Ang Espanyol nga Inkisisyon Paano Ini Natabo?

Sang koresponsal sang Magmata! sa Espanya

HUNYO 5, 1635 sadto, sang si Alonso de Alarcón ginpahibalo nga may sugo sa pagdakop sa iya. Ang iya mga protesta nga sia wala sing sala wala ginsapak. Ginbilanggo sia nga isahanon. Tatlo ka beses nga “gin-agda” sia sa pagtu-ad sang iya mga krimen, apang nagsiling sia nga wala sia sing sala.

Sang Abril 10, 1636, ginpaantos sia sa instrumento nga palaantusan tubtob nga nalipong sia. Sang Oktubre 12, ginpamatbatan sia sing 100 ka latigo kag anom ka tuig nga pagkatapok.

“Para sa Daku Pa nga Himaya sang Dios”

Si Alonso isa ka manughabol sa Toledo, Espanya, (ginpakita sa ibabaw) amay sang tatlo ka anak nga babayi, kag paralisado ang pihak sang iya lawas. Ang iya mismo doktor nagpahibalo sa mga imbestigador nga ang pagpaantos sarang mahimo nga wala sing katalagman—sa dimagkubos sa bahin sang iya lawas nga indi paralisado. Si Alonso biktima sang Espanyol nga Inkisisyon.

Ang iya krimen? Gin-akusar sia nga nagkaon sing karne sa adlaw sang Biernes (nagpahangop ini nga sia may Judiyo nga mga huyog) kag sing pasipala batok kay Birhen Maria (nagsiling kuno sia nga ang isa sang iya mga anak nga babayi birhen pa sang sa kay Maria). Ang nag-akusar sa iya amo ang lokal nga pari.

Ginton-an sang mga teologo ang kaso kag nagmando nga ang mga panumbungon batok sa iya isa ka maathag nga pamatuod sang erehiya. Ang bug-os nga pahito gintawag nga ad majorem Dei gloriam (para sa daku pa nga himaya sang Dios), bisan pa indi amo sina ang paghangop ni Alonso kag sang mga 100,000 pa nga ginkasaba sang Inkisisyon.

Indi makapakibot, ang Espanyol nga Inkisisyon nangin hayo sang relihioso nga pagpigos kag panatisismo. Bisan ang tinaga nga “inkisisyon,” nga sang primero nagkahulugan lamang sing “buhat sa pagpangusisa,” may kahulugan na karon nga pagpaantos, inhustisya, kag walay kaluoy nga pagsikway sa tawhanon nga mga kinamatarong. Paano gintukod inang mapigusuon nga makinarya? Ano ang mga tulumuron sini anay? Sarang bala ini mapakamatarong subong isa ka “kinahanglanon nga kalautan”?

Ang Inkisisyon—Ang Dalanon sa Paghiusa?

Sang ika-13 nga siglo gintukod sang Katoliko nga Iglesia ang Inkisisyon sa Pransya, Alemanya, Italya, kag Espanya. Ang daku nga katuyuan sini amo nga dulaon ang nagapamatok nga relihioso nga mga grupo nga gintamod sang mga klero subong makatalagam sa iglesia. Sang madula ining mga grupo, ang impluwensia ining ginsakdag sang iglesia nga Inkisisyon nagluya, apang magatuga ini sing malaut nga mga resulta para sa madamo nga Espanyol mga duha ka siglo sang ulihi.

Sang ika-15 nga siglo ginbihag sang Katoliko nga Hari Isabel­la kag Hari Fer­di­nand ang katapusan sang mga Muslim Moor nga nag-ukupar sang daku nga bahin sang Espanya sa walo ka siglo. Nangita sing mga paagi ining mga monarka agod maghiusa ang pungsod. Ang relihion ginkabig nga isa ka kombenyente nga kasangkapan agod matigayon ina nga katuyuan.

Sang Septiembre 1480 ang Inkisisyon naglutaw liwat sa Espanya, apang ang gahom sini naghalin sa Estado. Ang katuyuan sini amo ang “pagpaputli sa pungsod kag pagpahiusa sang pagtuo.” Ginhaylo sang Katoliko nga mga manuggahom sang Espanya si Papa Sixtus IV nga magpaguwa sing mando nga nagaawtorisar sa ila sa pagtangdo sing mga inkisitor para sa katuyuan nga usisaon kag silutan ang erehiya. Sa tapos sadto, gingastuhan sang Estado ang Inkisisyon kag gintukod ang mga pahito sa pagpanghikot sini. Nagsugod ang krusada sa pagpatuman sang estrikto nga relihioso nga pagkapalareho sa pungsod. Ang institusyon ginpahikot sang Do­min­i­can kag Fran­cis­can nga mga prayle apang ginadumalahan sang monarkiya.

Amo ini ang pag-asawahay para sa kasulhay sang Iglesia kag sang Estado. Naghandum ang iglesia nga dulaon ang katalagman nga ginakabig sini gikan sa linibolibo ka Espanyol nga mga Judiyo kag mga Moor nga ginkombertir sa Katolisismo sing pilit apang ginasuspetsahan nga nagahupot gihapon sang ila daan nga mga pagtuluohan. Gamiton sini sa ulihi ini gihapon nga paagi sa pagdula sang Protestante nga mga grupo nga naglutaw sang masunod nga siglo.

Ang Inkisisyon nangin mabaskog man nga hinganiban para sa Estado. Ginpunggan sini ang tuhay nga pagtuluohan, nakakuha ini sing daku nga kita nga ginkompiskar gikan sa mga biktima sini, kag nagkonsentrar sing gahom sa mga kamot sang monarkiya. Sa sulod sang tatlo ka siglo ining makahaladlok nga institusyon nagpatuman sang iya kabubut-on sa mga Espanyol.

Si Torquemada—Ang Pinakamapintas nga Inkisitor

Sang 1483, tatlo ka tuig sa tapos sang paglutaw liwat sang Inkisisyon sa Espanya, si Tomás de Torquemada, isa ka Do­min­i­can nga prayle kag makahalam-ot nga may Judiyo nga ginhalinan, gintangdo subong inkisitor-heneral. Indi malabawan ang iya kapintas sa ginasuspetsahan nga mga erehes. Gindayaw sia ni Papa Sixtus IV bangod sang iya “pagpakita sing kakugi sa mga butang nga nagaamot sa kadayawan sang Dios.”

Apang, sang ulihi, si Papa Alexander VI, nga hinadlukan sa sobra nga mga pagpanghikot ni Torquemada, nagtinguha sa pagbuhin sang iya gahom paagi sa pagtangdo sing duha pa ka inkisitor-heneral. Wala ini sing pulos. Si Torquemada nagpadayon sa pagpakita sing kabug-osan nga awtoridad, kag sa tion sang iya pagkaheneral, ginsunog niya sa dimagkubos ang 2,000 ka tawo sa usok—“isa ka makasiligni nga kalaglagan bangod sang prinsipio sang pagkapanatiko,” suno sa The Encyclopædia Britannica. Linibolibo ang nagpalagyo sa luwas, samtang dimaisip nga iban pa nga ginbilanggo kag ginpaantos ang ginpanguhaan sang ila propiedad. Sing maathag, si Torquemada nakombinse nga ang iya buhat ginhimo sa pag-alagad kay Cristo. Sa pagkamatuod, ginpakamatarong sang doktrina sang iglesia ang iya mga buhat.a

Apang, ang Biblia nagapaandam nga ang relihioso nga kakugi mahimo nga napatalang. Sang nahaunang siglo, ginlaragway ni Pablo ang mga Judiyo nga naghingabot sa mga Cristiano subong mga tawo nga may “kakugi sa Dios; apang indi suno sa sibu nga ihibalo.” (Roma 10:2) Gintagna ni Jesus nga ang napatalang nga kakugi mahimo pa gani nga magapahulag sa ila nga patyon ang wala sing sala nga mga tawo, nagahunahuna nga sila ‘nagahalad sing balaan nga pag-alagad sa Dios.’—Juan 16:2.

Ang mga pagsulundan ni Torquemada nagailustar sing maayo sang makapasubo nga mga resulta sang kakugi nga ginpatig-a sang pagkamaynadampigan sa baylo nga updan sang gugma kag sibu nga ihibalo. Ang iya ginhimo indi ang Cristianong dalanon sa pagtigayon sing paghiusa sang pagtuo.

Ang Inkisisyon kag ang Biblia

Bangod sang mga inkisitor, sa sulod sang mga siglo halos imposible para sa mga Espanyol nga makabasa sing Biblia sa ila pamulong. Ang pagpanag-iya lamang sini sa ila pamulong ginkabig sang mga inkisitor nga erehiya. Sang 1557 opisyal nga gindumilian sang Inkisisyon ang Biblia sa bisan anong bernakular nga mga pamulong sang Espanya. Indi maisip nga Biblia ang ginsunog.

Sang 1791 lamang nga ang Katoliko nga Biblia sa Espanyol gin-imprinta sang ulihi sa Espanya, pasad sa Latin Vul­gate. Ang una nga kompleto nga pagbadbad sang Espanyol nga iglesia gikan sa orihinal nga mga pamulong, ang Nacar-Colunga nga Biblia, ginbalhag sang 1944.

Ang kasangkaron sang gahom sang Inkisisyon sa sining bahin makita man sa katunayan nga bisan ang sinulat sang kamot nga Ro­mance (una nga Espanyol) nga mga Biblia sa personal nga librarya sang hari, sa El Escorial, ginrepaso sang inkisitor-heneral. Ang paandam nga “prohibited” makita gihapon sa isa ka pahina sining mga tolon-an.

Mahimo nga ang pagdumili sa Biblia sa madamo gid nga siglo sa Espanya nangin isa ka kabangdanan kon ngaa interesado ang mga Espanyol sa Balaan nga Kasulatan karon. Madamo sa karon ang may Biblia kag sinsero nga nagahandum nga mahibaluan kon ano gid ang ginatudlo sini.

Ang Matuod nga Nawong sang Inkisisyon

Ang indi malikawan nga resulta sang Inkisisyon amo ang pag-uswag sang kakagod kag suspetsa. Si Papa Sixtus IV nagreklamo nga ang mga inkisitor nagapakita sing kapin nga kailigbon sa bulawan sang sa kakugi sa relihion. Ang bisan sin-o nga manggaranon nga tawo may katalagman nga pakamalauton, kag bisan pa mahimo nga “makapasag-uli [sia] sa iglesia” sa tion sang proseso sang pagpangusisa, ang iya mga pagkabutang kompiskaron gihapon.

Ang iban ginhukman sa tapos sila mapatay, kag ang ila mga manunubli nabilin nga wala sing kuwarta, kon kaisa pasad sa wala nagapakilala nga mga in­form­er nga nagabaton sing porsiento sa ginkompiskar nga manggad. Ang lapnag nga paggamit sing mga espiya kag mga in­form­er nagpatubas sing isa ka klima sang kahadlok kag suspetsa. Sa masami ginagamit ang pagpaantos agod makuha ang mga ngalan sang “mga masigka erehes,” nga nagaresulta sa pag-aresto sa madamo nga wala sing sala nga mga tawo pasad sa pinakadiutay nga pamatuod.

Ang mabaskog batok-Semitiko nga mga suspetsa nagdul-ong sa iban pa nga mga pag-abuso. Halimbawa, Si Elvira del Campo sang Toledo ginsumbong sang 1568 bangod nagsuksok sia sing matinlo nga panapton sang adlaw nga Sabado kag nagalikaw sa pagkaon sing karne sang baboy, nga ginapatihan nga mga pamatuod sang sekreto nga pagbuhat sing Judaismo. Wala sing kaluoy nga ginpaantos sa instrumento nga palaantusan, nagpakiluoy sia: “Mga ginuo, ngaa indi ninyo ako sugiran kon ano ang luyag ninyo nga isiling ko?” Sa ikaduha nga sesyon sang pagpaantos dapat niya itu-ad nga indi ang delikado nga tiyan ang nagtiklod sa iya nga likawan ang karne sang baboy kundi, sa baylo, amo ang iya Judiyo nga mga huyog.

Wala Madaug ang Tagipusuon kag Hunahuna

Apang, ang maisog nga mga tingog sang pagprotesta nabatian, bisan sang mabaskog gid ang gahom sang Inkisisyon. Si Elio Antonio de Nebrija, isa sang nagapanguna nga mga eskolar sang iya adlaw, ginpakamalaut sa Inkisisyon bangod sang iya handum nga pauswagon ang teksto sang Latin Vul­gate nga Biblia. Nagprotesta sia: “Dapat bala ako obligaron sa pagsiling nga wala ko nahibaluan ang akon nahibaluan? Ano nga pag-ulipon ukon ano nga gahom ang tuman ka mapiguson subong sini?” Si Luis Vives, isa pa ka eskolar nga ang iya bug-os nga pamilya ginpatay sang Inkisisyon, nagsulat: “Nagakabuhi kita sa mabudlay nga mga tion nga sa diin indi kita makahambal ukon makahipos nga wala sing katalagman.”

Sang maaga nga bahin sang ika-19 nga siglo, si Antonio ­Puigblanch, isa ka Espanyol nga manunulat kag politiko nga nagkampanya para sa pagdula sa Inkisisyon, nagpangatarungan: “[Bangod] ang Inkisisyon isa ka ekle­siastiko nga hukmanan, ang pagkaestrikto sini wala nagahisanto sa espiritu sang pagkamahagop nga dapat magpakilala sa mga ministro sang Ebanghelyo.” Bisan sa karon, madamo sang sinsero nga mga Katoliko ang nagatinguha gihapon sa paghangop sa papel sang iglesia sa Inkisisyon.

Sa amo, ang nagakaigo nga pamangkot amo: Nadaug gid bala ang tagipusuon kag hunahuna sang mga tawo paagi sa sining mga metodo? Ang isa ka istoryador nagsiling: “Ang Inkisisyon, bisan pa napatuman sini ang pagpalareho sang doktrina kag ang makita nga mga pagbantay, wala makainspirar sing matuod nga pagtahod sa relihion.”

Halimbawa, si Julián, isa ka pamatan-on nga nagatuon sa pagkapari, nakibot sang una niya mabasa ang nahanungod sa papel sang iglesia sa Inkisisyon. Ang iya manunudlo nangatarungan nga subong nga gin-imbento sang Dios ang impierno sa pagpaantos sa mga malauton sing dayon, gingamit sang iglesia ang pagpaantos kon kinahanglanon. Apang ini nga sabat wala sing nahimo sa pagdula sang iya mga duhaduha, kag ginbiyaan niya ang seminaryo. Subong man, si Julio, isa ka pamatan-on nga Espanyol nga abogado nga may mga duhaduha na nahanungod sa Katolisismo, nakombinse nga ang iglesia indi gid Cristiano sa tapos niya mabasa ang nahanungod sa Inkisisyon.

Ang paggamit sing mga pamahog, pagbilanggo, pagpaantos, kag sing kamatayon pa gani agod makatigayon sing politikal kag relihioso nga mga katuyuan indi nangin mapa­tubason. Ang Espanyol nga iglesia, nga namantsahan sang maragtas sini sa pagpamigos, nagaani gihapon sang mga resulta sang ginsab-ug nga kasingki, dumot, kag suspetsa.

Ginapakamatarong Bala sang Katuyuan ang Paagi?

Ang ideya sang ‘relihioso nga paghiusa ano man ang matabo’ makatalagam. Ang relihioso nga kakugi madali nga mangin panatisismo. Ini nga trahedya sarang malikawan paagi sa matutom nga pagsunod sa mga prinsipio sang Biblia. Ang halimbawa sang nahaunang siglo nga mga Cristiano nagapamatuod nga amo sini.

Tuhoy sa mga metodo nga gingamit sang unang mga Cristiano agod matipigan ang pagharmoniya sang mga doktrina, ang The New Encyclopædia Britannica nagapaathag: “Sa sulod sang una nga tatlo ka siglo sang Cristianismo, ang mga silot batok sa mga erehes espirituwal lamang, sa masami ekskomunikasyon.” Nahisanto ini sa Makasulatanhon nga mga instruksion: “Ang tawo nga erehes, sa tapos sang una kag ikaduha nga paglaygay, likawan.”—Tito 3:10, Douay.

Ang Cristianong Pagpakig-away—Para sa Hunahuna sang Iban

Ginalaragway sang Biblia ang pagbantala sing maayong balita subong espirituwal nga pagpakig-away. Ang tulumuron amo nga ‘bihagon ang tagsa ka hunahuna sa pagtuman kay Cristo.’ Agod matigayon ang dayon nga paghiusa, kinahanglanon ang mga hinganiban apang indi para sa pagpaantos. Sa baylo, ang espirituwal nga mga hinganiban, nga “may diosnon nga gahom,” amo ang paagi, nga pirme ginagamit upod ang “malum-ok nga hunahuna kag hanuot nga pagtahod.”—2 Corinto 10:3-5; 1 Pedro 3:15.

Sing makalilipay, mapaabot naton ang tion nga ang relihioso nga paghingabot mawala na. Ang saad sang Dios amo nga sa dili madugay magaabot ang tion nga ‘indi na sila magahalit ukon magalaglag.’ Ang matuod nga relihiosong paghiusa matigayon, kag ang bug-os nga “duta matugob sang pagkilala kay Jehova subong nga ang mga tubig nagatabon sang dagat.”—Isaias 11:9; Bugna 21:1-4.

[Footnotes]

[Mga Laragway sa pahina 24]

Lungon nga sa diin ang nahigot nga biktima ginapabay-an sa sulod sa mga inadlaw

[Ginkuhaan]

Exposición de Antiguos Instrumentos de Tortura, Toledo, Espanya

Ang hagdan nga kahoy nga gingamit sa pag-unat sa mga tiil kag mga kamot sang biktima

[Ginkuhaan]

Exposición de Antiguos Instrumentos de Tortura, Toledo, Espanya

[Mga Laragway sa pahina 25]

Ang pendulum—ginapakabit ang biktima paagi sa mga kamot nga nahigot sa iya likod

[Ginkuhaan]

Exposición de Antiguos Instrumentos de Tortura, Toledo, Espanya

Ang bilangguan para sa mga bilanggo, subong ni Alonso de Alarcón

[Ginkuhaan]

Exposición de Antiguos Instrumentos de Tortura, Toledo, Espanya

[Laragway sa pahina 26]

Prison of Holy Brotherhood, nga sa diin ang mga biktima ginbilanggo sa Toledo