Pagbantay sa Kalibutan

GINMULAY ANG BAG-O NGA KATEKISMO

Sa nahauna nga tion sugod sang ika-16 nga siglo, ginrebisar sang Batikano ang iya katekismo. Apang ang 434-pahina nga sumaryo sang Romano Katoliko nga doktrina ginmulay sang pila ka obispo sa Estados Unidos. Ila “ginsilingan ang Batikano nga ang bag-ong katekismo nagagamit sing daan na nga ihibalo sa Biblia kag sing seksi nga hambal kag nagapakadiutay sang ekumeniko nga pag-uswag sang nagligad nga mga dekada,” siling sang U.S.News & World Report. “Ginmulay ini sang mga obispo bangod gintamod sini nga literal ang rekord sang pagpanuga kag bangod ginkabig sini ang pila sang mga dinalan sang Bag-ong Testamento subong ‘direkta nga pagreport sang maragtas.’” Sayop nga impresyon ang ginahatag, siling sang mga obispo, “nga ang tanan nga bahin pareho sing importansia.” Nangatarungan sila nga ang “kinahanglanon” nga mga doktrina sang iglesia, subong sang pagkabanhaw ni Jesus, dapat ipadaku gikan sa mga pagtuluuhan nga, sa ila opinyon, indi gid sigurado, subong sang pagluntad sang mga anghel kag ang pagpanaug ni Cristo sa impierno. Kon matapos na, ang bag-ong katekismo mangin “panuytoy lamang para sa mga lider sang iglesia sa tagsa ka pungsod kay nagahimo sila sang ila kaugalingon nga mga katekismo,” siling sang U.S.News & World Report.

AIDS—MADULOM NGA PALAABUTON

Walo pa napulo ka milyon ka tawo sa bug-os nga kalibutan ang may virus sang AIDS, report sang WHO (World Health Organization), isa ka pagdugang nga nagapakita nga ang pagpaliton sang virus paagi sa heteroseksuwal nga relasyon nagadugang. “Maathag na karon nga ang biktima sang impeksion sang HIV sa bug-os nga globo madasig nga nagalain, labi na sa mauswagon nga mga pungsod,” siling ni Dr. Michael H. Merson, direktor sang ahensya. Ginapakotpakot man sang WHO nga ang pagdamo sang impeksion magadala sing kamatayon sa dimagkubos tatlo ka milyon ka babayi kag kabataan sa katuigan 1990, labaw sing anom ka beses sa kadamuon nga napatay sa AIDS sang katuigan 1980. Ang kadamuon sang mga lalaki nga mapatay sa AIDS sa tion sang dekada ginapaabot nga mas madamo pa. Sa pagkapatay sang ila mga ginikanan, minilyon sang kabataan nga wala malatni sini nga impeksion ang mangin mga ilo. Suno sa report, ang AIDS amo na ang nagapanguna nga kabangdanan sang kamatayon sa mga babayi nga 20 pa 40 anyos ang edad sa dalagku nga mga siudad sa Amerika, Nakatundan nga Europa, kag sa Aprika sang sub-Sahara, nga sa diin 1 sa 40 ka adulto nga mga lalaki kag mga babayi ang ginasiling nga naimpeksion.

ISA KA “MINAHAN SANG BULAWAN” ANG MGA TANOM NGA BULONG?

Makuwartahan bala sang mga pungsod kaangay sang Brazil ang ila mga rain forest? Mahimo, suno sa isa ka artikulo sa Scanorama (Scandinavian Airlines System’s in-flight magazine): “Ginapanugda sang WHO [World Health Organization] . . . ang pagkultibar sa mga hardin sang mga tanom nga bulong kag ang pagbaligya sing bulong nga mga tanom. Ang Danes nga botanista nga si Ole Hamann nagsiling nga ginakabig niya ini nga mga proyekto subong isa ka posible nga ‘minahan sang bulawan’ para sa nagauswag nga mga pungsod.” Sa anong paagi? Ang madamo nga tanom sa rain forest, sa madamo nga kaso wala pa matilawi tuhoy sa bulong nga ikasarang sini, isa ka hangkat sa mga mananalawsaw. Mga 250,000 ka tanom ang nakilal-an na, apang “ginabanabana sang mga botanista nga 30,000 pa ka espesyi sang tanom ang mahimo mangin mapuslanon sa pag-away sang nanuhaytuhay nga mga balatian, kay “sa tanan nga ginresita nga bulong nga ginagamit sa Nakatundan, sa dimagkubos 25 porsiento, kag mahimo malapit sa katunga, ang nagaunod sing kinaugali nga mga sustansya nga ginkuha sa mga tanom.”

PAGPANIGARILYO NGA EPIDEMYA

“Sa sulod sang nagligad nga duha ka dekada, ang paggamit sing tabako nag-uswag sa bug-os nga kalibutan sing halos 75%,” report sang JAMA (The Journal of the American Medical Association), kag “amo ang kabangdanan sang halos 2.5 milyones ka sobra ukon hilaw nga kamatayon kada tuig—halos 5% sang tanan nga kamatay.” Samtang ang pagkinahanglan sa tabako nga mga produkto ginbuhinan sa mauswagon sa ekonomiya nga mga pungsod, natalupangdan sang nagauswag nga mga pungsod, labi na sa Southeast Asia, Aprika, kag Latin Amerika, nga nagdamo ang mga tawo nga nagapanigarilyo. Nasapwan, halimbawa, sang Estados Unidos ang iya kaugalingon sa isa ka makahuluya nga tindog nga nagasakdag sang batok sa pagpanigarilyo nga kampanya sa sulod sang pungsod sini samtang nagapamilit ini sa pagbukas sing bag-o nga mga merkado sa luwas para sa iya tabako nga mga produkto agod mabuhinan ang alkanse sa negosyo. Suno sa report, ginabanta nga 200 milyones ka kabataan karon nga kubos sa edad nga 20 anyos ang mapatay sa ulihi bangod sang pagtabako, kag ang kamatay bangod sa kanser sa baga magadugang sa bug-os nga kalibutan tubtob sa duha ka milyon sa tuig 2000.

DAKU NGA PAG-USWAG TUHOY SA KAWAYAN

Kawayan. Suno sa Asiaweek, ikap-at nga bahin sang pumuluyo sang kalibutan ang nagasandig sa sini para sa pagkaon, kumpay para sa sapat, kasangkapan, taklasan nga hagdan, kag papel nga mga produkto. Amo ini ang ginakaon sang higante nga mga panda. Mabakod ini, indi madali madunot, kag mamag-an. Apang ang kalabanan nga espesyi sang kawayan nagapamulak kag nagapatubas sing binhi sing makaisa lamang, nga nagahinguyang sing 12 tubtob 120 ka tuig sa paghimo sina, ayhan nahisuno sa nasulod nga relo sini, kag sa tapos sina nagakapatay ang bug-os nga tanom. Tubtob karon, ini nga kinaiya nagpaslaw sa paninguha sang mga sientipiko sa pagtukib sing ginpauswag nga bariedad, kay ang labing importante nga mga espesyi nagahinguyang sing 30 ka tuig sa pagpamulak kag sa amo masami nga ang mga sientipiko nga nadalahig sa sini patay na pag-abot sini. Ang magasin nga Nature nagasiling nga ang mga botanista nagasiling karon nga nakatukib sila sing paagi sa pagsumpakil sa relo sang duha ka espesyi sang kawayan kag sa pagpabulak sini sing maaga nga mahimo makapatubas sing mas maayo nga mga bariedad kag dalayon nga makasuplay sing mga binhi nga inugtalanom. Paagi sa pagbutang sang linghod nga mga tanom sa pinasahi nga kombinasyon sang pagtubo, ang nagakaigo nga kadakuon sang mga bulak napatubas sa sulod sang pila ka semana lamang, kag ang kalabanan nagpatubas sing mga binhi sa tapos mamulak.

KON ANG KABUHI NAGADALA SING KAMATAYON

“Handurawa,” siling sang obstetrician nga si Malcolm Potts, “nga kada ikaanom nga oras, sa adlaw-adlaw, isa ka jumbo jet ang nagakahulog kag ang tanan nga pasahero sini patay. Ang 250 ka pasahero mga babayi, ang kalabanan hoben pa, ang iban mga tin-edyer pa lang. Sila tanan nagabusong ukon bag-o lang magbata. Ang kalabanan sa ila may magagmay pa nga kabataan nga nabilin sa balay, kag ang mga pamilya nagasandig sa ila.” Ginalaragway sang ilustrasyon ang tunga sa milyon ka babae sa bug-os nga kalibutan nga nagakapatay sa tion sang pagbusong ukon pagbata kada tuig. “Nobentay nuebe porsiento sining kamatay sang mga iloy ang nagakatabo sa imol nga mga pungsod,” siling sang New Scientist. “Ang labing daku nga mga manugpatay amo ang hemorids, impeksion, toxaemia, pagbata sing suli kag ang pag-aborsion sang indi lantip nga doktor.” Ang wala ginakinahanglan nga mga pagbusong nagadul-ong sa tuigan nga pagpatay sa mga iloy kag mga kiring. “Kada tuig sa ulot sang 40 kag 60 ka milyon ka babayi ang luyag magpaaborsion,” siling sang magasin.

MGA RELIKYA SANG EGIPTO YARA SA KATALAGMAN

Ang pagtukod sang Aswân High Dam sang katuigan 1960 “nagdala sing daku nga pagbalhin sa palibot sang Nile Valley,” siling sang The New York Times. “Ang tubig sa idalom sang mga monumento nagsaka; ang hangin kapin kainit kay ang mga kanal sang irigasyon wala gid nagakahubsi; ang asin sa duta ginakuha paagi sa dumaan nga mga patsada, ginakakas sila gikan sa mga bato sa idalom sang duta; nahigkuan sang imburnal ang duta.” Subong resulta, ang arkeolohiko nga bahandi sang Egipto—ang labing daku sa kalibutan—nga nakalampuwas sa madamo nga milenyo yara karon sa katalagman. Nagadaku ang ebidensya nga bisan ang mga duog nga wala pa makutkot, nga sang una gindumdom nga luwas kag naproteksionan, nahalitan. Ang mga eksperto ginaupangan sang pagkadaku sang problema, nga wala makahibalo kon ano ang himuon. “May yara kapin sa 2,000 ka lulubngan, madamo nga monumento, piramid, obelisco,” siling ni Sayed Tawfiq, direktor sang Egyptian Antiquities Organization sa Cairo. “Kon magtalana ka sing duha ka tuig para sa tagsa ka lulubngan agod mapasag-uli ini, magadugay ina sing 4,000 ka tuig.”

NATUKIBAN BAG-O NGA ESPESYI

Kada tuig kapin sa 10,000 ka bag-o nga mga espesyi sang mga tanom kag mga sapat ang ginatukib sang mga sientipiko. Ang kalabanan sini mga insekto, upod ang lima pa napulo ka bag-o nga mga mamalya kag amo man nga kadamuon sang mga pispis ang ginakilala kada tuig. Bisan pa daw madamo na ini, daku pa ang hilimuon sang mga biologo. Ginabanabana nga may 50 milyones ka espesyi sang mga tanom kag mga sapat sa kalibutan, kag kubos sa 1.5 milyon ang nakita na kag ginkatalogo. Ang pagkatukib sa isa ka bag-o nga sapat, ang itom sing guya nga lion tamarin, nagkuha sang igtalupangod kasan-o lang, kay natukiban ini kubos sa 320 kilometros gikan sa ikatlo sa pinakadaku nga metropolis sang kalibutan, sa madamo sing pumuluyo nga baybayon sang Brazil. Samtang nagakadula ang tropikal nga kagulangan, ginakahadlukan nga ang mga espesyi madula sing madasig sang sa makita sila.

EPEKTO SANG PANGPAMILYA NGA PAGKABUHI

“Ang kahimusan sang pamilya may daku nga kahilabtanan sa kapagros kag pagtubo sang mga bata,” patalupangod sang isa ka artikulo sa The Wall Street Journal. Ang estadistika gikan sa “pagsurbe sang gobierno sang [E.U.] sa kapagros kag emosyon sang mga 17,000 ka kabataan nga nagaedad halin sa pagkalapsag tubtob 17 anyos” nagpahayag nga “ang kabataan nga nagapuyo sa indi kinaandan nga mga pamilya may kapin nga mga problema sang sa mga nagapuyo upod sa kinaugali nga mga ginikanan.” Ang risgo nga maaksidente ukon mahalitan sang tuig antes sang surbe 20 tubtob 30 porsiento nga mas mataas para sa kabataan nga nagapuyo upod sa diborsiado ukon namana liwat nga iloy. Ipaanggid sa mga nagapuyo upod sa ila biolohiko nga mga ginikanan, ina nga mga kabataan may posibilidad nga 40 tubtob 75 porsiento nga magsulit sa pag-eskwela. Ang kabataan gikan sa nautod nga pag-asawahay 70 porsiento nga may posibilidad nga masuspendir ukon tabugon sa eskwelahan; kag ang kabataan nga may mga iloy nga wala gid mamana may doble nga posibilidad nga magaatubang sing amo man nga mga problema. Ang kabataan sa mga pamilya nga ginapangunahan sang mga iloy 50 porsiento man nga may posibilidad nga hapuon.