Ano ang Mahimo Agod Luwason ang mga Pulo nga Korales?

MADAMO nga sientipiko gikan sa bilog nga kalibutan ang nagapati nga ang pag-init sang temperatura sa bilog nga globo nagaluntad na kag nga magainit pa ini samtang nagatinguha ang imol nga mga pungsod nga mag-uswag sa industriya. Mga tatlo ka bilyon ka tonelada metriko sang car­bon di­ox­ide (CO₂) ang ginabuga kada tuig sa atmospera sang bilog nga globo bangod sang ginasunog nga mga gatong, subong sang karbon, langis, kag kahoy, para sa enerhiya, kag bangod sang pagsunog sa kagulangan. Suno sa pila ka sientipiko, ang ginatawag nga green­house ef­fect, nga resulta sang mga gas halin sa ginasunog nga mga gatong, nagapresentar sing peligro nga mag-init ang atmospera sing 3 pa 8 de­grees Fahr­en­heit sa tungatunga sang masunod nga siglo. Ining pag-init pa sang temperatura mangin makatalagam sa mga korales kag sa buhi nga mga tinuga sa idalom dagat.

Apang ang kamatayon sang mga pulo nga korales malain man sa kabuhi sa duta. Ang Natural History nga magasin nagsiling: “Apang, ang mga pulo nga korales kinahanglanon gid batok sa pag-init sang temperatura kag mahimo nga subong man ka importante sa tropikal nga mga rain for­est agod mabuhinan ang mga gas nga ginabangdan sang pag-init sang temperatura. Samtang ginatipon nila ang cal­cium car­bon­ate para sa ila mga balayan, daku nga bahin sang CO₂ ang ginakuha sang mga korales gikan sa kadagatan. Kon wala ang zoo­xan­thel­lae [ang lumotlumot nga nagapuyo sa sulod sang korales], ang kadamuon sang car­bon di­ox­ide nga ginapaguwa sang mga korales mabuhinan sing daku. Sing makahalam-ot, ang paghalit sa sining sistema sang ekolohiya sa idalom sang dagat mahimo nga makapadasig sang proseso mismo nga nagapadali sang pagkapapas sini.”

Nagapati ang mga sientipiko nga ang green­house ef­fect tapat pa nga ginapainit sang iban nga mga gas nga nagahalin sa ginasunog nga mga gatong. Isa na ang ni­trous ox­ide, kag amo man ang chlo­ro­fluo­ro­car­bons (CFCs). Sa katunayan, ang sampaton nga ikasarang sang tagsa ka molekula sang CFC sa pagpuog sang init labaw sing 20,000 ka beses sangsa ikasarang sang isa ka molekula sang C0₂. Ang CFCs ginatumod man nga amo ang daku nga kabangdanan sang pagnipis sang ­ozone lay­er, nga nagaamlig sang kabuhi sa duta batok sa makahalalit nga ultra­violet ­rays. Ang ­ozone sa ­North ­Pole kag sa ­South ­Pole nagnipis gid amo kon ngaa nagbuhobuho ini. Dugang pa ina nga malain nga balita para sa mga korales. Sang ang diutay nga mga pulo nga korales nga naapektuhan na sang mainit nga tubig gin-eksperimentuhan nga ipadayag sa diutay lamang nga pagtaas sang ultra­violet nga kapawa, nadugangan pa ang pag-ugis sini. Ang magasin nga Scientific American masubo nga nagsiling: “Bisan pa kon magdulog karon ang pagguwa sang chlo­ro­fluo­ro­carbon, ang kemikal nga mga reaksion nga amo ang ginatunaan sang pagkapierde sang strato­spheric ­ozone magapadayon gihapon sing dimagkubos isa ka siglo. Ang rason simple lamang: ang chlo­ro­fluo­ro­carbon nagapabilin sing subong sina kalawig sa atmospera kag padayon gihapon nga magalapta sa strato­sphere gikan sa tropo­sphere sa malawig nga tion bisan pa nag-untat na ang pagguwa sini.”

Ang mga indibiduwal responsable nga makapanghikot paagi sa indi paghaboy sing mga sagbot ukon makadagta nga mga butang sa dagat ukon sa baybayon. Kon magduaw ikaw sa pulo nga korales, sunda ang instruksion nga indi pagtandugon ukon tindugan ang korales. Indi magkuha ukon magbakal sing korales nga mga handumanan. Kon nagasakay ikaw sa sakayan agod mamasyar malapit sa tropikal nga mga pulo nga korales, ihulog ang angkla sa balasbalason nga bahin sang dagat ukon sa mga dulungkaan nga ginaaman sang mga awtoridad sa dagat. Indi pagpadasiga ukon paglabugaya ang tubig sa idalom sang dagat paagi sa ilesi sang imo barko. Indi pag-ihaboy ang imo basura sa dagat; mangita sing pantalan kag marina nga magabaton sini. Si Bill ­Causey, manedyer sang ­Looe Key Na­tional Ma­rine Sanc­tu­ary (Flor­ida, E.U.A.), nagsiling: “Mahimo nga ang tawo amo ang nagatuga sang problema nga ginabangdan sang pagkadula sing balanse. Dapat kita mangin mahunahunaon sa sini sa bug-os nga globo. Kon padayon nga pahibaluon naton ang publiko tuhoy sa peligro nga madula ang isa ka daku nga sistema sang ekolohiya, nian mahimo nga mabag-o naton ang lakat sang mga butang.”

Sa tagsa ka rehiyon, ang mga kasuguan agod amligan ang mga pulo nga korales ginaaprobahan kag ginapatuman. Ginaakusar sang estado sang Flor­ida ang mga tag-iya sang mga barko nga makahalit sa mga pulo nga korales sini. Ang mga tag-iya sang isa ka kargo nga barko nga nagsudsod sang pila ka kilometros sang mga korales sang magbara ini nagbayad sing $6 milyones nga multa. Ang bahin sang kuwarta gingamit agod ipasag-uli ang naguba nga puluy-an sa idalom dagat. Sa karon, paagi sa paggamit sing pinasahi nga kula, ginatinguhaan sang mga biologo nga tapikon liwat ang mga korales nga napierde sang isa ka barko sang 1994. Ang isa pa ka kompanya ginmultahan sing $3.2 milyones bangod nahalitan sang isa sang mga kargo nga barko sini ang isa ka pulo nga korales sa Flor­ida. Amo man ang ginapatuman sang iban nga mga pungsod. Ang popular nga mga duog nga mahimo saluman, subong sang Cay­man Is­lands sa Carib­bean, may limitado lamang nga mga duog diin ginatugutan ang pagsalom. Gintukod sang Aus­tralia ang ­Great Bar­rier ­Reef Ma­rine ­Park agod kontrolon ang mga nagakatabo didto. Apang subong sang nakita sang tanan, kon madamo gani ang mga manugsalom, mas madamo man ang halit nga mahimo sa mga pulo nga korales.

Magabuylog Bala ang Tanan nga Pungsod sa Pagpakig-away?

Sa bug-os nga globo, nagahinakop ang nagakabalaka nga mga sientipiko kag mga lider nga indi masarangan sang isa lamang ka pungsod ukon bisan sang isa ka grupo sang mga pungsod ang solusyon. Ang polusyon ginadala sa bilog nga globo sang nagalibotlibot nga sulog sang hangin kag tubig, nga nagaapektar sa mga pulo nga korales. Ang indibiduwal nga mga pungsod wala sing kinamatarong sa kadagatan nga yara sa guwa sang ila teritoryo. Ang mga higko nga ginahaboy sa lawod ginasampay sa ulihi sa mga higad sang baybay. Kinahanglan ang nahiusa nga panikasog kag solusyon sang bug-os nga globo.

Walay duhaduha nga madamong sinsero kag sangkol nga mga tawo sa kalibutan ang magapadayon sa pagpanikasog nga luwason ang makapulunaw nga bahandi sang mga korales sang duta. Maathag nga kinahanglanon gid ang isa ka bug-os kalibutan nga gobierno nga mahinuklugon kag mainulikdon sa palibot sang duta. Sing makalilipay, luwason sang Manunuga mismo ang palibot sang bilog nga globo. Sang gintuga sang Dios ang unang mga tawo, sia nagsiling: “Pagahumon sila sa kaisdaan [kag sa tanan nga kabuhi sa idalom] sang dagat.” (Genesis 1:26) Sanglit wala gin-abusuhan ukon ginhingalitan sang Dios ang kabuhi sa idalom dagat, ang iya sugo para sa katawhan nagkahulugan gid nga dapat atipanon sang tawo ang palibot sa bilog nga globo. Ang Biblia nagatagna: “Nagahulat kita sing bag-ong mga langit [langitnon nga Ginharian sang Dios] kag bag-ong duta suno sa iya saad, kag sa sini magapuyo ang pagkamatarong.” (2 Pedro 3:13) Sa malapit nga palaabuton, tinluan sing bug-os sinang langitnon nga gobierno ining nadagtaan nga duta, lakip ang kadagatan sini. Nian, ang mga banwahanon sang Ginharian sang Dios magaatipan kag magakalipay sing bug-os sa matahom nga kadagatan kag sa mga nagapuyo sa sini.

[Laragway sa pahina 17]

Likuran: Isa ka matahom nga pulo nga korales sa Pacific Ocean, malapit sa Fiji

Mga sal-ot: 1. Daku nga retrato sang clown fish sa idalom tubig, 2. korales nga daw lamesa tulukon, 3. cleaning shrimp sa korales

[Credit Line]

Pahina 18 likuran: Fiji Visitors Bureau