Ang Iglesia Katolika sa Espanya—Ang Pag-abuso sa Gahom

“Sa dugang nga gahom, nagadugang man ang katalagman nga mag-abuso.”—Edmund Burke.

ANG tawo nga nag-uyat sing pinakadaku nga gahom sa Europa sang ika-16 nga siglo amo si Philip II, ang hari sang Katoliko nga Espanya. Ang iya masangkad nga emperyo, “nga wala gid ginatunuran sang adlaw,” nagasakop sang Mexico tubtob sa Pilipinas, sang Netherlands tubtob sa Cape of Good Hope.

Apang ang iya mga ambisyon relihioso sa baylo nga politikal—agod apinan ang Katolisismo sa Europa kag agod palapnagon ang pagtuluuhan sa iya emperyo. Bangod ginpadaku sia sang mga pari, nakombinse sia nga ang Iglesia Katolika amo ang katapusan nga kuta sang iya monarkiya kag sang sibilisasyon. Labaw sa tanan, sia nangin anak sang simbahan.

Agod mapauswag ang katuyuan sang Katolisismo, ginpakamaayo niya ang mapintas nga mga metodo sang Inkisisyon; nagpakig-away sia batok sa mga Protestante sa Netherlands kag batok sa Turko nga mga “batok sa relihion” sa Mediterraneo; napilitan sia nga pakaslan si Mary Tudor, isa ka masakiton nga Ingles nga reyna, sa tuyo nga mahatagan sia sing Katoliko nga manunubli; sang ulihi nagpadala sia sing “indi madaug” apang napaslawan nga Armada agod kuhaon ang Inglaterra gikan sa toril sang mga Protestante; kag sang mapatay sia, ginbilin niya ang iya pungsod nga bangkaruta—walay sapayan sang madamo nga bulawan nga nakuha niya gikan sa mga koloniya.

Ang Inkisisyon—Tatlo ka Siglo nga Pagkaestrikto

Masunod sa hari, ang labing gamhanan nga tawo sa Espanya amo ang heneral sang inkisisyon. Katungdanan niya nga amligan ang Espanyol nga Katolisismo nga indi madagtaan kag ortodokso. Ginlikom sang mga indi ortodokso ang ila opinyon ukon nagguwa sila sa pungsod, kon indi sila maunahan nga makita sang mga sekreta sang Inkisisyon. Ang tanan, luwas sa hari, nadayag sa gahom kag pag-abuso sang Inkisisyon—bisan gani ang Katoliko nga hirarkiya indi puwera sa suspetsa.

Ang arsobispo sang Toledo ginbilanggo sing pito ka tuig pasad sa pinakadiutay nga pamatuod, walay sapayan sang makapila nga pagprotesta sang papa. Wala sing bisan sin-o sa Espanya ang nangahas sa pag-apin sa iya. Ang pangatarungan sadto amo nga ‘maayo pa nga kondenaron ang tawo nga wala sing sala sang sa mahuy-an ang Inkisisyon.’

Ang Inkisisyon nag-upod sa mga conquistadores sa Espanyol nga mga koloniya sa Amerika. Sang 1539, pila ka tuig lamang sa tapos mabihag ang Mexico, ang puno sang mga Aztec nga si Ometochtzin gin-akusar sing idolatriya, kag ang nagpamatuod amo ang iya dies-anyos nga anak nga lalaki. Walay sapayan nga nakitluoy sia nga hatagan sing kahilwayan sang konsiensia, ginkondenar sia kag ginpatay. Sa mga koloniya, subong sang sa Espanya, ang Biblia sa tumandok nga hambal gindumilian. Si Jeronimo Lopez nagsulat sang 1541: “Isa ka makatalagam gid nga sala nga tudluan ang mga Indian sing tuhoy sa siensya kag kapin pa kon ibutang ang Biblia . . . sa ila mga kamot. . . . Madamo nga tawo sa aton Espanya ang napatay bangod sina.”

Sa sulod sang tatlo ka siglo, ginbantayan sing maayo sang Inkisisyon ang Espanya kag ang emperyo sini tubtob naubusan ini sang ulihi sing kuwarta kag sing mga biktima. Bangod wala na sing mga biktima, nga amo ang ginaobligar sa pagbayad sang daku nga mga multa, ang bug-os nga kahublagan nagdulog.

Mga Madlos sang Pagbalhin

Sang madula ang Inkisisyon, nakita sang Espanya sang ika-19 nga siglo nga nag-uswag ang liberalismo kag amat-amat nga naghuyang ang gahom sang mga Katoliko. Ang kadutaan sang simbahan—nga tubtob sadto nga tion nagakobre sang ikatlo nga bahin sang bug-os nga duta nga ginataliuma—ginkompiskar sang paagisod nga mga gobierno. Sang katuigan 1930, ang sosyalista nga primer ministro nga si Azaña nagsiling: “Ang Espanya indi na Katoliko,” kag ang iya gobierno nagpanghikot nahisuno sa sini.

Ang iglesia ginbulag sing bug-os gikan sa Estado, kag gindula ang bulig sa klero. Ang edukasyon ginhimo nga indi relihioso, kag ginsugdan pa gani ang pagpakasal sa huwes kag ang diborsio. Ginpanganduhoy ni Kardinal Segura ining ‘mabaskog nga tuk-ap’ kag nahangawa sia sa kaluwasan sang pungsod. Daw subong bala nga ang Katolisismo indi malikawan nga nagapadulong sa pagkapukan sang 1936, sang gin-uyog ang pungsod sang pag-alsa sang militar.

Inaway Sibil—Isa ka Mapintas nga Krusada

Ang mga heneral nga nanguna sa kudeta ginpahulag sang politikal nga mga katuyuan, apang wala magdugay ang pagpakig-away nakatigayon sing relihioso nga katuyuan. Sa sulod sang pila ka semana lamang sang pag-alsa, ang iglesia, nga ang gahom sini ginpaluya na sang bag-o lang nga kasuguan, hinali nga nakasapo sang iya kaugalingon nga puntariya sang lapnag kag mapintas nga pagsalakay.a Linibolibo ka pari kag mga monghe ang ginpamatay sang panatiko nga mga kaaway sang kudeta sang militar, nga nagtamod sa Espanyol nga iglesia nga katumbas sang pagkadiktador. Ang mga simbahan kag mga monasteryo gin-ati kag ginpanunog. Sa iban nga bahin sang Espanya, ang pagsul-ob lamang sang sotana sang pari tuman na nga pamatuod agod patyon ang isa ka tawo. Daw subong bala nga ang gadya sang Inkisisyon nagbangon gikan sa lulubngan agod lamunon ang iya mga agalon.

Bangod sini nga katalagman, nagdangop liwat ang iglesia sang Espanya sa sekular nga kagamhanan—sa sini nga bahin amo ang militar—agod sakdagon ang katuyuan sini kag ipasag-uli ang pungsod sa Katoliko nga ortodokso. Apang ginpakabalaan anay ang inaway sibil subong isa ka “balaan nga inaway,” isa ka “krusada” sa pag-apin sa Cristianismo.

Si Kardinal Gomá, arsobispo sang Toledo kag pinakamataas nga arsobispo sang Espanya, nagsulat: “Isa bala ka inaway sibil ang inaway sa Espanya? Indi. Inaway ini sang mga wala sing Dios . . . batok sa matuod nga Espanya, batok sa Katoliko nga relihion.” Gintawag niya si Heneral Franco, ang lider sang mga rebelde, subong ang “instrumento sang mga plano sang Dios sa duta.” Amo man sini ang ginpabutyag sang iban pa nga obispo sang Espanya.

Sa pagkamatuod, indi subong lamang sina ka simple ang kamatuoran. Madamo sa Republikanhon nga bahin sang inaway ang sinsero man nga mga Katoliko, labi na sa rehiyon sang Basque, isa ka madugay na nga kuta sang Katolisismo. Sa amo, mga Katoliko ang nagpakig-away batok sa mga Katoliko sa inaway sibil—ang tanan para sa kausa sang Katolisismo sang Espanya, suno sa paglaragway sang mga obispo sa sadto nga inaway.b

Sang madaug sang ulihi sang puwersa ni Franco ang mga Probinsia sang Basque, 14 ka pari ang ginpatay nila kag madamo pa ang ginbilanggo. Ang pranses nga pilosopo nga si Jacques Maritain, nga nagsulat nahanungod sa mga kapintas nga ginhimo batok sa mga Katoliko sa Basque, nagsiling nga “ang Balaan nga Inaway nagadumot sa mga tumuluo nga wala nagaalagad sa sini sing kapin kainit sang sa mga ditumuluo.”

Pagligad sang tatlo ka tuig nga pagpintasanay kag pagpatyanay, ang inaway sibil natapos, kag ang nagdaug amo ang puwersa ni Franco. Kutob sa 600,000 tubtob sa 800,000 ka Espanyol ang napatay, ang kalabanan bangod sang mapintas nga pagtimalos sang nagdaug nga puwersa.c Wala matublag sini, si Kardinal Gomá nagsiling sa isa ka pastoral nga sulat: “Wala sing bisan sin-o ang makapanghiwala nga ang gahom nga naglubad sining inaway amo ang Dios mismo, ang iya relihion, ang iya mga palatukuran, ang iya kasuguan, ang iya pagluntad, kag ang iya dalayon nga pag-impluwensia sa aton maragtas.”

Kutob sang gin-umpisahan ang Inkisisyon sang ika-15 nga siglo tubtob sa Espanyol nga Inaway Sibil (1936-39), luwas sa pila lamang, ang Iglesia kag Estado may pareho nga kausa. Wala sing duhaduha nga ining dibalaan nga pag-alyansa nangin pabor sa ila kaayuhan. Apang, ang lima ka siglo sang kalibutanon nga paggahom—kag ang kaupod nga mga pag-abuso—nagpaluya sing daku sa espirituwal nga awtoridad sang iglesia, subong ipakita sang amon masunod nga artikulo.

[Mga footnote]

Imposible nga matigayon ang sibu nga kadamuon, kag ang kalkulasyon ginbanabana lamang.

[Kahon sa pahina 8]

Ang Inaway Sibil sa Espanya—Ang Ginhambal sang mga Obispo

Sang magsugod ang inaway (1936), ginlaragway ni Kardinal Gomá ang inaway subong isa ka inaway sa ulot sang “Espanya kag sang batok-sa-Espanya, relihion kag ateismo, Cristianong sibilisasyon kag barbarismo.”

La Guerra de Espańa, 1936-1939, pahina 261.

Ang obispo sang Cartagena nagsiling: “Bulahan ang mga kanyon, kon ang Ebanghelyo nagalapnag paagi sa mga buho nga ginabuksan sini.”

La Guerra de Espańa, 1936-1939, pahina 264-5.

Sang Hulyo 1, 1937, ang mga obispo sa Espanya nagpaguwa sing kolektibo nga sulat nga nagabalay sang tindog sang mga Katoliko sa inaway sibil. Lakip sa iban nga mga butang, ginsambit sini ang masunod:

“Ang iglesia, walay sapayan sang mahidaiton nga espiritu sini, . . . indi makalikaw sa pagpakig-away. . . . Sa Espanya wala sing iban nga paagi nga mabawi ang hustisya, paghidait, kag ang mga kaayuhan nga nagagikan sa sini luwas sa paggamit sang National Movement [ang Pasista nga armada ni Franco].”

“Nagapati kami nga nagakaigo ang ngalan nga National Movement, una bangod sang espiritu sini, nga nagapabanaag sang panghunahuna sang kalabanan sang mga Espanyol, kag amo lamang ini ang paglaum sang bug-os nga pungsod.”

Enciclopedia Espasa-Calpe, suplemento 1936-1939, pahina 1553-5.

Ang Katoliko nga mga obispo sa iban nga mga pungsod maabtik nga nagsakdag sa ila Espanyol nga mga kaupod. Ginlaragway ni Kardinal Verdier, arsobispo sang Paris, ang inaway sibil subong “inaway sa ulot sang Cristiano nga sibilisasyon kag sang . . . sibilisasyon sang ateismo,” samtang ginlaygayan ni Kardinal Faulhaber sang Alemanya ang tanan nga Aleman nga mangamuyo para sa mga “nagaapin sa balaan nga mga kinamatarong sang Dios, agod nga ihatag Niya ang kadalag-an sa mga nagapakig-away sa [sining] balaan nga inaway.”

Enciclopedia Espasa-Calpe, suplemento 1936-1939, pahina 1556-7.

[Laragway sa pahina 7]

Gikan sa sining monasteryo-palasyo nga tinukod sang San Lorenzo del Escorial, si Philip II naggahom sa iya emperyo, “nga wala ginatunuran sang adlaw”