Korales—Yara sa Katalagman kag Nagatagumatayon

WALA na sing makadaug pa sa katin-aw sang dagat sa Tropiko. Tulad kristal katin-aw. Asul-asulon sa katin-aw. Ang nagapugati nga balas sa 15 metros nga kadalumon sini daw kalapit gid kaayo nga sarang mo ini matandog! Isuksok ang imo mga kapay kag maskara. Kay-uha sing maayo ang imo snor­kel antes magsalom sa maalabaab nga tubig, sa makadali magalubog diutay ang imo panan-aw bangod sang mga bukal sang tubig. Nian magtulok sa ubos. Ato! Tan-awa ang dalagkuan pula kag asul nga par­rot fish nga nagakagat sa korales kag dayon ginabuga ini, amo kon ngaa balasbalason ang idalom dagat. Sa hinali, ang nagainggat-inggat katulad balangaw nga mga duag sang tropikal nga mga isda​—⁠pula, dalag, asul, duag-kahel, purpura​—⁠nagalabay. May kabuhi bisan diin. Nakunyag gid ikaw sa pagtan-aw.

Amo ini ang kagulangan sang mga korales. Gikan sa balasbalason nga kaidadalman, ang tulad linibo ka buhi nga mga butkon sini daw nagakab-ot paibabaw. Sa uluunhan lamang amo ang isa ka matahom nga elk­horn nga korales, kapin sa 6 metros ang kataason kag daw amoamo man sini kasangkad. Mga 23 metros ang kalayuon amo ang stag­horn nga korales, gamay-gamay gawa sa elk­horn, ang maniwangniwang nga mga sanga sini nagagapa sa palibot kaangay sang isa ka kagulangan. Daw ano ka nagakaigo ang ngalan sining mga korales​—⁠kaangay gid sang mga sungay sang sapat kon tulukon! Ang mga isda kag iban pa nga kabuhi sa dagat nagapanginaon kag nagapuyo sa mga sanga sini.

Gindumdom anay nga mga tanom, nahibaluan na karon nga ang mga korales isa ka porma sang lime­stone nga ginahuman sang mga komunidad sang mga sapat nga ginatawag ­polyps. Magamay ang kalabanan nga ­polyps, wala pa sa 2.5 sentimetros sa diametro. Ang mahumok sing lawas nga ­polyp sang korales nagaangot sang iya kaugalingon sa iya kaingod paagi sa danlakdanlakon nga tisyu. Ang mga korales daw bato tulukon kon adlaw, kay ang mga ­polyp nagapanago sa ila balayan. Apang nagabag-o ini kon gab-i kay ang ila malaba nga mga gaway mahinay nga nagahapayhapay, nagahatag sa pulo nga korales sing mahumok kag malum-ok nga dagway. Ang daw bato nga “kahoy” sang mga ­polyp amo ang ila tingob nga balayan, nga ginapabakod sang cal­cium car­bon­ate halin sa tubig sang dagat.

Ang tagsa ka sahi sang komunidad sang mga korales nagatukod sang ila kaugalingon tumalagsahon nga korte sang balayan. Sa bug-os nga kalibutan, may yara kapin sa 350 ka nanuhaytuhay nga sahi sang korales, nga may makatilingala nga mga korte, kadakuon, kag mga duag. Ang ila kinaandan nga mga ngalan nagapahanumdom sa imo sang mga butang sa duta​—⁠kahoy, haligi, lamesa, ukon payong nga korales​—⁠ukon sang mga tanom​—⁠karnasyon, litsugas, straw­berry, ukon uhong nga korales. Nakita mo bala inang daku utok nga korales? Madali mahangpan kon paano sini natigayon ang iya ngalan!

Ining kagulangan sa idalom dagat puno sing kabuhi, halin sa mikroskopiko nga mga tanom kag mga sapat tubtob sa mga pagi, mga bagis, dalagkuan nga mga sili, kag mga pawikan. Kag yari ang pila ka isda nga ayhan wala mo pa gid mabatii​—⁠masili dalag nga mga ­clown fish, purpura nga mga ­Beau Gre­go­ry, itom-kag-puti nga mga Moor­ish idol, duag-kahel nga mga trum­pet fish, asul kaayo nga mga surgeon­fish, duag-aniel nga mga hamlet, ukon kaki kag duag-panit nga mga lion-fish. Kag kamusta naman ang mga bar­ber­shop ­shrimp, kambang nga mga banagan, ukon pulahan nga mga ­hawk fish? Tanan nga duag, tanan nga kadakuon, tanan nga korte. Ang iban matahom, ang iban kalatingalahan​—⁠apang makawiwili tanan. Tan-awa, may kugita nga nagapanago sa likod sang haligi nga korales! Ginakaon sini ang tuway nga nabuksan sini. Kaangay sang kagulangan sa duta, nanuhaytuhay nga sahi sang kabuhi ang naangot sa isa kag isa sa sining kalibutan sa idalom dagat, ang tanan nagasandig sa nanuhaytuhay nga kabuhi sa pulo nga korales. Ang siklo sa pagmuad sang mga korales kag ang ikasarang sini sa paglakbay sa sulog sang dagat agod magtukod sing bag-o nga mga pulo nga korales tul-id nga ginpaathag sa Hunyo 8, 1991 nga guwa sang Awake!

Ang mga pulo nga korales amo ang pinakadaku biolohiko nga kahimusan sa duta. Ang isa sini amo ang ­Great Bar­rier ­Reef, sa aminhan-sidlangan nga baybayon sang Aus­tralia, nga may kasangkaron nga 2,010 kilometros kag nagasakop sing duog nga subong kadaku sa Inglaterra kag Scot­land kon tingubon. Mahimo nga ang isa ka korales may kabug-aton nga pila ka tonelada kag may kataason nga kapin sa 9 metros halin sa alibutod sang dagat. Ang mga pulo nga korales nagatubo sa tanan manabaw nga tubig sa tropiko sa kadalumon nga 60 metros. Nanuhaytuhay ang mga kinaiya sini sa nanuhaytuhay nga mga duog, gani paagi sa pag-usisa sing isa ka korales, sarang makilala sang mga eksperto ang dagat kag bisan gani ang duog nga ginatubuan sini. Ang palibot nga kinahanglanon agod magtubo ang mga pulo nga korales amo ang may limitado lamang nga pagkaon sa tubig, amo kon ngaa tumalagsahon katin-aw ang dagat sa palibot sini. Ang pagkaon sang mga korales ginasuplay sang mga lumotlumot (ginatawag nga zoo­xan­thel­lae sang mga sientipiko), nga nagapuyo sa silangon nga lawas sang ­polyp, kag subong man sang mikroskopiko nga mga sapat nga mahugakom sang mga gaway sang korales. Ang resulta amo ang pulo nga korales nga isa ka puluy-an para sa linibo ka espesyi sa idalom dagat sa duog nga kuntani wala sing puluy-an nga kadagatan.

Ang pulo nga korales amo man ang labing mapatubason sa tanan nga sistema sang ekolohiya sa dagat. Ginlaragway ini sang U.S.News & World Report sing subong sini: “Ang pulo nga korales amo ang katumbas sa dagat sang tropikal nga mga rain for­est, puno sing buhi nga mga porma: makiaykiayon nga mga sea fan kag mga sea ­whip, mga feath­ery cri­noid, mga neon-hued fish kag mga ­sponge, mga pasayan, mga banagan kag mga star­fish, subong man ang makahaladlok nga mga bagis kag dalagkuan nga mga sili. Ang tanan nagasandig sa dalayon nga industriya sang korales.” Ang pulo nga korales nagasakdag man sang kabuhi sa duta paagi sa pag-aman sing lambay sa ulot sang mabaskog nga mga balod kag sang baybayon kag paagi sa pagpasad sing sadsaran para sa linibo ka tropikal nga mga pulo.

Ang duag sang mapagros nga korales kaki, berde, pula, asul, ukon dalag, depende sa sahi sang mga lumotlumot nga nagapuyo sa silangon nga ­polyp sang korales. Ginagamit sining mikroskopiko nga mga lumotlumot ang silak sang adlaw nga nagalapos sa sapat nga ila ginapuy-an kag ginakaon ang higko sang ­polyp, lakip ang car­bon di­ox­ide. Nian, paagi sa photo­syn­thesis ang mga lumotlumot nagaaman sing oksiheno, pagkaon, kag enerhiya para sa mga korales. Ining pagbuligay upod sa mga lumotlumot nagatugot sa korales nga magtubo sing madasig kag magpabilin nga buhi sa tropikal nga dagat nga kulang sing pagkaon. Nagasandiganay gid sila. Daw ano ka sampaton kag maalamon nga desinyo!

Ugis Na nga mga Balayan nga Wala sing Kabuhi

Indi katingalahan nga masako gid sa ubos! Apang ano ina? Ugis na nga mga balayan nga wala sing kabuhi. Ang mga sanga nagkalautod kag napugday. Ang iban dunot na. Ini nga bahin sang kagulangan sang mga korales patay na ukon nagatagumatayon. Wala sing isda. Wala sing pasayan. Wala sing banagan. Wala gid. Isa ini ka desyerto sa idalom sang tubig. Daw indi ikaw makapati sa imo nakita. Nakibot gid ikaw! Naguba ang imo matahom nga eksperiensia. Bisan sang nakabalik ka na sa sakayan, indi gihapon ikaw maributay sa makatulublag nga mga pamangkot. Ano ang ginbangdan sining kahapayan? Aksidente bala? Balatian bala? Natural bala nga mga kabangdanan? Luyag mo mahibaluan ang mga sabat.

Bisan pa mabakod tan-awon ang daw bato nga mga korales, matapok gid ini. Mahimo ini mahalitan kon matandog sang kamot sang tawo, gani ginalikawan sang maalamon nga mga manugsalom nga uyatan ini, kag ginalikawan sang mahalungon nga mga sakayanon nga ihulog ang angkla sa sini. Ang iban pa nga katalagman sa korales amo ang kemikal nga polusyon, nagakaula nga mga langis, higko, pagpamulod sing kahoy, mga pestisidio kag abono gikan sa mga uma, dredg­ing (pagkutkot sa idalom dagat), sedi­men­ta­tion (pagsupot sa idalom dagat sang naglugdang nga mga butang) kag pagsulod sang tab-ang nga tubig. Ang direkta nga epekto sang kilya sang barko makatuga sing kahapayan. Kag mahimo mahalitan kag mapatay ang mga korales sang mataas kaayo nga temperatura. Kon matublag gani, ginaluad sang mga korales ang mga lumutlumot nga daw subong sang madamol nga panganod, nga dayon ginakaon sang isda. Kon ining natublag nga mga kahimtangan magpadayon sing senimana ukon binulan, nagakatabo ang pag-ugis kag ang korales nagakapatay. Kag kon mapatay ang mga korales, ang palibot sang pulo nga korales nagakapatay man. Ang tanan nga porma sang kabuhi nga nagasandig sa sini nagaluya kag nagakadula.

Ang pag-ugis sang mga korales nangin lapnag sa tanan nga kadagatan sa tropiko. Subong resulta, nabalaka sa bug-os nga kalibutan ang komunidad sang mga sientipiko nga nagabantay sang kabuhi sa idalom dagat. Kon ang mga korales sa madamo nga duog mag-ugis, ang halit indi na maremedyuhan. Masakit nga natalupangdan sang kalibutan ang kasangkaron sang nagaugis nga pulo nga korales kag ang resulta nga kamatayon sini bangod sang nagakatabo sa bug-os nga tropikal nga kadagatan sang kalibutan sining karon nga mga tinuig. Bisan pa sa sulod sang madamong tinuig may nagaugis nga mga korales kon kaisa sa isa lamang ka duog, ang natabo kasan-o lang walay tupong sa kadakuon kag bug-os globo sa kasangkaron. May nagaatake sa buhi nga mga korales sang kalabanan nga espesyi sa bilog nga duta, nga ginatunaan sang pagkalusod sang palibot sang mga pulo nga korales.