Pagbantay sa Kalibutan

De-radyo nga Teleskopyo sa Kahawaan

Sining karon lang ang Institute of Space and Astronautical Science sang Japan nagpadala sa kahawaan sing de-radyo nga teleskopyo nga may 8 metros sa diametro nga kadakuon, report sang Science News. Pinasahi gid ining bag-o nga mga teleskopyo bangod naangot ini sa halos 40 ka de-radyo nga teleskopyo nga yari sa duta nga nahamtang sa lainlain nga bahin sang kalibutan. Ini nga sistema nakilal-an subong ang Very Long Baseline Space Observatory. Ang mga emission gikan sa mga butang sa kahawaan nga nagapatubas sing radio signal, subong sang mga quasar kag mga black hole, ginasalo sining nagalinapta nga de-radyo nga mga teleskopyo kag ginatingob agod magpatubas sing isa ka larawan. Kon mas malayo ang distansia sining mga de-radyo nga teleskopyo, mas maathag ang resolution sang nagaguwa nga larawan. Ang paglibot sining teleskopyo sa duta nagalawig sing 20,000 kilometros halin sa duta nga amo ang pinakamalayo nga paglibot. Ang bag-o nga teleskopyo sa kahawaan nagapatubas sing resolution nga 1,000 ka beses nga mas maathag sangsa nahimo sang Hubble Space Telescope sa visible light. Sa sina nga resolution,” siling sang Science News, “makilala sang isa nga nagatan-aw sa Los Angeles ang pasi sang humay sa Tokyo.”

Telebisyon Para sa Magagmay nga Kabataan?

Agod maatipanan ang importante nga mga hilikuton, mahimo nga ibutang sang nagasalasala nga mga ginikanan ang magagmay nga kabataan sa atubangan sang telebisyon. Apang suno sa Parents nga magasin, makatalagam ini para sa bata. “Ang masingki nga mga programa sa telebisyon,” lakip ang madamo nga cartoon, siling sining magasin, “natalupangdan nga nagadul-ong sa pagsingki sang kabataan nga mga tumalan-aw.” Dugang pa, ginpakita sang mga pagtuon nga ginhimo ni Dorothy Singer sang Yale University nga “ang dalayon nga pagtan-aw sing telebisyon sa edad nga tatlo tubtob apat ka tuig amo ang kabangdanan sang indi maayo nga paggginawi kag katamaron sa pagbasa” sa eskwelahan sa ulihi. Ginarekomendar ni Singer ang kubos sa 30 minutos nga pagtan-aw sing telebisyon sa isa ka adlaw para sa kabataan nga nagaedad sing isa ka tuig. Ang isa pa ka butang nga ginakabalak-an amo ang mga aksidente nga mahimo matabo samtang nagaisahanon ang bata nga nagatan-aw sing telebisyon. Ang awtor nga si Milton Chen nagasiling: “Madali gid para sa wala ginabantayan kag aktibo nga gamay nga bata nga mabutang sa katalagman.” Ang Parents nga magasin nagapanugda nga ibutang mo ang imo bata kag ang pila ka dimakatalagam nga mga hampanganan sa isa ka kuna nga halampangan nga lantawon sa imo samtang nagaluto ka sing panyaga ukon nagasabat sa telepono.

Pagkagiyan sa Internet nga Balatian

“Ang pinakaulihi nga resulta sang dag-on sang kompyuter mahimo nga amo ang pagkagiyan sa Internet,” report sang Canadian Medical Association Journal. Ginsurbe ni Dr. Kimberly Young ang 496 ka tawo nga palagamit gid sing Internet, 396 sa ila ang ginkilala nga nagiyan sa paggamit sing Internet. Ginpakita sang panalawsaw nga ang mga resulta sang pagkagiyan sa Internet nagalakip sa “pagpain sing kaugalingon, pagkaguba sing pag-asawahay, kapigaw sa akademiko nga pagtuon, sobra nga pinansial nga kautangan, [kag] pagkadula sing trabaho.” Si Dr. Young nagasiling nga ang balatian “kaangay gid sa pagkagiyan sa alkoholismo ukon indi makontrol nga pagsugal.” Ang magasin nagadugang nga “ang mga tawo nga may kompyuter sa puluy-an amo ang yara sa daku nga katalagman.” Walay sapayan nga ang bisan sin-o mahimo magiyan sa Internet, “ang tipiko nga nagiyan amo ang medyo may edad na nga babayi nga may manubo nga edukasyon,” siling ni Dr. Young. Nalakip sa mga tanda sang katalagman amo ang paghinguyang sing mas madamo nga tion sa kompyuter, kag pagpasapayan sa importante sosyal ukon sekular nga mga hilikuton” bangod sa paggamit sang Internet.

Napaslawan ang Project Tiger

Sang 1973, ang Project Tiger ginlansar sa India agod tapnaon ang pagkaubos sang pungsudnon nga sapat sang pungsod. Sadto nga tion ang kadamuon sing mga tigre sa India nagnubo na sa 1,827. Ang proyekto nakatigayon sing internasyonal nga pagsakdag kag talalupangdon nga kadalag-an. Sang 1989 ang kadamuon sang tigre sa India nagsaka sa 4,000. Apang, sa karon, ang mga tigre yara liwat sa katalagman, suno sa India Today. Ang kadamuon sang tigre ginabulubanta nga nagnubo sa 3,000. Ngaa? Ang iban nagasiling nga ang mga mangangayam nagapatay, sa promedyo, sing isa ka tigre kada adlaw. Ang Project Tiger gintuyo sa pag-amlig sa mga tigre. Apang daw wala sini matuman ina. “Ang bantay sa kagulangan, nga masami nagakatiruhan sing armado nga mga mangangayam, nagasalasala, wala sing nagakaigo nga galamiton,” siling sang report. Para sa mga tigre, “ang pagluntad nagahatag sing dalan padulong sa pagkaubos.”

Tigulang Kon Tulukon Apang Nagakapatay Sing Bataon

Subong ginapakita sang masunod nga mga report, ang mga mananalawsaw nagapati nga ang pagpanigarilyo mahimo nagapadasig sa proseso sing pagtigulang. Ang madugay na nga nagapanigarilyo apat ka pilo nga matubuan sing uban kag duha ka pilo nga makalbo ukon maupaw ang buhok, suno sa Lancet sang Britanya. Nagareport tuhoy sini, ang UC Berkeley Wellness Letter nagsiling nga ang mga nagapanigarilyo may mas madamo nga kurinot kag mas mataas sing duha ka pilo nga madulaan sing ngipon sangsa mga wala nagapanigarilyo. Ginapatuhuyan sang report ang isa ka pagtinuon sining karon nga ginbalhag sa British Medical Journal nga nagapakita nga ang mga lalaki nga nagapanigarilyo sa bug-os nila nga kabuhi may katunga lamang nga tsansa nga makalab-ot sa edad nga 73 sangsa mga wala nagapanigarilyo. Dugang pa, ang Good Housekeeping nga magasin nagareport nga ang “mga wala nagapanigarilyo nga nagapuyo upod sa mga nagapanigarilyo may 20 porsiento nga katalagman nga magbalatian sa tagipusuon.”