Mga Kemikal—Abyan kag Kaaway?

MADAMO kita sing ginahimo nga desisyon sa kabuhi paagi sa pagtulutimbang sa mga bentaha kag mga disbentaha. Halimbawa, madamo ang nagabakal sing awto bangod sang ginahatag sini nga kasulhay. Apang ipaanggid sa sina nga kasulhay dapat nila tulutimbangon ang bili sang pagpanag-iya sing awto—seguro, rehistrasyon, depresasyon—kag paghupot sa awto nga maayo ang dalagan. Dapat man nila binagbinagon ang posible nga kasamaran ukon kamatayon bangod sang mga aksidente. Pareho gid sini ang kahimtangan sa sintetiko nga mga kemikal—ang ila mga bentaha dapat tulutimbangon kon ipaanggid sa ila mga disbentaha. Binagbinaga subong halimbawa ang kemikal nga ginatawag MTBE (­methyl ­tertiary butyl ether), ang pangdugang sa gatong nga nagapadali sang pagsagrab kag nagabuhin sang mga ginapaguwa sang behikulo.

Sing bahin bangod sang MTBE, ang hangin sa madamo nga dakbanwa sang Estados Unidos amo ang pinakamatinlo sa sulod sang mga tinuig. Apang ang mas matinlo nga hangin “may makahalalit nga mga epekto,” report sang New Scientist. Ini bangod ang MTBE mahimo nga makapakanser, kag nagatahos ini halin sa linibo ka tangke sang gasolina sa idalom sang duta, sa masami nagahigko sang tubig sa idalom-duta. Subong resulta, ang isa ka banwa nagabakal karon sing 82 porsiento sang tubig sini halin sa guwa, sa bili nga $3.5 milyones sa isa ka tuig! Ang New Scientist nagasiling nga ini nga kapahamakan “mahimo nga mangin isa sang pinakamalubha nga problema sa pagdagta sa tubig sa idalom-duta sang Estados Unidos nga magadugay sing madamo nga tinuig.”

Ang pila ka kemikal may madamo nga disbentaha kag gindumili kag gin-untat ang pagbaligya sini bangod sang halit nga tuga sini sa palibot kag sa kapagros. ‘Apang ngaa,’ mahimo nga ipamangkot mo, nga ‘natabo ini? Wala bala anay ginatilawan kon bala makahililo ang tanan nga bag-ong kemikal antes ipaguwa?’

Mga Problema sa mga Pagtilaw kon Bala Makahililo

Ang matuod, ang pagtilaw sa mga kemikal kon bala ini makahililo isa ka pagsimbog sang siensia kag pakotpakot. “Ang mga manugtulutimbang sang mga peligro wala makahibalo sang kinatuhayan sang ‘indi peligruso’ kag ‘peligruso’ nga mga pagkanadayag sa bisan ano nga kemikal,” siling ni ­Joseph V. ­Rodricks sa iya libro nga Calculated Risks. Matuod man ina bisan sa mga bulong, ang madamo sini ginahimo sing sintetiko. “Bisan ang pinakamahalungon nga pagtilaw,” siling sang The World Book Encyclopedia, “indi pirme makasugid sang posibilidad nga ang isa ka bulong mahimo nga makahatag sing wala ginapaabot nga makahalalit nga epekto.”

Ang mga laboratoryo may yara pila ka duna nga mga limitasyon. Halimbawa, indi sini bug-os nga mailog ang reaksion sang kemikal sa nanuhaytuhay kag masibod nga kalibutan sa guwa. Ang kalibutan sa guwa sang laboratoryo may yara ginatos, linibo pa gani, ka lainlain nga sintetiko nga mga kemikal, ang madamo sini may reaksion sa isa kag isa subong man sa buhi nga mga butang. Ang pila sini nga mga kemikal indi makahalalit kon silahanon lamang, apang kon ini magsimpunay, sa guwa ukon sa sulod sang aton lawas, makapatubas ini sing bag-o, makahililo nga mga elemento. Ang pila ka kemikal mangin makahililo, makapakanser pa gani, pagkatapos lamang nga maproseso ini sang metabolismo sang lawas.

Paano ginatinguhaan sang mga manugtulutimbang sang mga peligro nga pat-uron ang pagkawala sa peligro sang isa ka kemikal bangod sini nga mga hangkat? Ang kinaandan nga pamaagi amo ang paghatag sa mga sapat sa laboratoryo sing dosis sang kemikal kag dayon ang pag-aplikar sang mga resulta sa mga tawo. Pirme bala masaligan ini nga pamaagi?

Ang mga Pagtilaw sa mga Sapat Masaligan Bala?

Luwas nga nagapautwas sing pamangkot tuhoy sa kapintas sa mga sapat, ang pagtilaw sa mga sapat kon bala makahililo ang kemikal nagapautwas sing iban pa nga mga pamangkot. Halimbawa, ang lainlain nga mga sapat masunson nga may lainlain nga reaksion sa mga kemikal. Ang diutay nga dosis sang makahililo katama nga ­dioxin magapatay sa babayi nga ilaga ­(guinea pig), apang ang dosis kinahanglan nga dugangan sing 5,000 ka pilo agod mapatay ang ­hamster (isa pa ka klase sang ilaga)! Bisan ang magparyentehanay nga espesyi subong sang ­rat kag ­mice (mga klase sang ilaga) magkatuhay ang reaksion sa madamo nga kemikal.

Gani kon ang reaksion sang isa ka espesyi sang sapat wala nagapakot sing pat-od sang reaksion sang iban nga mga espesyi, daw ano ka sigurado ang mga manugpanalawsaw nga ang isa ka partikular nga kemikal masarangan sang mga tawo nga wala sing malain nga resulta? Ang kamatuoran amo, indi gid sila makapat-od.

Ang mga kemiko may mabudlay gid nga hilikuton. Dapat nila pahamut-an ang mga tawo nga naghimo sini, uloulohan ang mga nabalaka tuhoy sa kaayuhan sang mga sapat, kag palinungon ang ila mismo mga konsiensia nga ang ila mga produkto indi peligruso. Bangod sini nga mga rason, ang pila ka laboratoryo nagaeksperimento karon paagi sa pagtilaw sang mga kemikal sa ginapadamo nga mga selula sang tawo. Apang, tion lamang ang makasugid kon bala ginapaposible sini ang masaligan nga mga garantiya sang pagkadipeligruso.

Kon ang mga Pagtilaw sa Laboratoryo Mapaslawan

Ang pestisidio nga DDT, nga makita gihapon sing lapnag sa palibot, isa ka halimbawa sang kemikal nga gindeklarar anay sing sayop subong indi peligruso sang una ini nga ginpaguwa. Natun-an sang ulihi sang mga sientipiko nga ang DDT madugay gali nga nagapabilin sa mga organismo, nga kaangay man sa iban pa posible nga mga hilo. Ano ang masubo nga mga resulta sini? Ti, ang magsundanay nga pagkan-anay (­food ­chain), nga ginahuman sang minilyon ka magagmay nga mga tinuga, dayon sa isda, kag sa katapusan sa mga pispis, oso, ­otter, kag padayon, nangin buhi nga palatayunan, nga nagapaisog sang mga hilo sa katapusan nga mga manugkaon. Sa isa ka hitabo, ang populasyon sang mga ­grebe, isa ka espesyi sang pispis sa dagat, wala makapamoto sa kapin sa napulo ka tuig!

Ining biolohiko nga mga palatayunan tuman ka episyente nga ang iban nga mga kemikal, bisan pa haluson nga mamutikan sa tubig, nangin tuman kaisog sa katapusan nga mga manugkaon. Ang Beluga nga mga balyena sa St. Law­rence Riv­er sa Aminhan nga Amerika isa ka maayo nga halimbawa. Tuman kaisog ang ila hilo nga dapat sila kabigon subong makatalagam nga basura kon mapatay sila!

Ang pila ka kemikal sa madamong sapat natukiban nga nagapakunokuno subong mga ­hormone. Kag sining karon lamang ginsugid sang mga sientipiko ang makatalagam nga makahililo nga epekto sini nga mga kemikal.

Mga Kemikal nga Nagapakunokuno nga mga Hormone

Ang mga hormone importante nga kemikal nga mga mensahero sa lawas. Nagalakbay sila sa kalalangan sang aton mga ugat pakadto sa iban nga mga bahin sang aton lawas, diin mahimo nila nga pukawon ukon pakunulon ang isa ka hilikuton, subong sang pagtubo sang lawas ukon sang mga siklo sa pagmuad. Sing makawiwili, ang isa ka ­press ­release sining karon lang sang ­World ­Health ­Organization (WHO) nagsiling nga “ang nagadamo sing madasig nga sientipiko nga ebidensia” nagapakita nga ang sintetiko nga mga kemikal, kon ipasulod sa lawas, nagasinabad sa mga hor­mone paagi sa pag-ilog sa ila sa makatalagam nga paagi ukon nagabalabag sa ila.

Ang mga kemikal nga nadalahig nagalakip sa PCBs,a ­dioxin, ­furan, kag pila ka pestisidio, lakip na ang lagdo sang DDT. Gintawag nga mga manugtublag sang ­endocrine, ining mga kemikal mahimo nga makatublag sa normal nga pagpanghikot sang ­endocrine ­system sang lawas, ang ginahalinan sang mga hor­mone.

Ang isa ka hor­mone nga ginailog sining mga kemikal amo ang ­hormone ­estrogen sang babayi. Ang isa ka pagtuon nga ginbalhag sa balasahon tuhoy sa medisina nga Pediatrics nagapakita nga ang dugang nga paglapnag sang maaga nga paghinupang sa madamong babayi mahimo nga may kaangtanan sa may ­estrogen nga mga produkto sa buhok subong man sa mga kemikal sa palibot nga nagailog sa ­estrogen.

Ang pagkanadayag sang isa ka lalaki sa mga kemikal sa mabudlay nga tion sang iya pagtubo may malain nga mga epekto. “Ginpakita sang mga eks­perimento,” siling sang report sa ­Discover nga magasin, “nga ang PCBs nga gingamit sa isa ka espesipiko nga panahon sa tion sang pagtubo makahimo sa mga lalaki nga bao kag buaya nga mangin mga babayi ukon ‘alang-alang nga lalaki, alang-alang nga babayi sing sekso’ nga mga indibiduwal.”

Dugang pa, ang mga hilo sa kemikal nagapaluya sang sistema sa imyunidad, nagahimo sa mga sapat nga mas madali matapikan sing impeksion nga tuga sang kagaw. Sa pagkamatuod, ang mga impeksion nga tuga sang kagaw daw nagalapnag sing mas malayo kag sing mas madasig sangsa nagligad, ilabi na sa mga sapat nga yara sa ibabaw nga bahin sang ­food ­chain, subong sang mga ­dolphin kag mga pispis sa dagat.

Sa mga tawo, ang kabataan amo ang labi nga naapektuhan sang mga kemikal nga nagapakunokuno nga mga hor­mone. Ang kabataan nga natawo sa kababayin-an nga nagkaon sing may PCB nga langis sang lintok sang humay sa Japan sang nagligad nga mga pila ka tuig “nag-antos sang pagkunol sa pagtubo sa pisikal kag sa hunahuna, mga problema sa paggawi nga nagalakip sang ­hypoactivity kag ­hyperactivity, tuman kagamay nga kinatawo, kag sang IQ nga lima ka puntos ang kanubuon sa kinaandan,” report sang Discover nga magasin. Ang mga pagtilaw nga ginhimo sa kabataan nga nadayag sa mataas nga PCBs sa ­Netherlands kag sa Aminhan nga Amerika nagpakita sing kaanggid man nga malain nga mga epekto sa ila pisikal kag mental nga pagtubo.

Maangot man sa sining mga kemikal, report sang WHO, amo ang mahimo nga pagdugang sing “sensitibo sa hor­mone” nga mga kanser sa tunga sang kalalakin-an kag kababayin-an, subong sang kanser sa suso, pantog, kag ­prostate. Dugang pa, sa madamo nga kapungsuran, ang dalayon nga pagnubo sang kinaandan nga kadamuon sang ­semilya sang kalalakin-an, subong man sang kalidad sang ­semilya, mahimo maangot sa pagdugang sang paggamit sing mga kemikal. Sa pila ka kadutaan, ang kinaandan nga kadamuon sang semilya nagnubo sing halos katunga sa sulod sang 50 ka tuig!

Sa nagligad nga artikulo, ang isa ka doktor ginbalikwat nga nagsiling nga kita “ginaeksperimentuhan nga kaliwatan.” Daw husto sia. Matuod, madamo sang aton naimbento nga mga kemikal ang mapuslanon sa aton, apang ang iban indi. Busa, maalamon nga likawan naton ang dikinahanglanon nga pagkanadayag sa mga kemikal nga mahimo makahalit sa aton. Sing makapakibot, madamo sa sini ang makita sa aton mga puluy-an. Ipaathag sang amon masunod nga artikulo kon ano ang sarang naton himuon agod amligan ang aton kaugalingon gikan sa mahimo makatalagam nga mga kemikal.

[Footnote]

[Laragway sa pahina 7]

Ini nga mga balyena tuman ka makahililo nga ginakabig sila nga makatalagam nga basura kon mapatay sila

[Kapsion sa pahina 7]

©George Holton, The National Audubon Society Collection/PR