100 ka Tuig sang mga Pelikula
SANG KORESPONSAL SANG MAGMATA! SA PRANSIA
SA PAGKAMATUOD ang sine amo ang produkto sang halos 75 ka tuig nga internasyonal nga pagpanalawsaw kag ekspiremento. Sang 1832 madinalag-on nga napahulag sang phenakistoscope, nga naimbento sang taga-Belgium nga si Joseph Plateau, ang paagisod nga mga drowing. Sa Pransya, bangod kay Joseph Niepce kag kay Louis Daguerre, nangin posible sang 1839 paagi sa isa ka potograpiko nga proseso nga himuan sing larawan ang realidad. Ginpauswag pa sang Pranses nga si Emile Reynaud ining ideya, nagpasalida sing animated transparencies nga natan-aw sang ginatos ka libo ka tawo sa ulot sang 1892 kag 1900.
Ang talalupangdon nga pag-uswag sang pelikula natigayon sang halos 100 ka tuig lamang ang nagligad. Sang 1890, si Thomas Edison, ang bantog Amerikano nga imbentor, kag ang iya Ingles nga kabulig, nga si William Dickson, nagdesinyo sing isa ka kamera nga ang kadakuon kag kabug-aton subong sang gamay nagatindog nga piyano, kag sang masunod nga tuig si Edison nag-aplikar para sa patent sang isa ka one-man viewer nga gintawag kinetoscope. Ang mga film, nga narekord sa 35-milimetros nga pinanid sang nabuhuan nga celluloid, gin-shooting sa una nga film studio sa kalibutan, ang Black Maria, sa West Orange, New Jersey. Ining mga pelikula naglakip sing nanuhaytuhay nga vaudeville, circus, kag wild-West nga mga palaguwaon, kag subong man sing mga eksena gikan sa madinalag-on nga mga drama sa New York. Ang nahaunang kinetoscope parlor ginbuksan sa New York sang 1894, kag sadto man nga tuig madamong makinarya ang gin-eksportar sa Europa.
Bisan indi sia interesado sang primero sa projection, napilitan si Edison sa pagpatubas sing isa ka projector agod malikawan ang kompetisyon. Sang Abril 1896 ang iya vitascope ginpakilala sa New York. Ang kompetisyon sa patent nga iya ginsugdan nagresulta sa pagtukod sang trust agod matigayon ang bug-os nga monopoliya sa industriya.
Ang kopya sang kinetoscope ni Edison amo ang nagpahulag kanday Auguste kag Louis Lumière, mga industriyalista sa Lyons, Pransya, sa pag-imbento sang de-mano nga kamera nga sarang makakuha ukon makapasalida sang mga pelikula. Ang ila cinématographe (gikan sa Griegong kinema, nagakahulugan “hulag,” kag graphein, nagakahulugan “paglarawan”) gin-aprobahan sang Pebrero 1895, kag sang Disiembre 28 ang “opisyal nga unang pagpasalida sang sine ginhiwat,” sa Grand Café, 14 Boulevard des Capucines, Paris. Sang masunod nga adlaw, 2,000 ka taga-Paris ang nagdugok sa Grand Café, sa pagtan-aw sa sining pinakabag-o nga kalatingalahan sang siensia.
Wala madugay ang mag-utod nga Lumière nag-abre sing mga sinehan kag nagpadala sing mga cameraman sa bilog nga kalibutan. Sa sulod sang pila ka tuig, nakahimo sila sing mga 1,500 ka pelikula sang bantog nga mga duog ukon mga hitabo sa kalibutan, subong sang koronasyon ni Czar Nicholas II sang Rusya.
Ang Dag-on sang Walay Tingog nga Pelikula
Si Georges Méliès, isa ka madyikero kag tag-iya sang isa ka sinehan sa Paris, nakadayaw sa iya nakit-an. Luyag niya baklon ang cinématographe. Sing maathag ang sabat amo ang: “Indi, ang cinématographe wala ginabaligya. Kag magpasalamat ka, pamatan-on; ini nga imbension indi magamadinalag-on.” Apang, sing walay kahadlok, nagsugod si Méliès sa pagpasalida nga nagagamit sing mga galamiton gikan sa Inglaterra. Paagi sa iya mga special effect kag mga scenarios, ginhimo ni Méliès ang cinematography nga isa ka porma sang taliambong. Sang 1902 ang iya pelikula nga Le Voyage dans la lune (Paglakbay sa Bulan) nakaagom sing internasyonal nga kadalag-an. Sa iya estudyo sa Montreuil, sa guwa sang Paris, nakahimo sia sing kapin sa 500 ka pelikula—kalabanan sini hand-colored.
Sang mga 1910, 70 porsiento sang mga pelikula nga gin-eksportar sa bilog nga kalibutan ang naghalin sa Pransya. Ini bangod sang pag-industriyalisar sang pelikula nga ginhimo sang mag-utod nga mga Pathé, nga ang ila katuyuan amo ang paghimo sa sine subong “sinehan, pamantalaan, kag eskwelahan sa palaabuton.”
Sang 1919, gintukod nanday Charlie Chaplin, Douglas Fairbanks, David W. Griffith, kag Mary Pickford ang United Artists agod dulaon ang komersial nga monopoliya sang trust. Sang 1915, ang Birth of a Nation ni Griffith amo ang una nga blockbuster sang Hollywood. Ining kontrobersiyal kaayo nga pelikula tuhoy sa Inaway Sibil sang Amerika nagtuga sing mga kinagubot kag sing pila ka kamatayon pa gani sang ginpaguwa ini bangod sang rasista nga kaundan sini. Apang, isa yadto ka daku nga kadalag-an, nga gintan-aw sang kapin 100 ka milyon ka tumalan-aw, nga naghimo sini subong isa sa may pinakadaku nga naganar nga mga sine sa maragtas.
Sa tapos sang unang inaway kalibutanon, ang mga pelikula “nagpasulod sa bug-os nga Amerika sa kalibutan sang mga night club, country club, mga ilimnan kag moral nga katikuan sa sining mga duog.” Halos nadula ang dumuluong nga mga pelikula sa Amerika, samtang ang Amerikanong mga pelikula naghuman sing halin sa 60 tubtob 90 porsiento sang mga pelikula sa bug-os nga kalibutan. Gingamit ang pelikula sa paghimaya sa Amerikanong paagi sang pagkabuhi kag mga produkto sang Amerika. Sa amo man nga tion, ang bag-o lang natukod nga “star system” naghimo sa mga tawo kaangay nanday Rudolph Valentino, Mary Pickford, kag Douglas Fairbanks nga daw mga dios.
Ang Tunog kag Duag
“Hey, Mum, pamatii ini!” Paagi sining pinamulong gintapos ni Al Jolson, sa The Jazz Singer nga pelikula, sang 1927, ang bulawanon nga dag-on sang walay tingog nga mga pelikula kag ginpakilala ang talkies sa kalibutan. Ginhimo ang mga eksperimento sa synchronized phonograph nga mga pagrekord sa pagsugod gid sang pelikula, apang tubtob lamang sang katuigan 1920, sang pag-abot sang electrical recording kag mga valve amplifier nga nagamit ang tunog. Ang pag-abot sini nagdala sing mga problema.
Ang duag nagsulod sa pelikula paagi sa mga hand-tinted film. Sang ulihi, ang stencil ginsugdan nga gamiton. Ang mga pelikula nangin tinted bangod wala sing epektibo color-film nga proseso. Gintilawan ang lainlain nga mga metodo tubtob natigayon ang kadalag-an sang Technicolor nga may tatlo-ka-duag nga proseso sang 1935. Apang, pagkatapos lamang nga nagbantog gid ang Gone With the Wind sang 1939 nga ang duag nakatigayon sing daku box-office nga ganyat.
Propaganda sang Tion sa Inaway
Sa tion sang depression sang katuigan 1930, ang pelikula nangin ang “dibersion sang mga tawo.” Apang samtang nagahilapit ang kalibutan sa inaway, ang sine gingamit sa pagmaniobra kag propaganda. Gintawag ni Mussolini ang sine nga “l’arma più forte,” ukon “ang pinakamabaskog nga hinganiban,” samtang sa idalom ni Hitler, nangin manughambal ini sang pungsudnon nga sosyalismo, ilabi na sa pagdoktrina sa mga pamatan-on. Ang mga pelikula subong sang Der Triumph des Willens (Kadalag-an sang Kabubut-on) kag Olympia epektibo nga nagpakadios sa mga lider sang Nazi. Ang Jud Süss (Judiyo nga Süss), sa pihak nga bahin, nagpasanyog sang anti-Semitismo. Kag sa Britanya, ang Henry V ni Laurence Olivier nagpabaskog sa kompiansa sang paghanda para sa D day kag sa resulta nga kahalitan.
Krisis sa Sine
Pagkatapos sang ikaduhang inaway kalibutanon, sang maglapnag na ang telebisyon, ang mga tawo nagpabilin sa puluy-an sa baylo nga magkadto sa sinehan. Hinali nga nagnubo ang kadamuon sang mga nagatan-aw sing sine sa Estados Unidos, katunga sa nagligad lamang nga napulo ka tuig. Linibo ka sinehan ang napilitan sa pagsira, kag nagnubo sing un-tersia ang napatubas nga pelikula, walay sapayan sang pag-abot sang wide-screen nga mga pelikula kag directional stereo sound sang katuigan 1950. Ginpatubas ang multimilyones-dolyares nga blockbuster nga mga produksion, subong sang Ten Commandments (1956) ni Cecile B. de Mille, sa pagtinguha nga dulaon ini nga kompetisyon. Ang mga sinehan sa Europa nakaeksperiensia man sing hinali nga pagbuhin sang mga tumalan-aw.
Epekto sa Katilingban
Ang sine gintawag subong ang salaming sang katilingban. Subong epekto, madamong pelikula sang katuigan 1970 ang nagpakita sing “pagsalangisag, pagkadikontento, pagkawalay paglaum, kabalaka, dipagsalig” sadto nga tion, subong makit-an sa pagbalik sang horror nga mga pelikula kag sang “dimatupungan nga pagkawili sa satanismo kag okulto.” Ang mga pelikula tuhoy sa mga kalamidad nangin “katublagan gikan sa mga kalamidad sang matuod nga kabuhi.” (World Cinema—A Short History) Sa pihak nga bahin, nasaksihan sang katuigan 1980 ang gintawag sang isa ka Pranses nga dyurnalista nga “hungod nga pagtinguha sa pagbaton sa katikuan.” Sa mga pelikula nga ginpresentar sa Cannes Film Festival sang 1983, katunga sini ang may tema tuhoy sa homoseksuwalidad ukon incesto. Ang kasingki nangin kinaandan, nagabalikbalik nga tema, sang modernong mga pelikula. Sang 1992, 66 porsiento sang mga pelikula sa Hollywood ang nagaunod sing masingki nga mga eksena. Kag walay sapayan nga ang kasingki sang nagligad kinaandan na nga may katuyuan, wala na ini karon sing pulos.
Ano ang nangin epekto sinang pagkanadayag? Sang Oktubre 1994, sang ang pamatan-on nga magtiayon nga wala sing nagligad kriminal nga rekord naghuramentado sa Paris, nga nagpatay sing 4 ka tawo, ang pelikula nga Natural Born Killers, diin may magtiayon nga nakapatay sing 52 ka tawo, direkta nga ginbasol. Dugang kag dugang nga mga sosyologo ang nabalaka sa impluwensia sang kasingki—ilabi na sa mga pamatan-on, diin ina nga mga eksena sa pelikula nangin sulundan sang pagginawi. Huo, indi tanan nga pelikula nagahimaya sa imoralidad. Ang sining karon lang nga mga pelikula subong sang The Lion King naglabaw sa nagligad box-office nga mga rekord.
Sang ginpamangkot sang pamantalaan sa Paris nga Le Monde kon paano naimpluwensiahan sang sine ang katilingban sa nagligad nga kapin sa 100 ka tuig, ang isa ka prominente nga manughimo sang pelikula kag aktor nagsiling nga walay sapayan sang “paghimaya sa inaway, paghimo sa mga kriminal nga mga baganihan, pagtanyag sing simple nga mga solusyon kag relihioso nga mga laygay, pagtuga sing dimatuod nga pagpaabot, kag pagpasanyog sing pagsimba sa manggad, mga pagkabutang, dimaugdang nga pisikal nga katahom, kag sang iban pa dimaisip direalistiko kag walay pulos nga mga tulumuron,” ang sine nag-aman sa minilyon sing palalagyuhan gikan sa mapintas nga katunayan sang matag-adlaw nga pagkabuhi.
Sa pagkapatay sang mga suga kag pagsugod sang sine, mahimo naton gihapon mabatyagan ang madyik nga nagganyat sa mga tawo kapin sa 100 ka tuig na ang nagligad.
[Kahon/Piktyur sa pahina 21]
Ang “Photo-Drama of Creation”
Sang talipuspusan sang 1914, mga siam ka milyon ka tawo sa Australia, Europa, New Zealand, kag Aminhan nga Amerika ang nakatan-aw sang pagpaguwa sang Watch Tower Society sang “Photo-Drama of Creation” nga wala sing bayad. Ang walo ka oras nga programa sa apat ka bahin ginhuman sang mga motion picture kag mga slide, nga ginadunganan sang tingog kag musika. Ang slide kag ang mga film pareho nga hand-colored. Gindesinyo ang “Photo-Drama” “agod padakuon ang pag-apresyar sa Biblia kag sa katuyuan sang Dios nga ginaunod sini.” Ang talalupangdon nga mga bahin nagalakip sang pagbuskag sang bulak kag pagkabuto sang piso, nga makita sa pelikula paagi sa time-lapse photography.
[Laragway sa pahina 19]
Ang “Cinématographe Lumière,” ginhatagan sing lisensia sang Pebrero 1895
[Credit Line]
Héritiers Lumière. Collection Institut Lumière-Lyon
[Picture Credit Line sa pahina 19]
Héritiers Lumière. Collection Institut Lumière-Lyon