Pagbantay sa Kalibutan
‘DIUTAYAN LANG’ ANG DUTA
Ang isa ka asteroid nga 0.8 kilometro ukon kapin pa sa diametro diutayan lang makabunggo sa Duta sang nagligad nga Marso 23. Wala sing bisan sin-o nga nakatalupangod sini tubtob natukiban ini sang isa ka astronomo sa mga retrato nga nakuha paagi sa teleskopyo pagligad pa sang walo ka adlaw. Kon ang daku nga asteroid nakabunggo sa Duta, ang kusog sini katumbas sa paglupok sang 20,000 ka tig-isa-ka-megaton nga nukleyar nga mga bomba. Kon nagtupa ini sa dagat, ang higante nga mga balod nga pila ka metro sa kataason mahimo nga natuga nga kuntani magalambas sa mga duog malapit sa baybay. Ang asteroid, nga nagalakbay sa kadasigon nga 74,000 kilometro kada oras, naglabay sa sulod sang 800,000 kilometro sang Duta—diutayan lang gid kon takson sa talaksan sang astronomiya!
MALARIA NAGABATO SA BULONG
Pagligad sang mga dekada nga pagpanalawsaw nga nagapangita sing mga paagi sa pagbulong ukon sa pagkontrol sang malaria, ang balatian daw nagadugang sa bagatnan nga Aprika. Dugang pa, nagabato ini sing kapin sa mga bulong. “Nahibaluan sang kagaw sang malaria ang tanan nga padihot sang negosyo sa paggumon sa immune system sang lawas,” siling ni Dr. Phillip van Heerden, presidente sang Medical Research Council sa Bagatnan nga Aprika. Bisan pa epektibo ang bakuna nga natukiban kasan-o lang, “mahal ini kaayo nga ibulig sa imol nga mga pungsod,” siling niya. Suno sa World Health Organization, kapin sa isa ka milyon ka kabataan ang ginapatay sang malaria kada tuig sa Aprika.
ANG NAHIGKUAN NGA NORTE
Daw subong bala nga ang polusyon nga gintuga sang tawo nakalab-ot na sa malayo nga pamusod sang aton planeta. Ginapaliton sang Eskimo nga mga babayi sa ila mga lapsag ang gatas sang iloy nga sa bug-os nga kalibutan amo ang may pinakamadamo nga PCB. Ang PCBs—polychlorinated biphenyls—gin-angot sa nanuhaytuhay nga mga balatian, ang kanser lakip sa sini. Ang mga Eskimo palakaon sing isda kag tambok sang sapat, nga nagasalupsop sang mga kemikal nga ginahaboy sang tawo sa mga suba kag sa mga tubig. Bisan sa malayo nga bahin sang norte, ang mga sientipiko nakasapo sing madamo nga hinimo sang tawo nga kemikal sa yelo sa nabaw-ing nga bahin sang Arctic sang Naaminhan nga Amerika. Ang mga kemikal—ang PCB lakip sa sini liwat—ginasuspetsahan nga ginahuyop sa naaminhan subong pino nga yab-ok ukon alisngaw.
MGA KAWATAN SA OPISINA
Ang Republika Pederal sang Alemanya ginasalot sang nagadugang nga pagpangawat sa trabaho. Sa sulod sang isa ka tuig, kapin sa 130,000 ka pangawat sa mga opisina kag sa iban pa nga trabaho ang ginreport sa polisiya. Ang una nga problema: Ang mga dumuluong wala ginalimitehan sa pagsulod sa madamo nga opisina kag kompanya sang pangulohan, nga sa diin ang wala maliabihi nga mga tukador nagaagda sa mga kawatan. Ang solusyon? Liabihi ang talaguan sang imo kuwarta kag bilidhon nga mga butang sa trabaho, amo ang laygay sang polisiya.
NAGPAANDAM ANG MGA JESUITA
“Kon ang Papa nagahimo sang butang nga indi na bahin sang iya katungdanan, indi sia makaobligar sing pagtuman sa ngalan sang Katolisismo,” siling sang maisog nga deklarasyon nga ginpaguwa sang 170 ka Romano Katoliko nga mga propesor sa teolohiya sang nagligad nga Enero. “Dapat sia magpaabot sing pagpamatok.” May pila ka kilala nga mga Jesuita nga nagdugang sang ila pirma sa ginhambal sina nga grupo, nga nagamulay sang pagpili sang papa sing bag-o nga mga obispo kag sang iya malig-on nga tindog sa pila ka teolohikal nga mga hulusayon. Mahimo gid nga nagpahulag ini sa superyor heneral sang mga Jesuita nga paandaman ang mga katapo sang mabaskog nga orden sang relihion nga indi pagsakdagon ang kontrobersial nga mga ginapanghambal sa publiko. Sugod sang mangin papa sia, si Juan Paulo II isa ka puwersa nga nagapahuyang sang independensia sang mga Jesuita. Amo kon ngaa indi luyag sang pangulo sang mga Jesuita nga masulit ang tension sa ulot sang papa kag sang orden.
PROTEKSION SANG OZONE
Bangod sang kabalaka sa nagaamlig nga ozone layer sa atmospera, 80 ka pungsod ang nagpabor nga dumilian ang pagprodukto sing pila ka makahalalit nga kemikal sa tuig 2000. Sa ila pagtipon sa Helsinki, Finland, sang nagligad nga Mayo, nag-adoptar sila sing deklarasyon nga untaton ang paggamit sing chlorofluorocarbon sa katapusan sang siglo. Ang chlorofluorocarbon mga kemikal nga nagadugay nga ginagamit sa mga repridyeretor kag air conditioner kag subong foam sa insulasyon. Sa atmospera sa ibabaw, ginalaglag sini ang ozone, isa ka gas nga mapuslanon bangod ginasalupsop sini ang makatalagam nga radyasion gikan sa adlaw nga makatuga sing kanser sa panit.
ANG POPULASYON SANG TSINA NAGADAMO
Tubtob sa Abril 14, 1989, ang populasyon sang Tsina opisyal nga nangin 1,100 milyones. Ang pamantalaan sang Pranses nga Le Monde nagbaton nga “ining rekord simbuliko,” kay ginabaton sang mga eksperto nga ang sibu nga kadamuon sang populasyon indi mapat-od sa sulod sang tignapulo ka milyon. Walay sapayan, ining pagdugang nagapabalaka sa awtoridad sang mga Intsik bangod sa duha ka rason. Nahauna, ang pagsulundan nga isa ka bata sa kada pamilya tubtob sa sini nga punto napaslawan sa mga uma. Ikaduha, ang patubas sang panguma “nagpabilin lamang sa mga 400 milyones ka tonilada” sang seryal kada tuig sang nagligad nga apat ka tuig. Kulang ini sa pagpakaon sa nagadaku nga populasyon.
PAGPAKAMAAYO SA JUMBO JET
Sa tunga sang kagahod sang Narita Airport sang Tokyo nagatindog ang isa ka pari sang Shinto nga nagapangadi sa atubangan sang isa ka temporaryo nga altar. Nakapanapot sia sing maputi kag malaba nga panapton kag nagawagayway sing “balaan” nga sanga sang evergreen sa ibabaw sang mga utan, gulaman, kag uga nga lukos, ginabendisyonan niya ang una nga paglakbay sang eroplano sang bag-o nga kaliwatan. Ginpaathag sang Mainichi Daily News ang seremonya subong para “sa kasigurohan sang nahauna nga Boeing 747-400 jumbo jet sang mataas nga teknolohiya nga nakasulod sa komersial nga serbisyo” kag para “sa kasaganaan sang tag-iya,” ang Amerikano nga airline.
“BIONICS” SA BAGIS
Ginatinguhaan sang mga sientipiko sa Inglaterra nga ilugon ang matahom nga desinyo nga masapwan sa tinuga: ang panit sang bagis. Ginatabunan ini sing diutay kaayo nga mga gurayguray sa lawas sang bagis. Ining mga gurayguray, nga ginatawag riblets, nagabuhin sang pagbutong samtang nagalangoy ang bagis, sa amo makakinot sing enerhiya. Ang una nga mga pagtesting nga nagagamit sing gindesinyo sang kompyuter nga mga riblets sa isa ka eksperimento nga butang nagpakita sing posible nga pagbuhin sang pagbutong sing tubtob sa 3 porsiento. Ang pag-aplikar man sini sa eroplano makakinot sing daku sa isa ka industriya nga sa diin ang pag-uswag sa pagkaepisyente nga 0.5 porsiento importante. Ang British Maritime Technology nagapangita karon sing mga paagi nga maaplikar ang mga natukiban sa mga propellers, turbine blades, submarino, kag eroplano, report sang Daily Telegraph sang Britanya.
KAMPANYA NGA KASAYURAN SA PAGPAKIG-AWAY BATOK SA KANSER
Sa sini nga tuig 1989, ang mga pungsod sang European Common Market nagalaum nga awayon ang paglapnag sang kanser paagi sa paghimo sing lapnag nga kampanya nga nagahatag sing kasayuran batok sa kanser. “Kada tuig sa Europa, 750,000 ka tawo ang nagakapatay bangod sa kanser,” siling sang pangulo sang opisina sang Common Market Commission sa Bonn, Alemanya. “Kon indi mapunggan ang pagdugang sang kanser, sa tuig 2000 ang tagsa ka Europeanhon magaantos sing kanser sa pila ka tion sang ila kabuhi.” Ang kampanya sa pagpalapnag sing kasayuran ipasad sa “malain nga mga epekto sang pagpanigarilyo, pag-inom sing alkohol, indi maayo nga pagkaon, kag pagdagta sa palibot,” report sang Aleman nga pamantalaan nga Main Post.
MGA KALATINGALAHAN SANG DIUTAY NGA MGA BUTANG
Samtang ginausisa ang tiyan sang maputi nga rhinoceros, natukiban sang mga mananalawsaw ang isa ka grupo sang protozoa nga wala anay makilal-i sang siensya. Indi kaangay sang kalabanan nga protozoa, nga isa lamang sing selula nga mga organismo kag simple sa pagkahuman, ining bag-o matukiban nga sahi may nagasiwil nga mga bahin. Gintawag ini sang South African Panorama nga isa ka “tumalagsahon” nga tukib. Ining bag-o masapwan nga protozoa “tuman ka moderno” kag ginagamit sini ang ila mga sungo kag daw tudlo nga mga kamoy.