schistosoma haematobium, Aprika‐‐‐Barukan
Chlonorchis sinensis, China ‐‐‐‐‐‐‐Atay
Pagkasalamwanan sa sekso‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Cervix uteri; panit
Steroids‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Atay
Tabako‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Baba, tutunlan, baga
Virus (hepatitis B)‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐‐ Atay
(Pasad sa The Causes of Cancer)