Pagbantay sa Kalibutan
ISKANDALO SA SEKSO SANG SIMBAHAN
“Sa sulod sang mga tinuig, makapila nga gin-abusohan sang Romano Katoliko nga mga pari kag sang iban pa nga mga mamumugon sa mga parokya sang Newfoundland ang dinosena nga kabataan, ang kalabanan sa ila lanubo nga mga lalaki, kag madamo sa ila mga ilo nga yara sa pag-atipan sang nagaatake sa ila,” report sang magasin sa balita sang Canada nga Maclean’s. “Ang iskandalo indi lamang sa Newfoundland nagakatabo: sa dimagkubos anom pa ka kaso sang seksuwal nga pag-abuso sa kabataan nga ginhimo sang Katoliko nga mga tinawo sang simbahan ang natukiban sa iban nga bahin sang Canada, kag kapin sa 20 sa Estados Unidos.” Sa pagdugang sang report tuhoy sa seksuwal nga pag-abuso kada bulan—17 tanan ka pari kag iban pa nga may kaangtanan sa simbahan ang naakusahan na—ang pagtuo kag pagsalig sang madamo nga Katoliko sa ila mga pari nationg. Ang labing makatulublag amo ang akusasyon nga ang seksuwal nga pag-abuso sa simbahan indi lamang madugay na kundi masami nga ginatabunan kag ang nakasala nga pari ginahalin lamang sa lain nga parokya nga sa diin nagahimo sia sing bag-o nga mga sala. Bangod sini wala na ginatugutan sang mga ginikanan ang ila mga anak nga lalaki nga mangin suluguon sa altar ukon sa pagsulod sa kulumpisaran. “Ang Romano nga kuwelyo, kon ginsul-ob nga may bugal, nangin kabangdanan sang kahuya kag suspetsa,” siling ni Paul Stapleton, bise-tsirman sang hubon sang Katoliko nga eskwelahan sang St. John. “Ang mga natabo kasan-o lang nagabutang sang tanan nga pari sa idalom sang panganod sang ginahambal ukon hipos nga pagsuspetsa. Ang mensahe daw amo: Indi mo masaligan ang bisan sin-o kundi ang imo lamang kaugalingon kag ang Dios.”
“MADASIG NGA NAGAPADULONG SA PAGKADULA”
“Ang elepante sa Aprika madasig nga nagapadulong sa pagkadula, biktima sang makagod nga pagnegosyo sing tiposo (ivory) sa bug-os nga globo,” siling sang Science nga magasin. Ang kadamuon sang mga elepante sa Aprika nabuhinan sing mga 40 porsiento sa nagligad nga napulo ka tuig—halin sa 750,000 tubtob sa 1.3 milyon. Sa karon nga kadasigon sang pagpamatay, ang bug-os nga pagkadula sang mga elepante magaabot sa sulod sang 50 ka tuig. Apang kapin pa ang nadalahig. “Ang pagpangita sing tiposo nagtublag sang puluy-an kag paghililuong sang mga espesyi,” siling sang Science. Sa pila ka duog kubos sa 5 porsiento sang mga elepante ang lalaki, amo kon ngaa ang mga babayi nga manugpalais indi maliwatan, sa amo nagabuhin pa sa populasyon. Kag bangod wala na ang dugang pa nga dalagku nga mga lalaki, dugang pa nga mga elepante ang ginapatay agod magpatubas sing amo gihapon nga kadamuon sang tiposo. Kapin sa un-kuwarto sang mga elepante nga nagakapatay ang ilo nga mga tinday nga nagakagutman sa kamatayon sa tapos mapatay ang ila iloy. Samtang ginabuko nga dumilian ang pagnegosyo sing ivory, ginakahadlukan nga ang balita tuhoy sa nagahilapit nga pagdumili magadul-ong sa hingagaw nga pagpamatay sa nabilin nga mga elepante.
GUTOM SA TUNGA SANG KABUGANAAN
Sa dimagkubos tunga sa bilyon ka tawo ang ginagutman, amo ang ginsiling sa nagtambong sa ika-15 nga tuigan nga komperensya sang World Food Council, isa ka ahensya sang NU. Bisan pa ang pagkaon nga ginapatubas sang kalibutan labaw sing mga 10 porsiento sang sa ginakinahanglan sini, minilyon ang ginagutman bangod sang indi pagsapak, pagpatumbaya, kag pagkadisangkol. Suno sa tsirman sang konseho, nga si Eduardo Pesqueira sang Mexico, “ang paghidait isa ka sadsaran nga kinahanglanon” sa pagdula sang gutom sa bug-os nga kalibutan; madamo nga pungsod nga nadalahig sa inaway “ang nagagamit sang ila hawot-hawot nga manggad sa mga armas sa baylo nga sa mga programa para sa pagkaon.” Ang kalabanan sang kulang sing pagkaon nagapuyo sa Asia kag Aprika. Mga 14 milyones ka kabataan nga kubos sa edad nga lima ka tuig ang nagakapatay kada tuig bangod sang malnutrisyon upod sa lupot kag makalalaton nga mga balatian, siling sang konseho.
“DAGAT” SA IDALOM SANG DUTA NATUKIBAN
Ang isa sang daku nga mga problema sa uma sang Australia amo ang lab-as nga tubig. Gani isa ka maayong balita nga natukiban kasan-o lang ang isa ka daku nga “dagat” sang lab-as nga tubig sa idalom sang duta sa sining nabagatnan nga rehiyon sang Nakatundan nga Australia. Ang tubig yara sa isa ka daku nga anib sang may buhobuho nga bato, nga ginasiling nga may 250 metros nga kadamulon kag may kalaparon nga sa dimagkubos 3,000 kilometros kuwadrados. Ang tubig nga ginaunod sining bato ginabanta nga labaw sing dimagkubos sing napulo ka beses sa ginaunod sang iban nga suludlan nga kaanggid sa sini nga natukiban. Isa ini ka kinaugali nga suludlan para sa “dagat” kag nahamtang halin sa 200 metros tubtob 1,500 metros sa ubos sang kadaygan.
ANG PAGKALIDER SANG PAPA GINHANGKAT
“Samtang nagadaku ang pagbinahinbahin sa sulod sang Iglesia Katolika Romana, ang nagapamatok nga mga teologo sa Nakatundan nga Europa dayag nga nagahangkat sa konserbatibo nga mga panudlo kag sentralisado nga pagkalider ni Papa Juan Paulo II,” report sang The New York Times. Sang Enero, 163 ka teologo gikan sa Austria, Netherlands, Switzerland, kag Nakatundan nga Alemanya ang nagpaguwa sing pinamulong nga ang papa dapat magpaabot sing pagpamatok sa baylo sang pagtuman kon ang iya “ginahimo indi natungod sa iya palangakuan.” Ang isa ka makaulugot nga punto amo ang batasan sang papa nga indi pagsapak sa ginarekomendar nga lokal nga Katoliko nga mga lider kon nagahingalan sing mga obispo, kag ang ginapili niya sa baylo amo ang mga konserbatibo. Ini, upod ang pirme nga paglakbay sang papa sa iban nga mga pungsod, gintamod subong paagi sa pagpilit sang awtoridad sang Batikano sa simbahan. Sa mga 3,000 ka obispo sa bug-os nga kalibutan, mga 1,400 ang ginpili ni Papa Juan Paulo II.
MAS DAKU ANG BILI KON INDI PAGPUDLON
“Kapin sa 11 milyones ektaryas sang kagulangan kag iban pa nga kakahuyan ang nagakadula kada tuig sa bug-os nga kalibutan,” siling sang The New York Times. “Kag sa karon nga kadasigon sang pagkalbo sa kagulangan, ginabanta nga pila ka pungsod, lakip ang El Salvador, Costa Rica, Nigeria kag Ivory Coast, ang magakalbo sang ila kagulangan sa 30 ka tuig.” Nagakabalaka ang mga environmentalist bangod ang lapnag nga pagkalbo sa kagulangan nagaamot sa pag-init sang atmospera kag nagapadugang sang greenhouse effect, subong man ginabangdan sang lapnag nga pagbaha, subong sang natabo sa Bangladesh, India, Sudan, kag Thailand. Busa, nag-ugyon ang mga environmentalist sa natukiban kasan-o lang sang mga sientipiko nga nagapakita nga mas daku ang bili sang kagulangan kon pabay-an ini nga nagatindog. Suno sa pag-usisa, halos pilo ang ginakita gikan sa pag-ani sang mga prutas, cocoa, lana, kag guma sa kagulangan sang sa nabaligyaan sa troso kag sa paggamit sa duta subong halalban. Ginalauman nga ang ekonomiko nga bentaha magahaylo sing kapin sa imol nga mga pungsod nga tipigan ang ila kagulangan.
NAGAKAUPOD ANG KILALA NGA MGA TANDA SANG KALIBUTAN
“Ang asido nga ulan kag ang polusyon sa hangin nga ginatawag nga asido nga gas nagapierdi sang patsada sang ginapakabahandi nga kilala nga mga tanda sang kalibutan,” report sang The Toronto Star. “Tubtob sa 3 sentimetros sang bato ang naupod gikan sa eksteryor sang St. Paul’s Cathedral sang London . . . Ang Westminster Abbey [sang London] kag ang The Parthenon sa Atenas nagakaupod man bangod sang kemikal.” Apang ang solusyon indi subong ka simple lamang sa pagbuhin sang asido. Ginapatihan karon nga ang mga kemikal nga yara na sa mga buhobuho sang bato magapadayon sa pagpamierdi bisan sa tapos mabuhinan ang pagguwa sini, kag bisan pa kon sero na ang polusyon, ang pagkaupod magapadayon sa pila ka tion.
PAGHIKOG SANG MGA TIGULANG
Ang paghikog sang mga tigulang sa Estados nagdugang sing mga 25 porsiento sa ulot sang 1981 kag 1986. Ang pungsudnon nga promedyo 12.8 ka paghikog sa kada 100,000 ka tawo. Apang ang kadamuon sa kapin na sa 65 anyos 21.6 sa kada 100,000. Ginabasol sang mga eksperto ang wala ginapaabot nga pagdugang sang nagabalhin nga panimuot, labi na ang nagdugang nga pagbaton sa paghikog subong solusyon sa pag-antos sing malawig kag magasto nga mga balatian. Suno sa The New York Times, “ginahaumhaum sang pila ka eksperto nga ang pag-uswag sa teknolohiya nga nagapalawig sang kabuhi sang mga tigulang kon kaisa nagadala sing kalidad sang kabuhi nga indi nila mabaton.” Ang isa ka eksperto sa paghikog nagabasol sa kabataan nga wala nagaprotesta kon magsiling ang nagabalatian nga ginikanan nga sia nagapabug-at sa pamilya.
“CRACK” SA EUROPA
Ang crack, nga ginkuha sa cocaine nga ginbangdan sang madamo nga krimen sa Britanya kag Estados Unidos, naglutaw na sa Nakatundan nga Europa. Kapin sa isa ka libo ka tawo ang gindugang sa puwersa sang polisiya sa Britanya kag sa mga opisyales sang adwana agod mabuhinan ang problema didto. Samtang wala pa mapamatud-i ang pagkalapnag sang crack, nagakahangawa ang awtoridad nga matukiban ini sa indi madugay, kay hinali nga nagdamo ang cocaine sa Europa kag ang presyo sini nagnubo. “Makamarasmas ka kon mahibaluan mo nga may 15 ka pag-aresto sa Siudad sang Nueva York bangod sa crack sang 1985 kag may kapin sa 18,000 ka pag-aresto sa nahauna nga anom ka bulan sang 1988,” siling sang tagaluwas nga eksperto sa narkotiko.