Pagbantay sa Kalibutan
BAG-O NGA IMPORMASYON TUHOY SA CHERNOBYL
Tatlo ka tuig kag tunga sa tapos sang aksidente nukleyar sa Chernobyl, U.S.S.R., ang lokal nga mga pumuluyo, “labi na ang kabataan, may nagapalamanog nga thyroid gland, pagkauyaya, katarata kag nagadamo ang kanser,” suno sa Manchester Guardian Weekly. Sa isa ka duog, ginapakotpakot sang isa ka medikal nga eksperto nga linibolibo ang mapatay sa kanser bangod sa radyasion. Ang mga nagadumala sang mga uma nagareport nga nagadamo ang mga sapat nga nagakabun-ag nga may depekto: “mga baka nga wala sing ulo, wala sing mga tiil, mga kamot, mga gusok ukon mga mata; mga baboy nga may indi normal nga bagol.” Ginareport nga ang radyasion suno sa instrumento nga nagatakus sini 30 ka beses ang kalabawon sang sa normal sa sadto nga duog. Si Zoya Tkachova, direktor sang ospital sa rehiyon sang Belorussia sa Mogilev, nagsiling: “Indi kami makagarantiya sing isa ka mapagros nga kabuhi sa populasyon nga nagapuyo sa mga duog nga may radyasion.”
“KATAPUSAN NGA DAKU NGA KAHANAYAKAN SANG KALIBUTAN”
Samtang nagadiutay pa ang suplay sang kinaugali nga mga manggad, ang kontinente nga nagahuman sang halos ikanapulo nga bahin sang mamala nga bahin sang duta, ang Antarctica, ginabinagbinag nga amo ang bag-o nga kuluhaan. Ang naputos sang yelo nga kontinente yara sa idalom sang proteksion sang 1959 nga Antarctic Treaty kag sang boluntaryo nga moratorium sa pagmina. Apang, isa ka bag-o nga kasugtanan ang ginbuko agod kuhaan ini sing asayte kag minahon. Ang International Herald Tribune nagareport nga duha sang katapo nga mga pungsod sang tratado, ang Australia kag ang Pransya, ang nagadumili sa pagpirma sa kasugtanan. Ginasambit ang pagkaula sang asayte sa Alaska kag sa Antarctica subong makahaladlok nga mga pahanumdom sang katalagman sa palibot sang pagpangita sing mineral, ang primer ministro sang Australia, nga si Bob Hawke, nangabay sing “mas mabaskog nga proteksion para sa nabilin nga katapusan nga daku nga kahanayakan sang kalibutan.”
SAMTANG NAGASILAK ANG ADLAW
Ang arkitekto sa Republika Pederal sang Alemanya nagdesinyo kag naghimo sing maayo gid, apang makatilingala sing hitsura nga awto nga ginapaandar sang silak sang adlaw. Suno sa pamantalaan nga Die Zeit, sa banwa nga ginapuy-an sang arkitekto, ang awto ginakakunyagan sang mga bata, samtang ginahambalan sang mga adulto kon bala ang hitsura sini daw lamesa sang Ping-Pong ukon flounder. Apang kon indi pagtan-awon ang hitsura, ang awto isa ka kadalag-an. Nagkampeon ini sa kalibutan sa mga awto nga ginapaandar sang silak sang adlaw kag nakalab-ot pa gani sa kadasigon nga 130 kilometros kada oras. Apang amo sina kon ang mga bateriya sini kargado sing bug-os. Kon nagadalagan ini sing direkta sa silak sang adlaw, ang awto indi makalabaw sa 30 kilometros kada oras—kag ina kon ang adlaw nagasilak.
ANG GAHOM SANG KAAMYON
Ang Hapones nga mga kompanya nagaeksperimento sa mga kaamyon nga nagabalhin sang panimuot. Suno sa isa ka Hapones nga eksperto, ina nga mga kaamyon, nga ginapaagi sa mga tubo sang mabugnaw nga hangin, “nasapwan nga nagapakalma sa ginahilasan nga mga pasyente kag nagapaayo sang trabaho kag nagabuhin sang kahuol sa tunga sang mga mamumugon sa pabrika kag sa opisina.” Trese ka keypunch operator ang ginpanilagan sa katluan ka adlaw, kag ginpakita sang eksperimento nga ang promedyo nga kadamuon sang sala kada oras nagnubo sing 54 porsiento sang ang hangin sa sulod sang opisina ginpahumutan sing lemon. Ang magasin nagreport nga karon may sikologo nga “ginasuweldohan sa pagtukib sing kaamyon nga sarang mawisik sa subway sang Siudad sang Nueva York agod mabuhinan ang pagkabaris sang mga pasahero kag madugangan ang pagkamainabyanon.”
WALA SING UNOD NGA MGA SIMBAHAN
Suno sa surbe kasan-o lang sa Republika Pederal sang Alemanya, 70 porsiento sang mga Aleman ang nagapati sa Dios, kag 13 porsiento lamang ang nagbaton nga mga ateista sila, report sang Schweinfurter Tagblatt, isa ka Aleman nga pamantalaan. Apang, ang resulta sang pagsurbe sang Allensbach Opinion Research Institute nagapakita nga 5 porsiento lamang sang mga Luterano kag 25 porsiento sang mga Katoliko sa Republika Pederal sang Alemanya ang regular nga nagasimba. Sa sini, 50 porsiento ang kapin sa 60 anyos.
ANG KABOG KAG ANG TAWO
Sa Europa, ang may rabis nga mga kabog makatalagam sing dugang sa mga tawo, report sang Manchester Guardian Weekly. Ginatos ka kaso sang impeksion halin sa kagat sang kabog ang ginrekord sa Europa sang nagligad nga tinuig. Ang problema indi tumalagsahon sa Europa. Suno sa report, kutob sang 1983 duha ka tawo ang napatay sa Unyon Sobyet kag isa sa Finland subong resulta sang kagat sang may rabis nga mga kabog. “Sa Bagatnan kag Sentral nga Amerika, may yara karon epidemya sang rabis sa tunga sang nagapangsuyop sing dugo nga mga kabog,” siling sang Weekly. Dugang pa, ang pag-atake sang mga kabog sa mga tawo sining karon lang sa Pransya nagdul-ong sa pagkatukib sing bag-o nga sahi sang kagaw nga yara sa mga kabog. Ang bag-o nga kagaw, nga kaanggid sa kagaw sang rabis, ginatawag nga kagaw sang kabog sa Europa.
IMOL NGA KABATAAN
Ang Estados Unidos isa ka pungsod nga kilala sa kahamungayaan kag kabuganaan sini, apang ang pag-usisa nga ginhimo sang mga ahensya sang gobierno nakasapo sing minilyon ka dimapagros kag wala nagaeskwela nga kabataan sa sadto nga pungsod. Suno sa surbe sang Census Bureau, 1 sa tagsa ka 5 ka kabataan sa Estados Unidos—12.6 milyones nga kubos sa edad nga 18 anyos—ang nagakabuhi nga grabe pa sa imol. Ginapabangod sang ekonomista nga si D. Lee Bawden ang pagdugang sang kaimulon sa tunga sang kabataan, sa bahin, sa nagadamo nga mga pamilya nga isa sing ginikanan. Ginabanta nga kapin sa 17 milyones ka kabataan sa Estados Unidos ang nagakabuhi nga may isa ka ginikanan lamang.
ANG MALARIA NGA NAGALAKBAY
Suno sa report, pila ka kaso sang malaria ang nakuha malapit sa erport ukon sa erport sa Britanya, Pransya, Netherlands, kag Switzerland. Sa tapos mahambal nga ang pila sang mga tawo nga nagmasakit sini wala makalakbay sa iban nga pungsod sa sulod sang isa ka tuig, ang magasin nga Machine Design nagdugang nga ina nga mga kahimtangan nagapahangop nga “ang malaria ginapaliton sang mga lamok nga nagaabot sa erport gikan sa malawig nga paglakbay.”
PAMATAN-ON NGA MGA MANUGLUGOS
Ginpahayag sang pag-usisa kasan-o lang nga sa tunga sang 1.5 milyon ka seksuwal nga pagsalakay kag plano nga paglugos sa Estados Unidos, halos katunga ang nagdalahig sa pamatan-on nga manuglugos, suno sa magasin nga Medical Aspects of Human Sexuality. Sa isa pa ka pag-usisa sang E.U., nasapwan sang mga mananalawsaw nga “72% sang pamatan-on nga mga manuglugos ang suno sa report nagagamit sing droga ukon mga droga sang adlaw nga nanglugos sila; 54% ang nag-inom sing alkohol, 44% sing marijuna, kag 25% sing lain pa nga droga . . . Kap-atan kag tatlo ka porsiento ang nahubog sa tion sang paglugos.” Suno sa report sining magasin, ang pag-inom sing alkohol masami nga nagaimpluwensia sa pagsalakay nga sa diin ang mga manuglugos nagagamit sing daku nga kasingki ukon puwersa.
HUWAD NGA BUYOG
Sang 1945 ginpakita sang zoologo nga si Karl von Frisch nga ang pagsaot sang forager bee isa gid ka masibod nga kodigo, nga nagahatag sa mga masigkabuyog sing direksion padulong sa bag-o nasapwan nga kuluhaan sing nektar. Sang ulihi nakabaton sia sing premyo Nobel bangod sa iya natukiban. Kutob sadto, ang mga sientipiko nagtinguha sa paghimo sing robot nga buyog nga makailog sini. Apang ang resulta makapaluya. Ang mga impostor, walay sapayan sang ila mapagsik nga pagsaot, wala ginasapak sang matuod nga mga buyog. Apang suno sa Aleman nga pamantalaan nga Hannoversche Allgemeine, ang mga sientipiko nakahimo sing robot nga buyog nga may diutay nga mga pakpak nga natakod sa brilyante nga mga talakdan. Ang mga pakpak nagapatubas sing tumalagsahon nga tunog nga importante sa saot. Gintilawan sa Denmark, nakuha sining robot ang igtalupangod sang iban nga mga buyog. Nagahapon sila sa sini kag ginakutot ini tubtob nga mapatay sila. Apang, ginabaton sang mga buyog sa lain nga banwa ang huwad nga saot, kag ginatultol ang direksion sang nektar.
NAGADUGANG ANG PAGHIKOG
◻ Pinakadamo ang naghikog sang katuigan 1980 sa tunga sang mga tigulang sa maragtas sang Canada, report sang The Toronto Star. Ginapakita sang estadistika nga 80 porsiento sang nagahikog mga lalaki. Ginlista sang temporaryo nga ulo sang sikyatriya sa Baycrest Centre for Geriatric Care, nga si Dr. David Conn, subong posible nga mga kabangdanan ang kombinasyon sang pisikal nga balatian, indi aktibo nga alkoholismo, kag pagpain sa tapos sang pagretiro ukon pagkapatay sang katapo sang pamilya. “Ang pagdugang sang kapung-aw kag pag-inom makapautwas sing mga panghunahuna sa paghikog,” report sang Star. Ano pa ang iban nga nagapaandam nga sinyas? Si Barbara Debuk, palamangkutan tuhoy sa kapagros sang hunahuna sang Health and Welfare Canada, nagsiling nga amo ini ang: pagsupot sang bulong, pagplano sang pagpalubong, pagbag-o sa testamento, paghimo sing kahimusan nga idonar ang lawas sa medisina, kag pirme nga paghunahuna tuhoy sa kamatayon.
◻ Ginlista sang Saturday Star, isa ka pamantalaan sang Johannesburg, Bagatnan nga Aprika, lakip sa iban nga mga butang, “ang kamatuoran nga ginalaragway sang mga iglesia ang pihak nga kinabuhi subong makagalanyat” nga isa ka posible nga kabangdanan sang paghikog sa sadto nga pungsod. Ginpatalupangod sini nga “ang pagkawili sa misteryo sang pihak nga kinabuhi” nagdul-ong sa paglaglag sa kaugalingon. Ginsambit sang pamantalaan subong isa ka halimbawa ang kaso sang isa ka 16-anyos nga pamatan-on nga lalaki nga naghikog. Sa isa ka sulat, “ginsilingan niya ang iya pamilya nga namat-od sia nga tapuson ang iya kabuhi bangod sa isa ka rason lamang—agod mahibaluan kon ano ang pihak nga kinabuhi,” report sang pamantalaan.
PAG-ABUSO KONTRA SA DISIPLINA
Gin-usisa sang pagtuon sa 237 ka bilanggo sa Estados Unidos kon ano ang nagahimo sa kabataan nga masingki pagdaku nila. Nasapwan sini nga “87 porsiento sang mga bilanggo nga nagsiling nga sila anay ginasipa kag ginasumbag sang ila mga ginikanan sang bata pa sila ang masingki nga mga kriminal,’ report sang Enero 1990 nga guwa sang Science Digest. Ang pagtan-aw sa isa ka ginikanan nga nagasakit sa iya tiayon may kaanggid man nga epekto sa kabataan. Apang ang paghanot sa kabataan daw wala nagahimo sa ila nga mangin masingki nga mga adulto.
Gikan sa retrato ni Trykowski Dürschner