Pagbantay sa Kalibutan
Nagakadula ang Impluwensia sang Batikano
Sa sulod sang mga siglo ang ngalan nga Espanya kag Pransya nangin pareho sing kahulugan sa malalimon nga mga alak kag sa mabakod nga Katolisismo. Sa karon, ang alak nagailig gihapon, apang ang supurta para sa Iglesia Romana Katolika sa sining duha ka pungsod sang Bagatnan nga Europa madasig nga nagabuhin. Ang Kruispunt, isa ka Romano Katoliko nga magasin sang Olandes, nagareport nga 46 porsiento lamang sang tanan nga Katsila ang maluyag gihapon irehistro subong aktibo nga mga Katoliko, kag 18 porsiento lamang sang tanan nga katawhan sa Espanya ang nagasimba kada semana. Sing kaanggid, ang Sofres Institute sa Paris, Pransya, nagpahibalo nga 55 porsiento sang tanan nga Romano Katoliko sa sadto nga pungsod ang nagapati nga ila masikway ang opisyal nga mga pinamulong sang papa kag sa gihapon maayo nga mga Katoliko. Nagapati sila nga ang aborsion kag ang sekso sa wala pa ang kasal matugutan kag nga “indi gid kinahanglanon nga magbuylog sa isa ka parokya ukon sa isa ka Katoliko nga organisasyon.” Ang pagtuon nagapakita nga sa Espanya kag sa Pransya 15 porsiento sang populasyon ang nagtalikod na karon sa relihion.
Makapalip-ot-Kabuhi nga Kombinasyon
“Ang kombinasyon sang indi masustansya nga pagkaon kag maikit nga pagmabdos makabuhin sang kabuhi sang isa ka babayi sing lima ka tuig sa kada bata nga iya mabun-ag,” siling sang Asiaweek. “Ang internasyonal nga mga espesyalista nagarekomendar sing duha pa tatlo ka tuig sa ulot sang mga pagmabdos.” Ang mas malawig nga kal-ang magaamlig sa iloy gikan sa “pagluya” bangod sa pagmabdos kag pagpasuso kag makapapagros man sang lawas sang bata. Ginasambit man sang report ang mga kaayuhan sang pagpasuso “sa pagpugong sa malnutrisyon kag sa pagbuhin sang kamatay sa mga bata.”
Musika Para sa Operasyon
Makabulig bala ang musika sa mga pasyente sa tion sang operasyon? Ang mga resulta sang pagpanalawsaw nga ginhimo sa Jefferson General Hospital sa Port Townsend, Washington, nagapahangop nga makabulig ini. Ang mga epekto sang musika sa hulot uluperahan sa 25 ka pasyente ginton-an sang music therapist nga si Helen Lindquist Bonny kag sang nurse anesthetist nga si Noreen McCarron. Gingamit ang musika sa baylo sang bulong nga pangpakalma sa pagtabon sa gahod sa sulod sang hulot uluperahan nga sa masami nagatuga sing kahilas sa wala pa ang operasyon. Ang matahom nga musika nagapanubo sang presyon sang dugo kag sang kadasig sang pitik sang tagipusuon, siling sang American Health, kag ginabuhinan man sini sing tunga gid ang bulong nga pangpakalma nga kinahanglan sa pagpakalma sa mga pasyente. Ang amo man sini nga pagtuon sa Republika Pederal sang Alemanya nagpakita sing kaanggid man nga pagbuhin. Gingamit ang klasikal nga musika, subong man ang bantog nga musika sang katuigan 40 kag 50, nga may palareho nga tempo kag ritmo. Ginlikawan ang magaris kag magahod nga mga tunog. Si McCarron nagsiling nga ang makapasulhay nga epekto sang musika katumbas sa 2.5 mg sang Valium. Ang mga pasyente nga nagapamati sa sini masami nga maayo sing pamatyag sa tapos sang ila operasyon kag madali makapauli.
Nagasangkad nga mga Desyerto
“Kada tuig, doble sa kadakuon sang Belgium nga duog, 60 000 kuadrado kilometro [23,000 kuadrado milya], ang nangin desyerto,” siling sang New Scientist nga magasin. “Amo sini walay sapayan sang mga panaad sang nagligad nga 10 ka tuig sang 94 ka pungsod nga punggan ang pagdamo sang balas.” Ang daku nga bahin sang $6 bilyones (U.S.) nga ginpain tubtob sa karon sang manggaranon nga mga pungsod sa pagpugong sa pagsangkad sang desyerto ginagamit sa sanitasyon kag paghimo sing mga karsada. Bisan pa natalupangdan ang kadalag-an sa pila ka rehiyon, wala sing isa ka pungsod ang nakapugong sa pagsangkad sang desyerto.
Nagalabang sa mga Limite sang Duta
Ang limite sang sistema sang duta nga nagasupurta sa kabuhi ginalabang nga mahimo magresulta sa permanente nga pagbag-o kag halit, paandam sang Worldwatch Institute. Ang bag-o nga report sini, ang State of the World 1987, nagsiling nga ang “mga panikasog sa pagpauswag sang talaksan sang pagkabuhi nagasugod sa pagbutang sa katalagman sang kapagros sang bug-os globo nga ekonomiya.” Ang resulta nga pagdagta, pagkapatay sang mga espesyi sang tanom kag sapat, kag ang pagbuhin sang produkto sa kalan-on kag gatong “nagahimo sa duta nga daw indi na mapuy-an para sa palaabuton nga mga kaliwatan,” siling sang report. Nagdugang ini: “Wala pa sing kaliwatan nga nag-atubang sa masibod nga mga hulusayon nga nagakinahanglan sing gilayon nga igtalupangod. Ang nauna nga mga kaliwatan pirme nga nagpakita sing kabalaka para sa palaabuton, apang kita ang una nga ginaatubang sing mga desisyon nga magapat-od kon bala ang duta nga mapanubli sang aton kabataan sarang mapuy-an.”
Bili sang Hilo
Madamo nga hilo ang mahal pa sa mga hiyas ukon bulawan, siling sang Sobyet nga magasin nga Sputnik. “Halimbawa, ang isa ka onsa sang hilo sang cobra nagabili sing 9,000 dolyares [U.S.], sang Bungarus caeruleus 14,000 dolyares, sang isa sa mga man-ug sa dagat 43,000 dolyares, sang silindro nga man-ug sa kapagangan sa Naaminhan nga Amerika 56,000 dolyares, sang boomslang nga man-ug sa Aprika 283,000 dolyares, sang bumblebee (Bombus muscorum) 1,134,000 dolyares, kag sang babayi nga itom nga widow spider sang Amerika 2,360,000 dolyares.” Ngaa kamahal gid sang bili? Bangod mabudlay ini matigayon, ang iban nga espesyi tuman kalaka. Luwas pa, ang mga insekto nagapatubas sing mga miligramo lamang sang hilo kag ang mga man-ug sing mga napulo ka tulo, kag isa ka bulan ang kinahanglanon sa paghimo sing isa pa ka dosis. Walay sapayan sang bili, madamo ang nagakinahanglan sa sini nga mga hilo agod gamiton nga serum sa pagluwas sa mga nakagat kag subong bulong sa mga balatian.
Daku nga Halit sang Polusyon
“Sa Switzerland, nga sa diin katunga sang duta ang kagulangan ukon kabukiran, ang promedyo nga halit sang asido nga ulan 50 porsiento,” report sang International Herald Tribune, samtang “sa iban nga mga duog . . . ang kadamuon sang napatay ukon malapit na mapatay nga mga kahoy 65 porsiento.” Ina nga mga estadistika nagapahadlok sa mga ekologo nga nagatamod sa asido nga ulan subong isa ka serioso nga problema nga nagaapektar sa daku nga bahin sang naaminhan nga Europa. Sa Republika Pederal sang Alemanya, halimbawa, kapin sa 50 porsiento sang mga kahoy ang patay na ukon malapit na mapatay, kag sa Pransya, amo man ang matuod sa Vosges nga rehiyon. Sa Poland ang halit sang asido nga ulan 40 porsiento. Suno sa dokumento gikan sa Polish Academy of Social Sciences, nga ginbalikwat sa semanal nga magasin sang Pransya nga L’Express, ang polusyon sa hangin kag sa tubig nagalapta man nga kapahamakan sa Poland. Walay sapayan sang serioso nga problema sang Europa sa polusyon, si Dr. Claude Martin, espesyalista sa asido nga ulan, nagtu-ad: “May pagpangalag-ag sa paghikot sa sini kag sa mabaskog nga paghikot sa sini.”
“Madasig nga Panikasog”
Indi mahibal-an kon pila gid ang espesyi sang mga tanom kag sang mga sapat. Ginabanta nga ini halin sa 5 pa 30 milyones, apang tubtob sa karon mga 1.6 milyones lamang sini ang nakilal-an. Sanglit diutay lamang ang naton-an para sa sientipiko nga mga leksion ukon magamit sa ekonomiya, paathag sang The New York Times, ang mga biologo “nagapangabay sing bag-o nga dag-on sang paglagulad sa kinaiya, isa ka madasig nga panikasog sa pagpangita kag sa pagtuon sa minilyon ka espesyi antes sila madula.” Ang kalabanan sining mga espesyi nagapuyo sa tropikal nga kagulangan, nga ginalaglag sang mga nagapamulod sing kahoy ukon ginahimo nga mga talamnan kag mga rantso. Bisan pa ang diutay nga mga sapat kag mga tanom wala ginakanugunan sang publiko indi subong sang mga balyena ukon mga panda, sila ang “sadsaran sang masibod nga mga balayan nga nagasakdag sa tanan nga kabuhi, lakip ang mga tawo,” report sang Times.
Bag-o nga Peligro sang Dugo
Ang mga opisyal sa panglawas sang Estados Unidos nagakabalaka nga ang isa ka tumalagsahon nga virus nga nagapakanser mahimo nga nagalapta suno sa paagi sang isa ka virus nga nagatuga sing AIDS. “May pamatuod kami karon nga ang isa ka virus nga nagalapta paagi sa dugo kag naangot sa isa ka malala gid nga balatian namutikan sa E.U.,” siling ni S. Gerald Sandler, direktor medikal sang Red Cross. Ang virus nga ginatawag human T-cell leukemia virus one, ukon HTLV-I, amo ang nahauna nga virus nga nakilal-an nga nagatuga sing kanser sa mga tawo. Wala labot nga nagatuga ini sing isa ka porma sang leukemia sa mga adulto, ang virus gin-angot man sa isa ka balatian sa nerbios—tropical spastic paraparesis, ukon TSP—nga kaanggid sa multiple sclerosis. “Ang virus may tumalagsahon nga peligro bangod madugay ini nga nagapahimunong,” siling sang The Wall Street Journal. “Ang mga tawo nga may amo sini nga virus mahimo nga indi magmasakit sing leukemia sa sulod sang pila ka tuig.” Apang sa tion nga maglutaw ang balatian, ang tawo nga nagamasakit sini masami nga mabuhi sing tatlo ka bulan lamang.