Pagbantay sa Kalibutan
“Nagakadula” nga mga Babayi
“Sa mga siudad nga nagatratar sa mga babayi sing alalangay tuhoy sa panglawas, may 106 ka babayi sa tagsa 100 ka lalaki. Isa ini ka biolohiko nga kamatuoran,” siling sang The Courier, isa ka magasin nga ginbalhag sang European Union. Apang ginatudlo sang mga pagtuon sang Nasyones Unidas ang lain nga katunayan: Sa mga pungsod sa Asia subong sang China, India, Republika sang Korea, kag Pakistan, sa promedyo, may yara lamang 94 ka babayi sa tagsa 100 ka lalaki. Ngaa? “Ginhimo nga posible sang sientipikong mga pag-uswag nga mahibaluan ang sekso sang isa ka kiring (fetus) sa maaga nga bahin sang pagmabdos” kag ginpadaku ang “mga anomalya sa ratio sang nagakatawo nga babayi kag lalaki,” paathag sang The Courier. Sa Republika sang Korea, halimbawa, sang 1982, 94 ka kabataan nga babayi ang nagakatawo kon ipaanggid sa tagsa 100 ka kabataan nga lalaki, apang sang 1989, ina nga ratio nagnubo sa 88 sa tagsa ka 100. Ang publikasyon sang Nasyones Unidas nga Our Planet nagadugang: “Makapakibot ang mga estadistika: Isa ka gatos ka milyon sang mga babayi sa Asia ang ‘nagakadula’ bangod sang pagpamatay sa kabataan nga babayi kag bangod sang hungod nga pagpahulog sa babayi nga mga kiring.”
Mga Armas Ukon Pag-uswag?
Ang isa ka gatos dolyares [U.S] sarang makabakal sing AK-47 nga riple ukon sing bastante nga bitamina-A agod malikawan ang pagkabulag sang 3,000 ka kabataan nga nagaedad sing isa ka tuig. Ang isa ka gatos ka milyon nga dolyar sarang makabakal sing napulo ka milyon nga land mine ukon sing nagakaigo nga mga pagbakuna agod amligan ang 7.7 milyones ka kabataan batok sa anom ka makamamatay nga balatian sa kabataan. Ang walo ka milyon ka dolyar sarang makabakal sang 23 ka F-16 nga eroplano de-guerra ukon sing salt iodination sa sulod sang napulo ka tuig, nga nagaamlig sa 1.6 bilyones ka tawo gikan sa kakulang sing iodine nga mga balatian subong sang balatian sa hunahuna. Ang mga 2.4 bilyones dolyares sarang makabakal sing isa ka de-nuklear nga submarino ukon sing mga pasilidad sa pagtinlo sa tubig para sa 48 milyones ka tawo. Diin ang ginauna sang kalibutan? Suno sa The State of the Word’s Children 1996, ang nabaligya nga armas sa pigado nga mga pungsod sang 1994 lamang naglab-ot sa $25.4 bilyones, kuwarta nga nagamit kuntani sa mga panikasog para sa kauswagan.
Katalagman sa Nagatabok sa Dalan nga mga Moose
Ngaa nagatabok sa dalan ang isa ka moose? Isa ini ka serioso nga pamangkot para sa mga biologo sa ilahas nga mga sapat sa Newfoundland ukon sa linibo ka lokal nga drayber kag sa linibo ka turista nga nagaagi sa mga haywey sa probinsia. “May mga 300 ka pagbungguanay sang salakyan kag sang isa ka moose sa mga haywey sang Newfoundland sa isa ka tuig, madamo sa sini ang nagaresulta sa kamatayon sang mga drayber,” siling sang pamantalaan nga The Globe and Mail. “Tubtob sa 450 kilos sang isa ka moose ang mahimo magtupa sa atop sang salakyan kaangay sang isa ka daku nga bato, nga makapatay ukon makapabalda.” Ang pagbuhin lamang sa 150,000 nga populasyon karon sang moose sa isla mahimo nga indi epektibo, siling ni Shane Mahoney sang Natural Resources Department, bangod sa madamo nga bahin diin diutay lamang ang mga moose, may madamo nga aksidente. Paagi sa pag-usisa sang hublag sang panong sang moose, ang mga sientipiko nagalaum nga mahibaluan kon ngaa ang mga moose, nga sa kinaandan nahadlok sa trapiko, namat-od sa pagtabok sa dalan.
Ang Kahimtangan sang Nauru
Ang Nauru, ang pinakagamay kag pinakaligwin nga republika sa kalibutan, nakilal-an anay sa tropikal nga katahom sini. Ang Europeo nga mga manlalakbay nga una nga nakakita sining 20 kilometros kuwadrados nga isla sang ika-18 nga siglo nagtawag sini nga Pleasant Island. Apang, sa karon, ang makitid nga baybayon na lamang sini ang mahimo mapuy-an, kag ang Nauru nangin “ang pungsod sa duta nga nahalitan sing tuman sa iya palibot,” siling sang The New York Times. Ngaa? Bangod sang strip mining. Sa sulod sang 90 ka tuig ang mga phosphate, produkto sang iti sang pispis sa sulod sang linibo ka tuig kag ang mga mikroorganismo sa dagat, ginmina, “nga nagbilin sing buhubuho, kaangay sa bulan sa kalaw-ayon nga abuabuhon nga mga tinumpok sang limestone, ang iban nagataas sing 22 metros.” Ang init halin sa 80 porsiento sang isla nga naubusan na sing mina nag-apektar man sa panahon, nga nagdula sa mga gal-um kag nagsalot sa duta sing tigpalamangag. Ang katapusan nga mga deposito sang phosphate ginapaabot nga maubos sa sulod sang lima ka tuig. Madamo sang mga taga-Nauru ang nagapati nga ang lamang nga solusyon amo ang paghalin sa Nauru kag gamiton ang ila manggad sa pagbakal sing isa ka isla nga ila masayluhan.
Balatian nga Guinea-Worm Nagakadula
“Pagkatapos sang sulalob, ang guinea worm mahimo amo ang ikaduha nga balatian sang tawo nga madula,” siling sang The Economist. “Ang kadamuon sang ginreport nga kaso sini, nga halos naglab-ot sa 900,000 sa bug-os nga kalibutan sining 1989 lamang, nagnubo sa 163,000 sang nagligad nga tuig kag sa kalabanan nga pungsod nagnubo ini sing halos katunga kada tuig.” Ang wala malakip amo ang Sudan, nga “nagapamatuod nga ang balatian kag inaway may kaangtanan.” Ang nagapuyo sa tubig nga parasito nga naghalin sa mikrospiko nga larvae ang guinea worm nadula na sa Sentral nga Asia, Pakistan, kag sa madamo nga pungsod sa Aprika. Nakontrol ini sang mga ahensia sa panglawas paagi sa paggamit sing nagatinlo sang tubig nga kemikal, pagtudlo sa mga tawo nga salaon ang ila ginainom nga tubig paagi sa isa ka tela, kag pagdumili sa mga nagabalatian sa pagpaligo ukon pag-ubog sa mga ginakuhaan sang ginainom nga tubig. Sa tion nga makasulod ini sa lawas, ang lalaki nga parasito nagakapatay sa tapos magpadamo, kag ang mga babayi nagalaba tubtob sa isa ka metro antes magguwa pagligad sang pila ka semana gikan sa masakit nga mga hubag sa tiil sang biktima, kon kaisa nagapalupog kag nagahalit sang kaunuran.
Nagaabante ang Taknaan sang Kalaglagan
Ang kamot sang bantog nga taknaan sang kalaglagan sa panghapin sang The Bulletin of the Atomic Scientists nag-abante sining karon lang sa tatlo ka minuto malapit sa nuklear nga kalaglagan. Ginapakita sang taknaan kon daw ano kalapit ang kalibutan sa nuklear nga inaway. Kutob sang pagkatukib sini sang 1947, 16 ka beses na nga ginlisoliso ang taknaan depende sa kahimtangan sa mga hilikuton sa duta. Ang pinakamalapit nga nalab-ot sini padulong sa nuklear nga kalaglagan—duha ka minuto na lang—natabo sang 1953 pagkatapos magpalupok sing hydrogen nga bomba ang Estados Unidos. Ang pinakaulihi nga pagbag-o natabo sang 1991 sang ginpaatras ini sa 17-minutos antes ang nuklear nga kalaglagan bangod sang pagkamalaumon sa tapos sang Cold War. Ang pagpaabante sang taknaan sa 14 minutos nagapakita sing nagadugang nga kabalaka tuhoy sa nagatubo nga tension sa kalibutan, ang pagkadimasaligan sang nuklear nga mga pundo, kag ang peligro sang nuklear nga terorismo. “Ang kalibutan isa gihapon ka makatalagam gid nga duog,” siling ni Leonard Rieser, tsirman sang Bulletin.
Bag-o Natawo nga mga Lapsag nga Ginbiyaan
Sa Italya sarang masikway sing legal sang isa ka iloy ang iya bag-o natawo nga lapsag, ginatulin ang salabton sa pagpangita sing mag-asawa nga handa sa pag-ayop sini gikan sa mga awtoridad nga nagaatipan sa biniyaan nga mga kabataan. Apang, sang 1995 mga 600 ka kabataan ang ginbiyaan sang natawo sila, “ang kalabanan sa mga basurahan, ang iban malapit nayon sa mga simbahan ukon sa mga sentro sang serbisyo sa panglawas,” siling sang pamantalaan sa Italya nga La Repubblica. Nagakatabo ini sa labing industriyalisado kag mauswagon nga mga duog sang pungsod subong man sa pinakapigado. Suno kay Vera Slepoj, presidente sang Society of Psychology sa Italya, isa ini ka “nagapaandam nga tanda sang kamatayon” nga lapnag sa katilingban.
Ang Kauhaw Indi Pa Tuman
“Kon ang isa nagasandig lamang sa kauhaw, indi sia magainom sing bastante,” siling ni Dr. Mark Davis, isa ka propesor sa exercise physiology. Madamo nga tawo ang nagapabilin sa halos naubusan sing tubig nga kahimtangan, kay nagakatabo ang kauhaw pagkatapos magnubo ang mga pluido sang lawas. Kag samtang nagatigulang ang tawo, mas madugay sila uhawon. Subong sang ginasiling sang The New York Times, nagakinahanglan kita sing kapin nga tubig kon magin-ot ang panahon ukon tuman katugnaw kag kainit, kon nagaehersisyo ukon nagadieta, kag kon nagamasakit kita nga ginaupdan sang mga kahimtangan subong sang paglupot, hilanat, kag pagpalanuka, nga nagadula sang madamo nga pluido. Ang high-fiber nga mga pagkaon nagakinahanglan man sing dugang nga pluido agod padayon nga nagahulag ang fiber sa tinae. Samtang ang mga prutas kag ang mga utanon mahimo nagaunod sing mataas nga porsiento sang tubig, ang kalabanan sang aton ginakinahanglan mapun-an paagi sa pag-inom. Ang tubig amo ang pinakamaayo sa pagbulong sa kauhaw, bangod madasig ini nga nagasalupsop sa lawas. Kon mas matam-is ang ginaimon, mas mahinay ang pagsalupsop sini. Ang soda makapauhaw gid sa imo, kay kinahanglan ang pluido sa pagtunaw sa kalamay. Sanglit ang caffeine kag alkohol mga diuretics, ang pagkagiyan sa mga ilimnon nga nagaunod sini makadul-ong sa pagkahubas sing tubig. “Ang mga adulto dapat mag-inom sing dimagkubos walo ka baso sing tubig kada adlaw,” siling sang The Times.
Nabuksan ang Bantog nga Lulubngan sa Egipto
Ang lulubngan ni Nefertari sa Luxor’s Valley of the Queens, nga ginsira sa sulod sang madamo nga tuig, ginkaayo kag ginbuksan sa publiko. “‘Ini nga lulubngan amo gid ang pinakamatahom sa nakatundan nga bahin sang Luxor, ukon bisan sa bilog nga Egipto,’ siling ni Mohammed el-Soghayer, pangulo sang sanga sang Supreme Council for Antiquities sang Luxor. ‘Maathag nga ginhimo ini sang labing malantipon nga artist sang panahon ni Ramses II nga nagpatindog sining harianon nga lulubngan bangod sang iya daku nga paghigugma kay Nefertari. Luyag niya nga hatagan sia sang pinakamatahom nga lulubngan.’” Apang, ang 430 metros kuwadrados sang maathag kag matahom nga mga painting halos ginguba sang mga baha, lunang, kag nagauk-ok nga mga asin. Sang 1986, pagkatapos sang tinuig nga pag-usisa, ginsugdan sang isa ka internasyonal nga grupo ang mabudlay nga trabaho sa pagtakod liwat sang mga pidaso sang larawan sa dingding paagi sa mga litrato nga nakuha sang Italyano nga Egiptologo nga si Ernesto Schiaparelli, nga amo ang nakadiskobre sang lulubngan. Apang, gindumilian ang kadamuon sang mga dumuluaw, bangod sang mga kabalaka tuhoy sa kahun-og. Si Nefertari ginpadunggan man ni Ramses II sang gindedikar niya sa iya ang isa sang mga templo sa Abu Simbel.