Pagbantay sa Kalibutan

Mga Bata nga Nagapanabako

Ang pagkagiyan sang madamo nga estudyante sa junior kag sa senior nga hayskol sa wala sing aso nga tabako madugay na nga nahibaluan sang mga mananalawsaw. Apang, tubtob sining karon lamang, wala sing impormasyon nga natigayon tuhoy sa bisyo sa pagpanabako sang mga estudyante sa elementarya kag sang mga wala pa nagaeskwela. Ang surbe sa 5,000 ka kabataan sang Centers for Dis­ease Con­trol sang E.U. nagpahayag nga ang kabataan nga subong kabata sa tres anyos nagiyan sa tabako nga mga produkto. Disisiete porsiento sang singko-anyos nga mga bata nga babayi kag 10 porsiento sang mga bata nga lalaki nga amo man ang edad ang nasapwan nga nagagamit sing mga produkto kaangay sang ­snuff sa isa ka tuig ukon kapin. Suno sa Health Letter, nga ginbalhag sa Wash­ing­ton, D.C., ang “masangkad nga pagpasayod kag pagpanagtag sing libre nga mga sampol naghimo sa wala sing aso nga mga tabako” nga makagalanyat kag matigayon sang mga bata, madamo sa ila indi pa makabasa sang nagapaandam nga mga etiketa nga ginakinahanglan sa tanan nga putos. Ang mas magagmay pa nga kabataan gintudluan sa sina nga mga produkto sang mga abyan, magulang nga mga utod, ukon sang ila pa gani mga ginikanan.

Wala sing Obra nga mga Gradwado

“Ang degree sa unibersidad wala nagagarantiya sing obra.” Amo ina ang konklusyon nga nahimo gikan sa isa ka surbe sa mga gradwado sang tigpamulak sang 1985 gikan sa kapin sa 15 ka unibersidad sa On­tario, Can­ada. Sa tunga sining mga gradwado, 7.3 porsiento ang wala sing obra, pareho sa nabilin sang puersa sang trabaho sa probinsia. Maayuayo lamang ang ila kahimtangan kon ipaanggid sa iban nga mga mamumugon sa pareho nga 20- pa 24-anyos nga grupo, nga sa ila naman, 10.6 porsiento ang wala sing obra. Dugang pa, ginpakita man sang surbe nga ang de­gree indi garantiya sa pareho man nga suweldo para sa obra.

Yara sa Katalagman ang mga Mountain Gorilla

“Kon indi naton pagbuligan karon ang mga moun­tain go­ril­la,” paandam sang WWF (­World Wild­life Fund), “ining wala sing depensa nga mga sapat mahimo nga madula gid sa sulod sang siglo nga natukiban sila.” Ngaa? Ang mga minero kag mga manugtroso, report sang WWF, padayon sa paglaglag sa Im­pen­e­tra­ble For­est sang bagatnan-nakatundan nga Uganda—puluy-an sang halos un-tersia sang tanan nga moun­tain go­ril­la sa kalibutan. Dugang pa, ang ginadumilian nga mga mangangayam nagapatay sa mga gorilya agod suplayan ang ­black market sang buhi nga mga bata sang gorilya “kag sang makahaladlok nga mga produkto kaangay sang kamot sang gorilya nga mga paper­weight.” Sa sulod sang nagligad nga 20 ka tuig, halos katunga sang kabilugan nga populasyon sang moun­tain go­ril­la ang nadula. Sa karon, mga 400 na lamang sining mahuluy-on kag mabuot nga mga amo sang Aprika ang nagakabuhi sa kagulangan.

Magasto ang Pag-inom sing Alkohol

Bisan pa nagapati ang pila ka politiko nga ang buhis sa pagbaligya sing alkoholiko nga mga produkto nagahatag sing kita sa pangulohan, kabaliskaran sini ang ginapakita sang impormasyon nga matigayon karon. Si Barbara Coul­tes sang Ad­dic­tion Re­search Foun­da­tion sa Toronto, Can­ada, nagsiling nga sa Can­ada sa isa ka tuig “ang alkohol nagtuga sing ekstra nga $2-bilyones sa gasto sa pag-atipan sa lawas, . . . nagpataas sang gasto sang so­cial wel­fare sing $1.4 bilyones, [kag] naggasto sing ekstra nga $652 milyones sa pagpatuman sa kasuguan.” “Ginbuhinan [man] sini ang produksion sa trabaho sing ginabanta nga $1.2 bilyones,” isa ka bahin sang mga kagastuhanan nga indi dapat kalimtan. Ginatabunan bala sang kinita sa buhis sa alkohol ina tanan nga gasto? Sa probinsia lamang sang On­tario, ang gasto nga ($1.6 bilyones) naglabaw sa kinita nga ($678 milyones) sing halos $1 bilyon sang nagligad nga tuig.

Nasapwan ang Solusyon

Sa Betlehem, ang tuigan nga pagpaninlo sa ­Church of the Na­tiv­ity, nga nagatindog kuno sa duog nga ginbun-agan kay Jesus, nahimo sa katapusan sing malinong. Sang nagligad nga mga tinuig, ang magkaribal nga grupo sang mga pari nagasumbaganay kag masingki nga nagabaisay, kay ang kinamatarong sa pagpaninlo ginakabig subong tanda sang pagpanag-iya. Paano ini nalubad? Ang pamantalaan sang ­World Coun­cil of ­Churches nagreport: “Pagkatapos maghambalanay ang Israeli nga mga opisyales nga nagdugay tubtob sa kagab-ihon ang duha ka daku nga partido sa sinuay—ang ­Greek (East­ern Or­tho­dox) kag ang Armenian (Ori­en­tal Or­tho­dox) nagsugot nga ibilin ang ginasuayan nga bahin sa ibabaw sang alagyan padulong sa Grot­to of the Na­tiv­ity nga indi natinluan sang bisan diin sa duha ka partido.”

Pagpili sing Apelyido

Bag-o nga sugo sa apelyido ang gin-aprobahan sa Fin­land sang magsugod ang 1986. Ang asawa gintugutan sa paghupot sang iya apelyido sang dalaga pa sia kon mamana sia, ukon sarang magamit sang bana kag asawa ang apelyido sang asawa. Ang mga resulta? Suno sa Pop­u­la­tion Reg­is­ter Cen­ter, halos 24,000 sa 26,000 ka mag-asawa nga nagpakasal sang nagligad nga tuig ang nagpili sang tradisyonal nga paagi sa paggamit sang apelyido sang bana. Sa halos 1,950 ka pag-asawahay, ang tagsa ka tiayon naghupot sang iya apelyido. Isa ka gatos kag napulog-anom lamang ka mag-asawa ang nagpili sang apelyido sang asawa nga mangin kumon nga apelyido nila.

Nagalapta ang Asido nga Ulan

Ang report sa The Toronto Star, nga nagbalikwat sang “bag-o nga impormasyon” gikan sa En­vi­ron­men­tal Pro­tec­tion Agen­cy sang E.U., nagasiling nga ang makahalalit nga asido nga ulan nagalapta pa bagatnan sa Estados Unidos. Nagaapektar na ini karon sa pila ka duog sa Mis­sis­sip­pi, sa Car­o­lina, sa Vir­ginia, sa ­Georgia, kag sa Flor­ida. “Ang pinakagrabe nga ulan, sa ­South Car­o­lina, mas maasido pa sa duga sang kamatis—275 ka beses nga grabe sang sa normal,” siling sang report. Ang Star nagreport sang maaga nga bahin sining tuig nga ang “asido nga ulan grabe gid sa . . . Flor­ida, nga ginakaon sini ang pintura gikan sa BMW nga mga awto nga ginadiskarga sa pantalan sang Jack­son­ville.”

“Nasulod nga Pagdalagan”

“Ang pagkadlaw kag pagharakhak nagaapektar sa kalabanan nga bahin sang pisikal nga sistema sang lawas,” siling ni Dr. Wil­liam Fry, isa ka awtoridad tuhoy sa pisiolohiya sang pagkadlaw. Ginsugiran niya ang Daily News sang Nueva York nga ang pagpanghikot sang kaunuran kon ang isa nagaehersisyo pareho sa kon ang isa nagakadlaw. Gintawag ni Fry ang pagkadlaw nga isa ka “nasulod nga pagdalagan” nga mapuslanon bisan pa kon hungdon ini. Ginpaathag niya nga ginadoble sini ang kadasigon sang tagipusuon sing tatlo pa lima ka minutos kag ginamasahe ang dughan, liog, nawong, abaga, tiyan, kag ang kaunuran sang ulo. Si Fry nagsiling nga ang mabaskog nga pagkadlaw nagabuhin sang tension sa kaunuran kag nagabulig sa lawas sa pagpaguwa sa daku nga kadamuon sang natipon nga carbon di­ox­ide. Ang iban pa nga mapuslanon nga lamita nga epekto ginasiling nga nagalakip sa pagpagsik sang sistema sang nerbios, sa pag-ugdaw sang palanakit paagi sa pagpaguwa sing en­dor­phins (ang kinaugali nga analge­sic sang lawas), kag sa pag-abtik sang mga pagpanghikot sang hunahuna. “Makatigayon gid ikaw sing maayong ehersisyo gikan sa sini,” siling ni Fry.

Kape ang Kabangdanan?

Ang pangangkon nga ang pag-inom sing kape nagapadugang sang kahigayunan nga ang isa magbalatian sa tagipusuon ginahangkat ni Dr. Katsuhiko Yano sang Honolulu ­Heart Pro­gram. Ang pagpanalawsaw nagdalahig sing 15-ka-tuig nga pagtuon sa 7,194 ka Hapones, 6,055 sa ila nagainom sing kape. Suno kay Yano, ang dugang nga pag-inom sing kape dapat kuntani nga nagpadugang sang katalagman nga magbalatian sa tagipusuon. Apang, nasapwan sang mga mananalawsaw sa programa nga sang ginbinagbinag ang iban pa nga kabangdanan sang katalagman, subong sang pagpanabako, ang kaangtanan sang mga balatian sa tagipusuon kag sang pag-inom sing kape nadula. Ang mga mananalawsaw naghinakop nga ang balatian sa tagipusuon sa tunga sang mga maluyagon sa kape mahimo gid nga resulta sang ila pagpanabako, indi sang ila pag-inom sing kape.

Ginbalik ang Dumaan nga Pormula

Ang Pranses nga kemiko nga si ­Joseph Davido­vits nagsiling nga nakilal-an na niya ang mga ingrediente nga gingamit anay sang dumaan nga mga Egiptohanon sa paghimo sing semento nga nagdugay sing linibolibo ka tuig, report sang The Wall Street Journal. Ang mabakod nga mga kinaiya sining dumaan nga semento nagtipig sa mga pyr­a­mid sang Egipto, siling sang arkeologo nga si Margie Mor­ris. Kon ipaanggid, ang modernong semento sang Port­land mahimo nga magdugay sing 200 ka tuig. Si Margie Mor­ris nagpaathag nga paagi sa paggamit sing sinamo sang na­tron (so­di­um car­bon­ate) kag apog, ang mga Egiptohanon nakapatubas sing caus­tic soda nga ila ginmiksla sa sil­i­cate min­er­al nga ginmina sa Sinai Des­ert kag sa grava nga bugana sa aluminum gikan sa Nile Riv­er. Ang pagdugang sing iban pa nga ingrediente, subong sang arsenico nga mineral, nagpatubas sing semento nga madali magmala kag mabakod kaanggid sa paagi sang paghimo sang kinaugali sing mga bato. Ang modernong bersion sang dumaan nga semento ginatukib sang isa ka kompanya nga nagapati nga ang pagkamadali magmala kag pagkabakod sini mangin mapuslanon sa modernong mga aplikasyon.