Paggahom sang Tawo Gintimbang sa Timbangan

Bahin 6—Itom nga mga Kamisadentro kag mga Swastika

Pasismo: Gobierno sang pagkadiktador, nga ginatandaan sang pagkontrol sang Estado sa ekonomiya, pagdisiplina sa katilingban, kag sing ideolohiya sang makiawayon nga nasyonalismo; Nazismo: Ang pasismo nga ginbuhat sang National Socialist German Workers’ Party sa idalom ni Hitler.

ANG tinaga nga “Pasismo” kinaandan nga nagapahanumdom sing mga laragway sang Italyano nga mga soldado nga nagapanapot sing itom nga kamisadentro kag sing Aleman nga mga soldado nga nagadala sing swastika kag nakauniporme sing kaki. Apang naeksperiensiahan man sang iban nga mga pungsod ang Pasismo.

Sang katuigan 1930, ang Pasismo nangibabaw sa Hungary, Romania, kag Hapon. Sa tion sang Espanyol nga Inaway Sibil, ang pagsakdag sang Pasista nakabulig kay Francisco Franco nga makontrol ang Espanya, bisan wala ginatamod sang kalabanan nga istoryador ang pagkadiktador ni Franco (1939-75) nga isa ka matuod nga sahi sang Pasista. Sa pihak nga bahin gintamod nila nga matuod nga Pasista ang pagkadiktador sa Argentina nga gintukod ni Juan D. Perón (1943-55).

Pagsimba sa Estado

Ang “pasismo” naghalin sa Italyano nga tinaga nga fascio kag nagapatuhoy sa dumaan nga Romanong simbulo sang awtoridad. Gintawag nga fasces sa Latin, isa ini ka bugkos sang mga bara nga gikan sa amo nagalusot ang sulab sang wasay, isa ka nagakaigo nga simbulo sang paghiusa sang katawhan sa idalom sang supremo nga awtoridad sang Estado.

Bisan pa ang iban nga mga gamot sang Pasismo naghalin pa sang tion ni Niccolò Machiavelli, gingamit ni Benito Mussolini ang tinaga sa nahaunang tion sang 1919 lamang, ukon 450 ka tuig sa tapos sang pagkatawo ni Machiavelli. Ang kagarukan sa politika sang iya adlaw, siling ni Machiavelli, malandas lamang sang isa ka awtoritaryan nga manuggahom, nga maggamit sang iya gahom sing mapintas apang may kaalam.

Ang Pasista nga gobierno nagakinahanglan sing mabaskog, oportunista, kag makagalanyat nga lider agod mangin epektibo ini. Sing nagakaigo, si Mussolini kag si Hitler nakilal-an subong “ang lider”—Il Duce kag der Führer.

Ginabayaw sang Pasismo ang Estado labaw sa tanan nga iban pa nga awtoridad, relihioso kag sibil. Ang Pranses nga hurista nga si Jean Bodin sang ika-16 nga siglo, ang Ingles nga pilosopo nga si Thomas Hobbes sang ika-17 nga siglo, subong man ang Aleman nga mga pilosopo sang ika-18 kag ika-19 nga siglo nga sanday Johann Gottlieb Fichte, Georg Wilhelm Friedrich Hegel, kag Heinrich von Treitschke, naghimaya tanan sa Estado. Gintudlo ni Hegel nga ang Estado may supremo nga tindog kag nga ang supremo nga katungdanan sang isa ka indibiduwal amo ang mangin matutom nga sumalakdag sini.

Nahisanto sa ila kinaugali, ang tanan nga gobierno dapat magpakita sing awtoridad. Apang ang Pasista nga mga estado gindesinyo sa pagpakita sini sing bug-os, nagapangayo sing bulag nga pagtuman. Ginatamod ang mga tawo subong daw mga ulipon sang Estado, si Treitschke nagsiling: “Indi importante kon ano ang imo ginahunahuna, basta nagatuman ka lang.” Sa kinaandan, gin-islan sang Pasismo ang singgit nga, “Kahilwayan, pag-alangay, pag-ululutod,” nga nabatian sa tion sang Pranses nga Rebolusyon, sing Italyano nga eslogan nga, “Magpati, Magtuman, Magpakig-away.”

Ang Pasismo Nagahimaya sang Inaway

Magpakig-away? Huo! “Ang inaway lamang ang nagagamit sing bug-os sang tanan nga kusog sang tawo kag nagabutang sing marka sang pagkadungganon sa katawhan nga may kaisog sa pag-atubang sini,” siling anay ni Mussolini, kag nagdugang pa: “Ang inaway para sa lalaki subong nga ang pagkailoy para sa babayi.” Gintawag niya ang dalayon nga paghidait nga “makapulung-aw kag pagsikway sa tanan nga sadsaran nga mga kinaiya sang tawo.” Sa paghambal sining mga pulong, ginsalaming lamang ni Mussolini ang mga pagtamod ni Treitschke, nga nagsiling nga ang inaway kinahanglanon gid kag ang pagdula sini gikan sa kalibutan, wala labot nga imoral gid, “magapakunol sang madamo sang kinahanglanon kag dungganon nga mga kusog sang tawhanon nga kalag.”

Batok sa sini nga nagligad sang inaway kag pagkadiktador, mahimo nga indi kita makibot sa paghibalo nga ginaasoy sang madamo nga istoryador ang umpisa sang modernong Pasismo kay Napoléon I sang Pransya. Subong isa ka diktador sang maaga nga bahin sang katuigan 1800, indi sia isa ka Pasista. Walay sapayan, madamo sang iya mga pagsulundan, subong sang pagtukod sing mga sekreta kag sampaton nga paggamit sing propaganda kag pagsensor agod kontrolon ang pamantalaan, ang gin-adoptar sang ulihi sang mga Pasista. Kag sa pagkamatuod ang iya determinasyon nga ipasag-uli ang himaya sang Pransya kaanggid gid sa handum nga mangin daku ang pungsod nga sa amo kilala ang Pasista nga mga lider.

Sang 1922 ang gahom sang mga Pasista sa Italya nangin tuman kabaskog sa paghimo kay Mussolini subong primer ministro, isa ka posisyon nga gingamit niya sa gilayon subong tulungtungan padulong sa pagkadiktador. Kon tuhoy sa sweldo, oras kag tulumuron nga produksion, ang pribado nga mga industriya ginkontrol sang gobierno. Sa kamatuoran, ang pribado nga mga kompanya ginpalig-on tubtob lamang sa kasangkaron nga ini nagaalagad para sa kaayuhan sang gobierno. Gindumilian ang iban nga mga partido politika luwas sa Pasista; amo man ang mga unyon sang mga obrero. May kalantip nga ginkontrol sang gobierno ang media, kag ginpahipos ang mga manugpamatok paagi sa pagsensor. Ginhatagan sing pinasahi nga igtalupangod ang pagdoktrina sa mga pamatan-on, kag ginbuhinan sing daku ang personal nga kahilwayan.

Pasismo, Estilo Aleman

“Walay sapayan nga magkaanggid ang ila banas padulong sa gahom,” siling sang libro nga Fascism, ni A. Cassels, “ang Italyano nga Pasismo kag ang Aleman nga Nazismo magkatuhay gid sa disposisyon kag sa ila panan-aw sa palaabuton.”

Luwas sa nasambit na kaina nga Aleman nga mga pilosopo nga nangin mga manughanda sang dalan para sa Pasista nga panghunahuna, ang iban pa, kaangay sang Aleman nga pilosopo sang ika-19 nga siglo nga si Friedrich Nietzsche, nakabulig sa pagtuga sing isa ka sahi sang Pasismo nga tumalagsahon sa Aleman lamang. Indi buot silingon nga si Nietzsche isa ka Pasista, apang nangabay sia sing paggahom sang mga hamili, isa ka rasa sang labaw sa kinaandan nga mga tawo. Walay sapayan, sa paghimo sini, wala sia sing ginhunahuna nga isa ka rasa ukon pungsod, bisan ang mga Aleman, nga wala niya nahamut-an. Pero ang iban sang iya mga ideya kaanggid gid sa ginkabig sang mga ideologo sang National Socialist nga Aleman nga idealismo. Gani ining mga ideya ginpili, samtang ang iban, nga wala nagahisanto sa doktrina sang Nazi, ginsikway.

Si Hitler mabaskog man nga naimpluwensiahan sang Aleman nga manugkomposo nga si Richard Wagner. Tuman ka nasyonalistiko kag patriotiko, gintamod ni Wagner ang Alemanya subong nadestino na nga magahimo sing daku nga misyon sa kalibutan. “Para kay Hitler kag sa Nazi nga mga ideologo si Wagner isa ka himpit nga baganihan,” siling sang Encyclopedia of the Third Reich. Ini nagpaathag: “Ginlaragway sang manugkomposo ang pagkadaku sang Alemanya. Sa pagtamod ni Hitler ginpakamatarong sang musika ni Wagner ang Aleman nga nasyonalismo.”

Ang awtor nga si William L. Shirer nagdugang: “Apang indi ang sinulat tuhoy sa politika [ni Wagner], kundi, ang iya mataas nga mga opera, nga nagadumdom sing maathag sang kalibutan sang dumaan nga Alemanya upod ang dungganon nga mga mito sini, ang nagapakig-away nga paganong mga dios kag mga baganihan sini, ang mga demonyo kag mga dragon sini, ang mga pag-inaway kag mga talaksan sang dumaan nga mga tribo sini, ang ginahandum nga destinasyon sini, sang katahom sang gugma kag kabuhi kag ang pagkadungganon sang kamatayon, nga nag-inspirar sa mga mito sang modernong Alemanya kag naghatag sa sini sing Aleman nga Weltanschauung [bug-os kalibutan nga pagtamod] nga upod ang pagpakamatarong, ginkuha ni Hitler kag sang mga Nazi subong ila kaugalingon.”

Ang panghunahuna ni Nietzsche kag ni Wagner gindihon ni Comte Joseph Arthur de Gobineau, Pranses nga diplomat kag etnologo, nga, sa ulot sang 1853 kag 1855, nagsulat sang Essai sur l’inégalité des races humaines (Sinulat Tuhoy sa Indi Pag-alangay sang mga Rasa sang Tawo). Nangatarungan sia nga ang pagkahuman sang mga rasa amo ang ginabasihan sang madangatan sang mga sibilisasyon. Ang pagsimpon sing iban sa rasa sang Aryan nga mga katilingban magadul-ong sa ulihi sa ila pagkapukan, paandam niya.

Ang rasismo kag ang batok-Semitismo nga nagtuhaw gikan sa sining mga ideya mga tanda sang estilo-Aleman nga Pasismo. Ining duha ka pagsulundan wala tanto ginkilala sa Italya. Sa kamatuoran, ang mga pamatuod sang batok-Semitismo sa Italya ginkabig sang madamo nga Italyano subong pamatuod nga ginabuslan ni Hitler si Mussolini subong ang nagapangibabaw nga puwersa sa likod sang Pasismo. Sa pagkamatuod, samtang nagligad ang tion, ang impluwensia ni Hitler sa mga pagsulundan sang Italyano nga Pasismo nagbaskog.

Sa pagtinguha nga matigayon ang pagkadaku sang ila pungsod, ang Italyano nga Pasismo kag ang Aleman nga Pasismo nagtulok sa magkatuhay nga mga direksion. Ang awtor nga si A. Cassels nagpaathag nga “samtang ginlaygayan ni Mussolini ang iya mga kasimanwa nga ilugon ang mga buhat sang dumaan nga mga Romano, ang pagpabag-o sang espiritu nga ginhimo sang mga Nazi gintuyo sa pagpukaw sa mga Aleman, nga indi lamang himuon ang ginhimo sang Teutoniko nga mga higante anay, kundi mangin subong man sang mga baganihan sang mga tribo nga nagreinkarnasyon sa ikabeinte nga siglo.” Kon sa aton pa, gintinguhaan sang Italyano nga Pasismo nga ipasag-uli ang nagligad nga himaya, paagi sa pagguyod sa Italya, isa ka pungsod nga wala mapauswag sa industriya, padulong sa ika-20 nga siglo. Ang Alemanya, sa pihak nga bahin, nagtinguha nga bawion ang ila anay himaya paagi sa pagbalik sa mitiko nga nagligad.

Kon Ano ang Nagpaposible Sini

Sa kalabanan nga pungsod, ang mga Pasista nakatigayon sing gahom sa tapos sang pagkalusod sang pungsod, isa ka ekonomiko nga pagkalusod, ukon pagkalutos sang militar. Amo sini ang natabo sa Italya kag Alemanya. Bisan pa magkaaway sila sa tion sang Inaway Kalibutanon I, sila nga duha pareho nga nakaguwa sa sini nga nagluya sing daku. Ang pagkadikontento sang mga nasyonalista, pagkalusod sang ekonomiya, kag ang pag-init sang inaway sa ulot sang mga klase nagpabudlay sa duha ka pungsod. Naeksperiensiahan sang Alemanya ang indi makontrol nga implasyon, kag nagdamo ang wala sing trabaho. Ang demokratiko nga prinsipio maluya man, kay ginabalabagan gihapon ini sang militar kag awtoritaryan nga tradisyon sang Prussia. Kag bisan diin, yara ang kahadlok sa Soviet Bolshevism.

Ang ideya ni Charles Darwin tuhoy sa ebolusyon kag kinaugali nga pagpili isa pa ka daku nga kabangdanan sa pagbangon sang Pasismo. Ang libro nga The Columbia History of the World nagahambal nahanungod sa “pagbalik sang Sosyal nga Darwinismo sa mga ideolohiya sang mga Pasista, nga lunsay ginpabutyag ni Mussolini kag ni Hitler.”

Ang Encyclopedia of the Third Reich nagaugyon sa sini nga obserbasyon, nga nagapaathag nga ang sosyal nga Darwinismo amo “ang ideolohiya sa likod sang pagsulundan ni Hitler nga pagpatay sa bug-os nga rasa.” Nahisanto sa mga panudlo sang Darwinianhon nga ebolusyon, “ang Aleman nga mga ideologo nangatarungan nga ang modernong estado, sa baylo nga gamiton ang kusog sini sa pag-amlig sa mga maluya, dapat magsikway sa kubos nga populasyon sini pabor sa makusog, mapagros nga mga elemento.” Nangatarungan sila nga ang inaway normal lamang sa pagpakig-away para sa kaluwasan sang mga nagakabagay gid, nga ang “kadalag-an para sa mga makusog, kag ang mga maluya dapat dulaon.”

Natun-an Bala ang Leksion?

Ang mga adlaw sang Italyano nga mga soldado nga nakapanapot sing itom nga mga kamisadentro kag sang Aleman nga soldado nga nagadala sing swastika kag nakauniporme sing kaki natapos na. Apang, bisan sa 1990, ang mga agi sang Pasismo nagapabilin gihapon. Sang nagligad nga duha ka tuig ang magasin nga Newsweek nagpaandam nga sa halos tagsa ka pungsod sang Nakatundan nga Europa, “ang mga kusog sang natuo nga bahin nagapamatuod sa liwat nga ang ginapakunokuno lamang nga rasismo kag ang pangganyat sa nasyonalistiko kag awtoritaryan nga mga prinsipio makatipon gihapon sing makapakibot nga supurta.” Wala sing duhaduha nga ang isa sang labing mapagsik sa sining mga kahublagan amo ang National Front ni Jean-Marie Le Pen sa Pransya nga may mensahe nga “pareho gid sa National Socialism.”

Maalamon bala nga ibutang ang pagsalig sa Pasista nga kahublagan karon? Ang mga gamot bala sang Pasismo—Darwinianhon nga ebolusyon, rasismo, militarismo, kag nasyonalismo—nagaporma sing malig-on nga sadsaran nga mapasaran sing maayong gobierno? Ukon wala ka bala nagaugyon nga kaangay sang tanan nga iban pa nga sahi sang paggahom sang tawo, ang Pasismo natimbang na sa timbangan kag nasapwan nga kulang?

[Kahon sa pahina 27]

Pasismo—Malig-on Bala ang Sadsaran Sini?

Darwinianhon nga Ebolusyon: “Dugang pa nga mga sientipiko, kag labi na dugang pa nga mga ebolusyonista . . . ang nagapangatarungan nga ang teoriya sang Darwinianhon nga ebolusyon indi gid isa ka matuod nga sientipiko nga teoriya.”—New Scientist, Hunyo 25, 1981, Michael Ruse.

Rasismo: “Ang kal-ang sa ulot sang tawhanon nga mga rasa kag sang katawhan, sa diin nagaluntad ini, sikolohiko kag sosyolohiko; indi ini genetiko!”—Genes and the Man, Propesor Bentley Glass.

“Ang tawhanon nga mga persona sang tanan nga rasa . . . naghalin sa pareho nga nahauna nga tawo.”—Heredity and Humans, manunulat sa siensya nga si Amram Scheinfeld.

Militarismo: “Ang ikasarang, pangabudlay, kag bahandi nga ginbubo sa sining . . . binuang nga butang nagapakibot gid sa hunahuna. Kon ang mga pungsod wala makatuon sa pag-inaway, wala kuntani sing butang nga indi mahimo sang katawhan.”—Amerikano nga awtor kag dumalaog sang Pulitzer nga premyo nga si Herman Wouk.

Nasyonalismo: “Ginabahinbahin sang nasyonalismo ang katawhan sa mga bahin nga wala nagapasober sa isa kag isa. Subong resulta, ang mga tawo nagahunahuna subong mga Amerikano, mga Ruso, mga Intsik, mga Egiptohanon ukon mga Peruvianhon anay, kag ikaduha lamang subong tawhanon nga mga persona—kon amo gid sina.”—Conflict and Cooperation Among Nations, Ivo Duchacek.

“Madamo gid sang mga problema nga ginaatubang naton karon ang bangod sa, ukon resulta sang, sayop nga mga panimuot—ang iban sini ginbaton sing halos walay hinalung-ong. Lakip sa sini amo ang ideya sang makitid nga nasyonalismo—‘pungsod ko, husto ukon sayop.’”—Sekretaryo-heneral anay sang NU nga si U Thant.

[Mga Laragway sa pahina 26]

Ang dumaan nga relihiosong mga simbulo, subong sang swastika, kag ang prinsipio nga “Ang Dios Kaupod Naton” wala magluwas sa paggahom ni Hitler

Ang fasces, ang simbulo ni Mussolini para sa Pasismo, makita sa pila ka sensilyo sang E.U.