Inaway—Ang Makapasubo nga Resulta
MINILYON ka mga lalaki, mga babayi, kag kabataan, soldado kag indi soldado ang ginpatay sang inaway. Nagbilin ini sa madamo sing indi malipatan nga halit sa lawas, sa balatyagon, kag sa hunahuna.
Ang mga Soldado
Madamo nga soldado ang naluwas sa inaway nga wala sing kamot ukon tiil, nga nagpadulom sang ila palaabuton. Ang halimbawa sini amo ang isa ka soldado nga naluwas sa nahauna nga inaway kalibutanon—agod lamang ihinguyang ang iya masunod nga 30 ka tuig sang pagkabuhi nga nagaantos gihapon bangod sang epekto sang makahililo nga gas nga gingamit sa sadto nga inaway.
Apang, ang mabudlay malandas sa masami amo ang pilas sa balatyagon kag sa hunahuna. “Wala sing tawo nga nakigbahin sa Nahaunang Kalibutanon nga Inaway ang nalipat sing bug-os sa iya inagihan,” sulat ni Keith Robbins sa The First World War. “Ang mga lalaki nga daw kalma lang kon tulukon sa guwa ginatublag sa sulod,” padayon niya. “Pagligad sang madamo nga tuig nagamata sila kon gab-i, nga indi gihapon malipatan ang kahadlok sadto.”
Halimbawa, hunahunaa lamang ang pagkamakahaladlok nga sa isa lamang ka adlaw sang 1916 sa tion sang nahauna nga inaway sa Somme—21,000 ang napatay kag 36,000 ang nasamaran sa tunga sang Britaniko nga mga tropa lamang! “Ang mga lalaki nga nagbalik gikan sa Somme talagsa lang nagasugid sang ila makahaladlok nga mga inagihan. Ang kakibot nagapabilin . . . Ang isa ka lalaki gintublag sa iya bug-os nga kabuhi bangod wala niya mabuligi ang iya kaupod nga napilasan nga nagpatabang sa iya samtang nagakamang sia pabalik sa Dulunan.”—The Sunday Times Magazine, Oktubre 30, 1988.
“Nahadlok ka nga mahalitan mo ang imo mga ginahigugma,” siling ni Norman J , nga nagapaathag sang iya makugi nga paghanas para sa inaway kag pagpakig-away. “Kon napukaw ka sa hinali, ang duna nga reaksion amo ang magsalakay.” Nasapwan sang mga lalaki nga indi nalipay sa ila masakit nga mga inagihan nga ang ila balatyagon nagtig-a. “Mabudlay gid magpakita sing balatyagon,” padayon niya. “Nakakita man ako sing mga lalaki nga naapektohan sing daku sang kabudlayan. Nakakita ako sing mga lalaki nga nagapangbuka sang baso sang serbesa kag ginausang ini.”
Ang mga reaksion ni Norman indi tumalagsahon. “Isa sa pito ka beterano sang Vietnam ang ginatublag gihapon sang nagligad,” siling sang report. Ang isa pa may ulong-dinalan: “Para sa madamo, ang inaway nagapadayon gihapon.” Nagpadayon ini: “Mga 1 ka milyon pa ka beterano sang Vietnam ang dapat magtuon sa pagkalipat sang inaway nga nagapahadlok gihapon sa ila kada adlaw . . . Ang iban naghikog kag nag-abuso sa ila pamilya. Ang iban ginatublag sang nagligad nga mga hitabo, nagadamgo sing malain kag ginahilasan . . . Nagaantos sila sing halit sa hunahuna nga tudok gid kag indi malipatan.”
Kon kaisa nagaresulta ini sa kriminal nga panimuot. Daw ano nga bili ang mahatag sang mga tawo sa kabuhi kag sa mataas nga mga prinsipio sa moral kon, suno kay Gerald Priestland, “ang pagpatay nga bangdan sang akon pagkabilanggo sa isa ka kahimtangan, magahatag sa akon sing medalya sa pihak nga kahimtangan.” (Priestland—Right and Wrong) “Mga manugpatay kami nga ginabayaran didto,” siling sang isa ka beterano sa Vietnam. “Nian sa masunod nga adlaw dapat kami magpauli sa planta sang Ford [nga awto] kag kalimtan ang tanan. Amo gid.”—Newsweek, Hulyo 4, 1988.
Ang mga Sibilyan
Ang duha ka inaway kalibutanon, siling sang Frankfurter Allgemeine Zeitung, “may epekto sa hunahuna sang bug-os nga kaliwatan . . . Bangod naagihan inang mga hitabo, ang mga tawo nabilin nga indi ini malipatan, kag ginpaliton nila ini sa ila mga apo kag mga apo sa tuhod . . . Pagligad sang apat ka dekada ang mga simtona sang naatrasar nga mga halit nangin hayag.” Ina nga mga halit ginbatyag sa bug-os nga kalibutan.
Si Mary C——, halimbawa, nagapuyo anay sa Inglaterra nga malapit sa puntariya sang pagpamomba sang mga Aleman sang Inaway Kalibutanon II. “Ang pagpugong sa akon mga emosyon agod indi mahadlok ang akon mga anak nagresulta sa akon lakas nga pagpanigarilyo,” siling niya, “kag sang ulihi napierdi ang akon emosyon nga nagdul-ong sa akon pagbatyag sing kahadlok sa makitid nga mga lugar.”
Sa pihak nga bahin sang patag-awayan amo si Cilly P——, sa Alemanya. “Subong mga refugees,” siling niya, “natun-an namon ang kahulugan sang gutom.” Natun-an man niya ang kahulugan sang kasubo. “Sa kada tion nga ginahambalan ang napatay ukon nadula,” padayon niya, “ginahunahuna namon ang amon mga kasimanwa. Nabaton ni Anni, utod sang akon nobyo, ang balita nga ang iya bana napatay sa inaway sang manugbata na sia sa ila kapid. Ginkawat sang inaway sa madamo nga pamilya ang ila mga paryente, mga puluy-an, kag mga pagkabutang.”
Si Anna V——nga taga-Italya isa pa nga ginatublag sang inaway. “Ginsubuan gid ako sa kakugmat sang inaway kag sa mga pag-antos sang akon pamilya,” siling niya. “Isa ka tuig sang matapos ang Inaway Kalibutanon II, napatay ang akon iloy, nga wala man lang niya makita ang iya anak nga lalaki nga nagpauli gikan sa kampo sang mga bilanggo sang inaway sa Australia. Ang akon utod nga babayi napatay bangod sa malnutrisyon kag kulang sing bulong. Nadula ang akon pagtuo sa Dios bangod gintugutan niya ang pag-antos kag mga kapintas.”
Mabudlay batason ang epekto sang kasubo, sang pagbulagay, kag sang pagkapatay sang paryente. Masami nga tuman kataas ang bili sang epekto sa tawo. Ang isa ka hoben pa nga babayi, nga nabalo sa tion sang Inaway sa Falklands sa ulot sang Britanya kag Argentina sang 1982, nagpabutyag sang balatyagon sang minilyon ka namatyan kag nabalo nga mga tawo sang magsiling sia: “Wala ini sing pulos para sa akon, nga madula ko ang akon bana bangod lamang sa isa ka diutay nga duog . . . Ang daku nga problema amo ang paglandas sa epekto sa balatyagon.”—Sunday Telegraph, Oktubre 3, 1982.
Hunahunaa, man, ang pilas sa pisikal kag sa emosyon sa mga nakalampuwas sa nukleyar nga inaway. Ang report nga ginsulat sang 1945, ang Shadows of Hiroshima, nagahatag sing makapakibot nga pahanumdom sang makapasubo nga resulta sang pagbomba sa Hiroshima:
“Sa Hiroshima, katluan ka adlaw sa tapos ginlaglag sang nahauna nga bomba atomika ang siudad kag ginkibot ang kalibutan, ang mga tawo nagakapatay gihapon, sing makatalanhaga kag sing makahaladlok—mga tawo nga wala maano sa kalamidad gikan sa isa ka wala makilal-i nga butang nga malaragway ko lamang subong isa ka atomiko nga kalaglagan. Daw wala mabombahi kon tulukon ang Siudad sang Hiroshima. Daw subong bala nga ginligis ini sang isa ka daku nga steamroller kag gindunot ini.” Sa sulod sang 40 ka tuig sang ulihi, ang mga tawo nagaantos gihapon kag nagakapatay bangod sadtong paglupok.
Ang Kabataan
Ang iban sang labing makaluluoy nga mga biktima sa mga bahin sang kalibutan nga may inaway amo ang kabataan, nga madamo sa ila ginkuha nga mga soldado sa mga duog subong sang Etiopia, Lebanon, Nicaragua, kag Kampuchea.
“Ang maathag, gikan sa Iran, sang ginpadala ang bata pa nga mga lalaki sa latagon nga may mga bomba amo nga ang mga bata nga lalaki mas madali hayluhon, mas barato kag mas malawig ang ila pagkaagresibo kon ipaanggid sa adulto nga mga soldado,” siling sang The Times sang London. Nagkomento sa mapintas nga epekto sini sa kabataan, ang tsirman sang organisasyon tuhoy sa mga kinamatarong sang tawo namangkot, “Paano sila magdaku subong maligdong kag balanse nga mga adulto?”
Ina nga pamangkot ginsambit liwat sa libro ni Roger Rosenblatt nga Children of War. Gin-interbyu niya ang kabataan sa mga duog nga wala sila sing nahibal-an kundi inaway lamang. Madamo ang talalupangdon nga nakapanumbalik sa kinaandan walay sapayan sang ila makahaladlok nga mga inagihan. Apang ang iban pa gid, kaangay sang “madamo nga kabataan sa sakayan, labi na sila nga ang ila mga ginikanan nabilin sa Viet Nam, daw masubo gid kag ginatublag.”
Paano malandas sang nakalampuwas nga mga biktima sang inaway—mga lalaki, mga babayi, kag mga kabataan—ang mga problema nga ginpatubas sini sa ila kabuhi? Paano makabulig ang iban nga mga katapo sang pamilya? Kag may katapusan ayhan ina nga mga trahedya?
[Piktyur sa pahina 6]
‘Mga manugpatay kami nga ginabayaran didto. Nian sa masunod nga adlaw dapat kami magpauli kag kalimtan ang tanan!’