Mga Hormone—Ang Makatilingala nga mga Mensahero sang Lawas
NAGATABOK ka sa dalan. “Mag-andam!” singgit sang isa ka tawo. Nagbalikid ka kag nakita mo ang isa ka trak nga wala magdulog sa pula nga suga sa trapiko kag madasig ini nga nagapadulong sa imo.
Ang imo lawas gilayon nga nagasangkap sa imo para sa dalidali nga paghulag. Ang imo utok nagapadala sing apurado nga mensahe sa imo mga adrenal gland, nga nagahulag paagi sa pagbubo sing adrenaline kag noradrenaline sa imo dugo. Ining mga hormone nagapauntat sang suplay sang dugo sa mga bahin sang lawas nga ang serbisyo indi gilayon kinahanglanon para makalikaw sa sining makatalagam nga sitwasyon, kag maabtik ini nga ginapadala sa pagbulig sa imo utok, tagipusuon, kag mga kaunuran.
Ang adrenaline kag noradrenaline nagapuwersa sang imo tagipusuon sa pagkubakuba kag sa pagpitik sing madasig. Ginapadaku sini ang alagyan sang hangin sang imo mga baga; ang imo pagginhawa nagadasig. Ginabuligan sini ang kalamay sa imo dugo nga maghatag sing pinakadaku nga enerhiya. Sa isa ka pamisok, ang mga hormome nagabulig sa pagsangkap sa imo sa paghimo sing makusog kag mabinatason nga buhat nga labaw sa imo kinaandan nga masarangan.
Ang trak magahod nga nagapalapit, ang duta nagatay-ug. Wala sing isa ka gutlo nga dapat uyangan! Naglukso ka sing todotodo pakadto sa higad-dalan. Nagahapuhapo ka sa pagginhawa, nagakubakuba ang imo dughan, nagaraguok ang imo tiyan, nagapalangurog ang imo kamot—apang buhi ka!
Sa sinang mga sitwasyon ang mga hormone nagabulig sa pag-amlig sang kabuhi. Apang labi pa sa sina ang mahimo nila. Nagabulig sila sa aton nga magtubo kag maglambo nga mangin mapagros nga mga lalaki kag mga babayi. Nagapaposible ini nga makahulid kita sa iban nga sekso kag makapamata. Kon kita ginatugnawan ukon ginainitan ukon ginagutom ukon ginauhaw ukon ginadugo ukon nagamasakit, nagabulig sila sa aton. Kag nagatrabaho sila sing 24 oras kada adlaw!
Apang paano ginahimo ining tanan nga hilikuton sa aton lawas? Agod buligan kita nga mahangpan ini, binagbinagon naton kon ano ang mga hormone kag kon paano sila nagapanghikot.
Ang mga Komunikasyon sa Sulod
Ang mga hormone amo ang kemikal nga mga butang nga ginapatubas sang aton endocrine glands. Ang tinaga nga “endocrine,” nga nagakahulugan “pagpaguwa direkta sa,” nagalaragway sing maayo sining mga glandula, kay nagapaguwa sila sing mga hormone direkta sa dugo. Sa pagbomba sang tagipusuon sing dugo sa lawas, ang mga hormone nagakadto sa lainlain nga mga destinasyon, diin ginahimo nila ang ila hilikuton.
Agod mahimo sang mga hormone ang ila mga hilikuton, kinahanglan ang maayo nga komunikasyon sa tunga sang madamo nga bahin sang aton lawas. Kita tanan may masibud nga sistema sang komunikasyon nga nagaliton sang impormasyon agod magapabilin kita nga buhi kag magapanghikot sing maayo—ang endocrine system kag ang nervous system.
Sa pag-ilustrar kon paano ang duha nagapanghikot, tan-awon naton ang Venice, Italya, ang siudad nga kilala bangod sang iya madamong kanal. Sa Venice, ang mga tawo nagagamit sing telepono sa pagpadala sing mensahe sa iban nga bahin sang siudad. Sa kaanggid, ang lawas nagapadala sing mensahe paagi sa nervous system (mga kaugatan), ang madasig nga paagi sang komunikasyon nga nagagamit sing elektrokemikal nga mga senyales. Kaangay sang isa ka tawag sa telepono, ang pagliton paagi sa mga kaugatan ginapadala sa gilayon.
Sa pagkamatuod, ang mensahe sarang man mapadala paagi sa gondola, ang malaba nga sakayan nga nagabiyahe paagi sa mga kanal sang siudad. Sa lawas, ang kemikal nga mga mensahero (mga hormone) nagalakbay paagi sa dugo ukon sa iban nga mga pluido sang lawas.
Kon ipaangay naton ang dugo sa mga kanal sa Venice, nian ang mga hormone kaangay sang mga gondola nga nagadala sang mensahe pakadto-pakari halin sa madamong ginhalinan pakadto sa madamong destinasyon. Ining mga hormone nagalakbay sa mga kaunuran, mga organo, ukon mga glandula nga malayo sa ila ginhalinan. Pag-abot nila sa ila destinasyon, ginapukaw nila ang mga serye sang masibud nga kemikal nga reaksion agod mahimo ang ila tuyo.
Apang paano ining tanan nga hilikuton ginadumalahan kag ginahituhog? Agod masabat ina nga pamangkot, tan-awon naton ang mga ulong-talatapan sang endocrine system kag hibaluon kon ano ang ginahimo didto.
Pituitary—Ang Pangunang Glandula
Ang enkargado sang endocrine system amo ang pituitary, ang diutay, mapula kag abuabuhon nga organo nga ginaangot sa utok sang isa ka manipis nga pungango kag nahamtang sa tul-anan nga bulsa sa likod kag ibabaw lamang sang ilong.
Ang pituitary indi makadalayaw tan-awon. Gisantes lamang ini kadaku, kag nagabug-at sing 0.6 gramo lamang. Apang bisan pa ang pituitary diutay, ang salabton sini daku. Gintawag ini nga ang pangunang glandula, ang konduktor sang orkestra sang endocrine. Kaangay ini sang ehekutibo sa negosyo nga ang opisina tuman kasako, kag ang mensahe nagapakadto-pakari sa madamong departamento.
Ginatugyan sang pituitary ang iban nga trabaho sa iban nga mga glandula sang endocrine. Halimbawa, ang pituitary nagapadala sing mensahe sa dugo nga nagasugo sa thyroid gland sa pagpatubas kag sa pagpaguwa sing tatlo pa ka hormone. Ginakontrol sini ang metabolismo, init sang lawas, kag sustento sang tul-an. Ginasugo naman sang pituitary ang mga sex gland sa pagpatubas sing mga hormone nga magapahanabo sing mga pagbalhin sa lawas sa paghinupang. Masugo man sang pangunang glandula ang mga adrenal agod makapatubas sing mga hormone nga nagahupot sang presyon sang dugo kag pagkatimbang sang asin sa lawas.
Apang, kon kaisa, nagatrabaho sing direkta ang pituitary, nagapadala sing mensahe paagi sa hormone nga nagaimpluwensia sang pagtubo sang aton mga tul-an kag mga kaunuran. Ang mga hormone nagakontrol kon daw mangin ano kita kataas.
Ang pituitary nagatungod pa gid sing daku nga papel sa pagbata. Agod buligan ang isa ka babayi nga manugbata, ang pituitary nagapadala sing oxytocin, isa ka hormone nga nagapasakit sang tiyan. Kon ang ulo sang bata makalab-ot sa puwerto, ang utok nagapadala sing mensahe sa pituitary nga nagapangabay sing ekstra nga suplay sang oxytocin sa pagbulig sa katapusan nga bahin sang pagbata. Sa bug-os nga tion, ang mga hormone halin sa pituitary nagapukaw sing pagpatubas sang gatas sa suso sang iloy. Kon mabun-ag ang bata, ang iloy may inugpasuso sa iya.
Ang Punopuno sang Pangunang Glandula
Samtang ang pituitary amo ang enkargado sang iban nga mga glandula, may kaugalingon ini nga enkargado—ang hypothalamus. Isa ini ka pungyot sang mga selula sang kaugatan nga gamaygamay diutay sa imo kamalagku. Makita ini sa puno sang utok kag konektado sa pituitary. Indi lamang ang pagdumala sa ginahimo sang endocrine system ang trabaho sini kundi nagahituhog man sang ginahimo sang autonomic nervous system.
Ang bahin sang trabaho sini amo ang pagtilaw sa pagkahuman kag temperatura sang dugo. Mas madamo nga dugo ang nagapuswak sa hypothalamus sang sa iban nga bahin sang utok. Sa sulod sining nagailig nga dugo, ang hypothalamus nagasawsaw sang nagakurinot nga daw tudlo nga mga sensor, subong sang nagapaligo nga nagasawsaw sang iya tudlo sa pagtilaw sang temperatura sang tubig sa iya banyera. Kon ang dugo tuman kabugnaw, ang hypothalamus nagasugo (paagi sa pituitary kag thyroid) nga magpadala sing dugang nga thyroxine, ang hormone nga nagapabaskog sang metabolismo sa pagpatubas sing init agod painiton ang lawas.
Bangod awtomatiko nga ginahimo sang hypothalamus ang iya trabaho, masami nga wala kita makahibalo sang iya ginahimo. Apang, may epekto ini sa aton kabuhi adlaw-adlaw. Ginagutom ka bala? Namutikan sang imo hyptohalamus nga diutay katama ang glucose sa imo dugo, gani ginasilingan niya ikaw nga magkaon. Ginauhaw ka bala? Namat-od ang imo hypothalamus nga ang kadamuon sang asin sa imo dugo mataas diutay. “Mag-inum sing tubig,” siling niya sa imo.
Ginakontrol man sang hypothalamus ang kadamuon sang kalsium sa dugo. Kon wala sing kalsium ang aton utok, mga kaunuran, kag mga kaugatan indi magatrabaho sing maayo. Kon ang kadamuon sang kalsium sa dugo tuman kadiutay, ang hypothalamus nagakuha sing kalsium gikan sa mga tul-an, subong sang pagkuha sang isa ka tawo sing kuwarta gikan sa banko. Paano ginakuha ang kalsium? Ang hypothalamus nagapadala sing mensahe paagi sa hormone sa pituitary. Ang pituitary nagasugo sa mga parathyroid, nga makita sa liog. Ang mga parathyroid naman nagapaguwa sing parathormone, nga nagakadto sa mga tul-an agod mangabay sing kalsium para sa dugo. Kon makita sang hypothalamus nga eksakto na ang kadamuon sang kalsium, ginakansela sini ang sugo nga magkuha sing dugang.
Apang kamusta kon mahibaluan sang hypothalamus nga tuman kadamo ang kalsium sa dugo? Sa liwat ginasugo ang mga mensahero sa ‘banko sa tul-an,’ apang sa baylo nga magkuha, nagapatago sila. Amo ini ang paagi: Ang hypothalamus nagapadala sing mensahe sa iya hepe nga ehekutibo, ang pituitary. Ang pituitary nagasugo sa thyroid. Ang thyroid naman nagapadala sing hormone calcitonin, nga nagasaylo sang sobra nga kalsium halin sa dugo pakadto sa mga tul-an.
Intelihente nga Desinyo
Isa gid ka obra-maestra nga organisasyon! Ang hypothalamus nagakontrol sang pituitary, ang pituitary nagasugo sa mga glandula, kag ang mga glandula nagadumala sa lawas. Kag ini tanan ginahimo sang kapin sa 30 ka lainlain nga sahi sang hormone nga nagailig sing mahipos sa aton lawas agod atipanon ang pangunang mga kinahanglanon sang aton lawas. Apang, walay sapayan sang kasibud sini, ang endocrine system nagapanghikot sing mapisan.
Ang Biblia nagasiling nga “napahamtang sang Dios sa lawas, ang tagsatagsa sang mga bahin, suno sa iya nahamut-an.” Nagakaigo gid ang ginsiling sang salmista sa Dios: “Magapasalamat ako sa imo kay ginhimo ako sing makahalangawa kag makatilingala. Makatilingala ang imo mga binuhatan”!—1 Corinto 12:18; Salmo 139:14.
[Kahon/Diagram sa pahina 18]
ANG ENDOCRINE GLANDS NAGAPAGUWA SING HORMONES PAKADTO SA DUGO
ANG HORMONES NAGALAKBAY PAKADTO SA IBAN NGA BAHIN SANG LAWAS SA PAGHIMO SING LAINLAIN NGA HILIKUTON
Pineal Gland
Ining diutay nga glandula, nga nahamtang sa puno sang utok, nagapaguwa sing melatonin, nga ginahunahuna nga nagaapektar sa tawo samtang nagamata sia kag sang lainlain nga bioritmo sa lawas. Ang eksakto nga trabaho sang melatonin wala pa mahibalui.
Gonads, ukon Sex Glands
Ang duha ka obaryo (sa mga babayi) makita sa pelvic girdle, sa tagsa ka bahin sang taguangkan. Ginapatubas diri ang mga hormone nga estrogen kag progesterone. Ginakontrol sini ang siklo sang pamulanon kag nagaapektar sang paglambo sang pisikal nga lawas sang hamtong nga babayi.
Ang testes (sa mga lalaki), nahamtang sa scrotum, nga nagapatubas sing mga hormone nga nagakontrol sang paglambo sang lawas sang hamtong nga lalaki sa pagsinoltero kag nagapukaw sang pagpatubas sing sperm.
Pituitary Gland
Ining gisantes-kadaku nga organo ginaangot sa utok sang manipis nga pungango kag nahamtang sa ibabaw kag likod lamang sang ilong. Ang pituitary amo ang superbisor sang iban nga mga glandula, nagapadala sing kemikal nga mga mensahe sa thyroid, adrenal, kag mga sex gland, subong man sa iban nga mga glandula nga may endocrine nga hilikuton. Amo ini ang panguna nga nagakontrol sang kataason kag nagaimpluwensia sang pagtubo sang mga tul-an kag mga kaunuran. Nagapukaw man ini sang pagpatubas sang gatas sa mga suso sang nagabatiti nga iloy.
Thyroid kag Parathyroid Glands
Ini nga mga glandula nahamtang sa liog. Ang parathyroid nagapaguwa sing mga hormone nga nagakontrol sang kadamuon sang kalsium agod mamentinar ang mapagros nga mga tul-an. Ang thyroid nagapatubas sing iban nga mga hormone nga nagakontrol sang kadasigon sang paggamit sa oksiheno kag pagkaon sa pagpatubas sing enerhiya.
Ang Adrenal Glands
Nahamtang sa ibabaw lamang sang tagsa ka batubato, ang duha ka adrenal gland nagapatubas sing adrenaline kag noradrenaline, nga nagasangkap sa lawas para sa pagbatu ukon pagpalagyo sa mga emerhensia. Ang dugang nga mga hormone nga ginapatubas diri nagaapektar sang metabolismo sang carbohydrates kag protina, nagakontrol sang tubig sa batubato, kag nagapapagsik sang ginatago nga kalan-on sa lawas kon may diutay nga kalaunon.
Ayi
Nahamtang sa ubos sang tiyan, ining glandula nagahimo sing glucagon kag insulin, nga nagakontrol sang kadamuon sang kalamay sa dugo.
[Diagram]
(For fully formatted text, see publication.)
Pineal gland
Pituitary gland
Thyroid gland
Adrenal glands
Ayi
Testes
[Diagram]
Taguangkan
Mga obaryo