Ang Makawiwili nga Ethiopia

SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA ETHIOPIA

SA SULOD sang mga tinuig ang Ethi­o­pia nakilal-an subong ang tinago nga emperyo. Apang walay sapayan nga natapos na ang siniglo nga pagkanapain sini, pila lamang sa karon ang nakahibalo sang iya makawiwili nga maragtas, sang nagkalainlain nga katawhan kag mga kultura, kag sang iya tumalagsahon nga geograpiya. Bangod sang iya kapin sa 50 ka milyon ka pumuluyo​—⁠halos subong kadamo sang Pransia​—⁠indi gid dapat kalipatan ini nga duta.

Ang dumaan nga mga Griego amo ang nag-imbento sang tinaga nga “Ethi­o­pia,” nga nagakahulugan “Rehion sang Sunog nga mga Nawong.” Apang, ang iya maaga nga maragtas sang politika napun-an sing misteryo kag leyenda. Ginasiling nga ang Ethi­o­pia bahin anay sang dumaan nga Sheba sang Biblia nga ang reyna sini bahin sang manggaranon nga mga dignitaryo nga nagduaw kay Hari Solomon. Sa amo madamong nagligad nga mga gumalahom sang Ethi­o­pia ang nangangkon subong kaliwat sang tawo nga si Me­ne­lik, kuno ang bunga sang paghigugmaanay sa ulot ni Solomon kag sang reyna sang Sheba.

Apang, mahimo gid, ang Sheba nahamtang sa bagatnan-nakatundan sang Arabia.⁠a Ginasambit sang Biblia ang Ethi­o­pia sa Hebreo (“Daan nga Testamento”) kag sa Griego (“Bag-o nga Testamento”) nga mga bahin sini. Halimbawa, ang Binuhatan kapitulo 8, nagasugid tuhoy sa Ethi­o­pean­hon nga “eunuco,” ukon opisyal sang gobierno, nga nangin Cristiano. Apang suno sa karon nga mga dulunan, ang Ethi­o­pia sa Biblia panguna nga nagasakop sa duog nga nakilal-an karon subong ang Su­dan.

Sa ikatlo nga siglo sang aton Komon nga Dag-on, natukod ang Aksum nga ginharian sa Ethi­o­pia. Nagdangat ini sa putukputukan sini sa idalom ni Hari ‛Ēzā­nā sang ikap-at nga siglo. Subong isa ka kombertido, ginkombertir ni ‛Ēzā­nā ang iya bug-os nga emperyo sa “Cristianismo.” Ang Ethi­o­pia nakapakig-angot sing makadali sa Nakatundan nga kalibutan, apang naguba ang amo nga ­relasyon sang ikapito nga siglo. Ang The En­cy­clo­pe­dia Amer­i­ca­na nagapaathag: “Sa sulod sang halos 1,000 ka tuig sang ulihi, ang Ethi­o­pia nahamulag gikan sa iban nga bahin sang Cristianong kalibutan sa pagpaninguha sini nga pangapinan ang kaugalingon batok sa pagpanalakay sang mga Muslim gikan sa naaminhan kag nasidlangan, subong man sa paganong mga mananakop gikan sa bagatnan.” Sing partikular ang mga pagpanakop sang mga Muslim sa Egipto kag Nubia amo ang naghamulag sa Ethi­o­pia gikan sa nabilin nga bahin sang Cristiandad.

Indi kaangay sang iban nga kadutaan sa Aprika, ang Ethi­o­pia wala makaagi sing malawig nga pagpanakop sang Europa, magluwas sa malip-ot nga presensia sang Italya sa panugod nga bahin sini nga siglo kag kutob sang 1935 tubtob sang 1941. Sang 1974 masingki nga gintapos sang pagrebelde sang militar ang dumaan nga emperyo. Kutob sang 1991 ginpatuman sang bag-o nga gobierno ang mga reporma padulong sa paghimo sini nga duta nga mas hilway nga katilingban. Subong resulta, posible na karon mausisa sing mas maid-id ining tinago anay nga pungsod.

Ang Katawhan kag ang Ila Kultura

Mabudlay gid maghimo sing pangkabilugan nga pagtamod tuhoy sa mga taga-Ethiopia bangod sang tuman kadaku nga kinatuhayan sa tunga nila. Yara ang Afar nga mga manlulugayaw nga nagalibutlibot sa nagatagiti nga Desierto sang Dan­a­kil. Sa nakatundan yara ang maitom sing pamanit nga Ni­lot­ic nga mga tawo. Sa bagatnan nagapuyo sing partikular ang mga Oromo. Ang mga Am­ha­ra nagapuyo sa sentral nga mga kabukiran, nga nagakaingin sa mahangin nga ibabaw sang bukid. Busa, indi makatilingala, ang Ethi­o­pia may mga 300 ka hambal. Ang etniko nga mga grupo may ila kaugalingon nga mga estilo sang buhok, pamayo, kag arkitektura. Ang arkitektura nagakatuhay halin sa manipulon nga kawayan nga tuk­uls nga kinaandan sa bagatnan tubtob sa kogon sing atop adobe nga mga balay sa sentral nga Ethi­o­pia kag human sa bato duha ka panalgan nga mga tinukod sa aminhan.

May nanuhaytuhay man makawiwili personal nga mga ngalan. Kapin pa sangsa mga ngalan lamang, ang pinasahi sing tunog nga mga ngalan may mga kahulugan nga masami nga kilala gid sing lokal. Ang mga babayi mahimo tawgon nga Fik­re (Hinigugma Ko), Des­ta (Kalipay), Sen­ait (Kaayo), Em­net (Pagtuo), Aba­ba (Bulak), ukon Tru­nesh (Maayo Ikaw). Ang pila ka halimbawa sang mga ngalan sang mga lalaki amo ang Ber­ha­nu (Kapawa), Wol­de Mar­iam (Anak nga Lalaki ni Maria), Geb­re Ye­sus (Alagad ni Jesus), Hai­le Sel­la­sie (Gahom sang Trinidad), ukon Tek­le Hai­ma­not (Tanom sang Relihion).

Madamo sining mga ngalan ang nagahatag sing maathag nga ebidensia sang impluwensia sang Ortodokso nga relihion. Sa pagkamatuod, ang relihion nagapangibabaw sa tanan nga kultura sang Ethi­o­pia! Ang kalendaryo nga may 13 ka bulan puno sing relihioso nga mga kapistahan. Ang labing bantog sa sini amo ang Meskel, ang “Kapis­tahan sang Krus,” kag ang Tim­kat, nga may maduagon nga mga prosesyon sa pagsaulog sang ­bawtismo ni Cristo. Kag indi katingalahan nga ang kalabanan sang tradisyonal nga taliambong sang Ethi­o­pia may relihioso nga kinaugali.

Geograpiko nga mga Danyag

Ang imo una nga pagpasiplat sa Ethi­o­pia dapat man maglakip sang makadalayaw nga geograpiya sini. Ang isa ka kilala nga bahin amo ang ­Great ­Rift Val­ley, nga nagatunga sa pungsod padulong sa Ken­ya. Sa mga kiliran sini yara ang madamong mainit nga tuburan kag mga kuweba. Pito ka matahom nga linaw ang nagaraya sa iya alagyan. Ang mga bukid nga nagataas sing kapin sa 2,000 metros nagatindog sa magtimbang nga kilid, nga nagalab-ot sa aminhan sa mga Kabukiran sang Si­myen. Ginatawag ini nga Atop sang Aprika nga may kapin sa 4,600 metros nga kataason! Ang mataas nga mga kiliran sang bukid kag makadalayaw nga mga pil-as sini tuman katahom. Malapit diri amo ang Linaw sang Ta­na kag ang ginahalinan sang ­Blue ­Nile. May kaugalingon ini matahom nga pil-as nga nagalab-ot tubtob sa nabagatnan sa Su­dan. Malapit sa Linaw sang Ta­na, ang ­Blue ­Nile isa man ka matahom nga talan-awon​—⁠ang Busay sang Tis­is­sat, nga nagailig sa mga banglid kaangay sang diutay nga bersion sang bantog nga Busay sang Vic­to­ria. Sa aminhan-sidlangan, ang maduagon nga mga luhob-luhob sang asin nagapatahom sa Da­na­kil, ang desierto nga nagahuman sang pinakamanubo nga bahin sang Aprika. Manubo pa sa katupungan sang dagat.

Ang Ethi­o­pia nagapatubas sing makadalayaw nanuhaytuhay nga mga produkto, halin sa trigo, bar­ley, saging, mais, kag algudon tubtob sa ubas, kahil, kag madamo nga sahi sang panakot. Ang Ethi­o­pia ginasiling man nga amo ang orihinal nga ginhalian sang kape nga tanom, kag sa karon amo ini ang panguna nga manugpatubas sang liso sang kape. Nian yara ang talagsahon nga uyas nga ginatawag teff. Daw hilamon ini kon tulukon, kag ang magagmay nga mga liso sini ginabukbok agod kuhaan sang inje­ra, ang pangunang kalan-on kag pungsudnon nga linuto sang Ethiopia. Ang inje­ra ginaluto sa pinasahi nga o­ven kag masami ini ginabutang sa daku tipulon nga alat, ang pangdekorasyon nga mes­ob. Ginabutang sa salog sa madamong puluy-an sa Ethi­o­pia, ang mes­ob mapuslanon kag importante subong bahin sang dekorasyon!

Ilahas nga Sapat

Ano ang makit-an sa Ethiopia kon tuhoy sa ilahas nga mga sapat? Madamo. Sa katunayan, may madamo sang naligwin nga mga parke sang sapat sa Ethi­o­pia nga puno sang nanuhaytuhay nga sahi sang an­te­lope kag mga leon. Kapin sa 830 ka espesyi sang mga pispis ang ginasiling nga nagapuyo sa pungsod, ang iban sini makit-an lamang sa Ethi­o­pia.

Ang isa sang pinasahi gid nga mga sapat amo ang matahom nga wa­lia ­ibex, isa ka makadalayaw nga kanding sa bukid nga nagapuyo lamang sa ibabaw sang Bukid sang Si­myen. Pila na lamang ka gatos sa mga ini ang nagapuyo gihapon sa mabudlay kadtuan nga mga banglid. Ginalukso nila ang madalom gid nga pil-as nga wala nagakadisgrasya. Yara man ang matahom nga ge­la­da. Bangod sang iya malaba nga bulbol kag masili nga pula nga pintok sa iya dughan, ginatawag man ini nga leon nga amo kag nagadugo-sing-dughan nga ba­boon. Indi mo kinahanglan magbiyahe sing malayo agod makakita sing ilahas nga mga sapat. Ti, ang mga dalanon sang Ethi­o­pia masami nga ginapunsukan sang mga kamelyo, mga mula, mga baka, kag mga asno!

Sa pagkamatuod, ang pungsod indi hilway sa mga problema. Ang kapital nga siudad, ang Ad­dis A­ba­ba, isa ka moderno nga metropolis nga may kapin sa isa ka milyon ka tawo. Apang nagaantos ini sing kakulangon sang puluy-an kag palamugnan. Ang tigpalamangag kag inaway sibil nagresulta sa pagkawalay puluy-an, pagkalupog, kag madamong balo kag mga ilo. Ang mga Saksi ni Jehova sa sini nga duog nagapangabudlay sing lakas sa pagbulig sa mga taga-Ethi­o­pia sa paghangop nga ang lamang nga solusyon sa ila mga problema amo ang Ginharian sang Dios paagi kay Cristo Jesus.​—⁠Mateo 6:​9, 10.

Sa pihak nga bahin, ang Ethiopia isa ka duta nga takus hibaluon. Ginalauman namon nga ining malip-ot nga pagpasiplat nakapukaw sang imo interes, agod liwat mo nga pasiplatan, ayhan sa pila ka adlaw duawon ining makawiwili nga pungsod.

[Footnote]

[Laragway sa pahina 16]

Ang “mes­ob” ginagamit sa pagserbe sang “inje­ra,” ang pungsudnon nga linuto sang Ethi­o­pia