Pagbantay sa Kalibutan

Impluwensia sang TV sa Bug-os nga Globo

Daw ano ka popular ang telebisyon sa bug-os nga kalibutan? Suno sa International Herald Tribune, kapin sa isa ka bilyon ang TV sa bug-os nga globo, kapin sing 50 porsiento sangsa lima ka tuig nga nagligad. Sa Hapones nga mga puluy-an, mas madamo ang TV sangsa may flush nga mga onodoro. Mga katunga lamang sang mga puluy-an sa Mexico ang may telepono, apang may TV ang halos tanan nga panimalay. Kag madamo nga Amerikano ang may 25 tubtob 30 ka tsanel sang TV nga pililian. Ang Tribune nagsiling: “Daku gid ang epekto sining bug-os globo nga rebolusyon sang telebisyon sa kultura, sa politika kag sa pangabuhi. . . . Nagakabalaka ang iban nga ina tanan nga pagtan-aw sing TV magadula sang gana sang kalibutan sa pagbasa, subong sang natabo na sa duha ka kaliwatan sang mga Amerikano.”

Indi Sigurado ang Dugo sang Paryente

Ang pagtuon sang gobierno sa dugo sang kapin sa isa ka milyon nga nagdonar sa lima ka dalagku nga mga duog sa Estados Unidos nagbuyagyag nga sayop ang kinaandan nga pagpati nga ang donasyon nga dugo sang mga abyan ukon mga katapo sang pamilya mas sigurado sangsa mga dumuluong. Halimbawa, ginpakita sang isa ka pagtilaw nga 2.6 porsiento sang donasyon nga dugo gikan sa mga paryente kag mga abyan ang may hepatitis B, ipaanggid sa 1.8 porsiento gikan sa wala magpakilala nga mga donador. Nasapwan man nga ang mga donasyon gikan sa mga katapo sang pamilya kag mga abyan may daku nga kadamuon sang syphilis, hepatitis C, kag makapakanser nga kagaw, ang HTLV-1. “Wala mo ginabuhinan ang risgo paagi sa pagpangabay sa mga abyan ukon mga paryente nga magdonar para sa imo,” siling ni Lyle Petersen sang Federal Centers for Disease Control and Prevention.

Pagtulod sa Planeta sa Bibi

Ang populasyon sang kalibutan karon nagadugang sing halos 100 milyones kada tuig, kag ginabulubanta nga sa tuig 2050, ang populasyon sang duta mangin 10 bilyones, siling sang isa ka report sa British Medical Journal. Ang Royal Society of London kag ang National Academy of Science sang E.U. karon pa lang natabo nga nagbuyluganay sa pagpaguwa sing deklarasyon nga nagsiling nga ina nga pagdugang sang populasyon mahimo magtuga sing indi maremedyuhan nga halit sa palibot. Magamatuod ini labi na kon ang imol nga mga pungsod, diin mas madasig ang pagdugang sang populasyon, magakonsumo sang duna nga mga manggad sa kadasigon nga pareho sa manggaranon nga kalibutan. Ang mga akademya nagpanugda sing sentro nga papel para sa siensia kag teknolohiya apang nagsiling nga indi maalamon nga magsandig sa sini lamang “sa paglubad sang mga problema nga ginatuga sang madasig nga pagdamo sang populasyon, mausik nga pagkonsumo sa duna nga mga manggad, kag makahalalit nga mga buhat sang tawo.” Kon wala sing magbag-o, ang deklarasyon nagsiling, “mahimo nga indi matapna sang siensia kag teknolohiya ang indi maremedyuhan nga pagkapierdi sang palibot ukon ang padayon nga kaimulon sang daku nga bahin sang kalibutan.” “Kon indi kita maghimo sing serioso nga mga panikasog sa pagkontrol sang populasyon ang tanan nga butang mangin ikaduha lamang,” siling ni Sir Michael Atiyah, presidente sang Royal Society of London.

Bulig nga Wala Gid Nagaabot

Siete porsiento lamang sang internasyonal nga bulig nga gindonar sa pagpahaganhagan sang gutom kag kaimulon sa Aprika ang nakalab-ot sa ginpadalhan nga mga benepisyaryo, baton ni Ferhat Yunes, bise presidente sang African Development Bank. Ining trahedya ginapagrabe pa sang mabudlay nga kahimtangan sang minilyon ka kabataan sang Aprika. Ang Espanyol nga pamantalaan nga El País nagreport nga sa bug-os nga kontinente sang Aprika, may 30 milyones ka kulang sing sustansia nga kabataan kag 40 milyones pa nga ang ila pagtubo nagakunol bangod sang indi maayo nga pagkaon. Ang mga tiglawas sang 44 ka pungsod sang Aprika, nga nagsapol sa Dakar, Senegal, nagrekomendar nga laptahon ang bulig nga ginapanagtag kag buhinan ang gasto para sa armas subong duha ka importante nga tikang sa pagpauswag sang kahimtangan sining kabataan.

Yab-ok Halin sa Aprika

Ang yab-ok halin sa Aprika, nga ginahakop sang mainit kag mamala nga hangin gikan sa kahilamnan kag katamnan, nagabulig sa iban nga mga bahin sang planeta, siling sang mga sientipiko. Sa bahin bangod sang malawig nga tigpalamangag sa nabagatnan nga Aprika, minilyon ka tonilada sang duta sang Aprika nangin madamol nga panganod sang yab-ok sang 1992 lamang, report sang International Herald Tribune. Ang daku nga bahin sang yab-ok nagatupa sa Atlantic Ocean, nagaaman sing mineral​—labi na sing ginakinahanglan gid nga iron​—sa plankton kag krill, nga amo ang una nga kalan-on sa dagat. Ang nabilin sang yab-ok ginapalid padulong sa Amerika. Ang mga pagtuon sa kagulangan sang Amazon nagapakita nga ang yab-ok halin sa Aprika nagabulig sa pagpatambok liwat sang maniwang nga duta didto. “Ining pagbulig sang yab-ok halin sa Aprika sa Atlantiko kag sa Amerika nagapakita kon paano ang tuman ka daku kag malayo nga mga sistema sang ekolohiya nagasandiganay,” siling ni Dr. Michael Garstang sang University of Virginia. “Ang mensahe amo nga ang aton planeta ginahuman sang madamo sang nagaangtanay kag nagasandiganay nga mga sistema nga daw indi naton mahangpan. Diutay pa lamang ang aton nahangpan.”

Relihioso nga mga Magasin Nag-untat

“Duha sang pinakadumaan nga relihiosong magasin sang pungsod, ang American Baptist kag ang Christian Herald, ang nag-untat sa pagbalhag,” report sang Associated Press. “Ang 115-anyos nga Christian Herald, nga nagsugod sang 1878 kag may base sa Chappaqua, N.Y., kag ang 189-anyos nga American Baptist, nga may ginsundan nga magasin nga nagsugod sang 1803, nagtudlo sang nagnubo nga sirkulasyon.” Ang bulanan nga American Baptist, nga may base sa Valley Forge, Pennsylvania, pagabuslan sang newsletter. Apang, ang isa pa ka relihioso nga balasahon sina nga dag-on, Ang Lalantawan, nagapadayon sa pagdamo. Una nga ginbalhag sing bulanan sang 1879 sa Pittsburgh, Pennsylvania, nga may sirkulasyon nga 6,000 ka kopya sa Ingles, Ang Lalantawan ginabalhag karon sing makaduha kada bulan sa 112 ka hambal kag may sirkulasyon nga 16,400,000 ka kopya kada guwa.

Kasingki sa mga Eskwelahan

Ang masangkad nga pagsurbe sa 169 ka eskwelahan sa Hamburg, Alemanya, nagtinguha sa pagtukib kon ano ang mga kabangdanan sang nagadugang nga kasingki sa mga institusyon sang pagtuon. Ngaa nagadamo ang ginareport sang mga eskwelahan nga pagpangilkil, pagpamahog, nasamad nga mga lawas, kag seksuwal nga kalautan? Suno sa pamantalaan nga Frankfurter Allgemeine Zeitung, ginsambit sang mga bumulutho nga ginsurbe ang kasingki sa media, pagpatumbaya sa puluy-an, pagpakig-away sa tagaluwas nga mga bumulutho, kag ang kahuol sa eskwelahan subong amo ang dalagku nga mga rason. Ginsambit man sang surbe ang pila sang sosyal nga mga kabangdanan nga nagasablag sa paglubad sang kasingki sa eskwelahan. Halimbawa, nasapwan nga sa masami indi narealisar sang kabataan kag mga pamatan-on nga sayop sila ukon nakasala sila kag tuman sa ila ka maiyaiyahon, panatiko, kag indi mapatugsilingon. Kag madamo nga ginikanan ang nagakabig sang paggamit sing kasingki sa paglubad sang mga ilinaway subong normal kag ginatudluan nila ang ila kabataan nga magbato kag apinan ang ila kaugalingon.

Ginpatalang sang Nektar

Ano ang nagakatabo kon ang mga buyog nagapakabusog sa nag-aslom nga nektar? Daw subong sila sang hubog nga mga tawo. Ang iban indi makatultol sa pagpauli, kag ang mga makapauli wala ginapasulod sa balay-pukyutan bangod sang ila dikinaandan nga hulag. Nian, kon indi sila mapatay sa tugnaw, ang epekto sang ila kahulugbon mahimo nga mangin sobra gid nga ang kalawigon sang ila kabuhi mabuhinan sing katunga, report sang Espanyol nga pamantalaan nga El País. Apang, sa kaso sang mga buyog, ang pagkahubog wala ginahungod. Subong ginpaathag ni Errol Hassan sang University of Queensland, Australia, ang pag-init sang temperatura makapaaslom sang nektar nga ila ginakaon kag nagapatubas sing alkohol.

Natago nga Katalagman

“Ang mga nagapanigarilyo mahimo sugiran sing sayop nga mapagros sila samtang mahimo nga nagadaku ang katalagman nga atakehon sila sa tagipusuon,” siling sang isa ka artikulo sa The New York Times. Ngaa? Bangod ang halit sang pagpanigarilyo sa diutay nga kaugatan sang dugo sang tagipusuon (ang arterioles) wala nagapakita sa kombensional nga mga pagtilaw para sa tagipusuon. Gani kon ang mga nagapanigarilyo may kahuol sa pisikal ukon sa emosyon, ang ila tagipusuon ginakulang sing dugo, nga nagapadaku pa sang katalagman nga atakehon sila sa tagipusuon. Ang isa ka pagtuon sa Iowa Heart Institute sa Des Moines nagpakita nga matuod ini bisan pa kon ang nagapanigarilyo wala nagapanigarilyo kag nga ang problema nagadaku kon manigarilyo sia. Sa idalom sang kahuol, ang diutay nga kaugatan sang tagipusuon nagabukas kag makadala sa tagipusuon sing apat pa ka beses nga kapin nga dugo sangsa normal. Apang sa tagipusuon sang nagapanigarilyo ina nga pag-ilig ginabuhinan sing 30 porsiento.

Bag-o nga Taktika sa Pagrekrut

“Ang mga pasayod sa telebisyon nga nagapakita sing mga madre nga nagapanghilamon paagi sa lawn mower kag mga pari nga nagahampang sing basketbol bahin sang isa ka bag-o nga kampanya sang Iglesia Katolika sa pagpadamo sang nagadiutay nga mga klero,” report sang The West Australian nga pamantalaan. “Ang 30-segundo nga pasayod . . . nagapakita sing lamharon nga mga pari kag mga madre nga nagahambalanay tuhoy sa ila bokasyon samtang nagatulod sang mga lawn mower, nagapamalaklon, nagahampang kag nagaduaw sa mga ospital kag mga bilangguan.” Ang pari nga si Brian Lucas, humalambal sang Sydney Catholic Church, nagsiling nga ang mga madre kag mga pari masami ginalaragway nga nagauyat sing mga kandila kag nagatindog sa idalom sang torre sang simbahan kag nga ining kampanya magabulig sa iban pa sa pagtamod sa ila subong ordinaryo nga mga tawo. Ang kampanya sa TV ginapaguwa sa TV sa Melbourne kag dayon ipaguwa man sa iban pa nga mga estado sang Australia kon kabigon nga madinalag-on.