Pagbantay sa Kalibutan

Makatalagam nga Dipaghangpanay

Sang 1977 ang dipaghangpanay sa kahulugan sang isa ka malip-ot lamang nga tinaga nangin isa ka kabangdanan sang pinakagrabe nga aksidente sa eroplano sa bug-os nga kalibutan, report sang pamantalaan nga The European. Ang Dutch nga piloto sang isa ka 747 nagradyo nga “at take-off” sia, nga ginhangop sang nagakontrol sang trapiko sa hangin sa Tenerife, Canary Islands nga ang eroplano nagapundo. Apang, ang buot silingon sang piloto nga ang iya eroplano nagadalagan na sa puno sing alapoop nga runway kag buot na maglupad. Subong resulta, nagbunggo ang eroplano sa isa pa ka 747, nga nagpatay sa 583 ka tawo. Subong man, ang pagkadilantip sa lenguahe nangin isa ka kabangdanan sang pagbungguanay sa kahawaan malapit sa Delhi, India sang 1996, diin 349 ang napatay. Walay sapayan nga ang daku nga sayop talagsa lang gid nagakatabo kag ang tripulante sa eroplano nagabaton sing maid-id nga paghanas sa standard aviation English, ang iban nga tripulante sa kahawaan diutay lamang ang nahibaluan nga mga tinaga sa Ingles nga espesipiko nga nagapatuhoy sa paglakbay sa kahawaan. Kon matabo ang emerhensia, mahimo nila malipatan sing bug-os ang ila kalantip sa lenguahe. Ginarekomendar sang mga eksperto ang paggamit sing teknolohiya sang kompyuter sa kontrol sang piloto agod mapat-od ang nagakaigo nga komunikasyon sa paglakbay sa kahawaan.

Ang Nagahilay nga Torre Sang Pisa Ginpabakod?

Pagkatapos sang siniglo sang dugang nga paghilay tubtob sa daw indi malikawan nga pagkatumba, ang nagahilay nga Torre sang Pisa napabakod gid man​—⁠bangod sang katumbas nga bug-at sang isa ka libo ka tonelada sang dalagku nga mga tingga nga ginbutang sa tiilan sini. Ginpahibalo ini ni Propesor Michele Jamialcowsky, presidente sang internasyonal nga komisyon nga nagapat-od nga hilway sa peligro ang torre. “Apang, daku gihapon ang problema tuhoy sa pagkabakod sini,” siling sang Italyano nga pamantalaan nga La Stampa, “sanglit ang ginhilay sini nga lima ka metro [16 pies] sa sulod sang kapin sa pito ka gatos ka tuig nga pagluntad yara sa kritikal gid nga limite.”

Bug-os Kalibutan nga Paggamit Sing Ginadumilian nga Droga

Otso porsiento sang kinitaan sa tanan internasyonal nga negosyo kag patubas nga mga $400 bilyones kada tuig ang nagagikan sa ginadumilian nga mga droga, siling sang isa ka report sang Nasyones Unidas. Ang 332-pahina nga report amo ang una masangkad nga pagtuon tuhoy sa bug-os kalibutan nga epekto sang ginadumilian nga mga droga. Ginapakita sini nga halos 2.5 porsiento sang populasyon sang kalibutan​—⁠mga 140 milyones ka tawo​—⁠ang nagapanigarilyo sing marijuana ukon sing mga droga halin sa sini. Treinta ka milyon ang nagagamit sing amphetamine nga sahi sang pangpapagsik, 13 ka milyon ang nagagamit sing pila ka porma sang cocaine, kag 8 ka milyon ang nagagamit sing heroina. Bisan pa nga nadakpan sang nagapatuman sing kasuguan nga mga ahensia ang linibo ka tonelada sang marijuana, cocaine, heroina, kag morphine, mas madamo pa ang wala madakpan. Mga 30 porsiento sang cocaine ang nagakadakpan kag 10 tubtob 15 porsiento lamang sang heroina, siling sang report. Ang internasyonal nga operasyon sa droga masibod kaayo. “Isa ini ka bug-os globo nga problema amo nga indi ini masarangan sang indibiduwal nga mga pungsod,” siling ni Giorgio Giacomelli, direktor-heneral sang programa sang Nasyones Unidas sa pagkontrol sa droga.

Ang Makalalaton nga mga Balatian Nagadugang

“Sa sulod sang nagligad nga 20 ka tuig, 30 ka bag-o kag tuman ka makalalaton nga balatian ang nagtuhaw,” report sang Nassauische Neue Presse. Ang kalabanan sining balatian​—⁠subong sang Ebola, AIDS, kag hepatitis C​—⁠indi mabulong. Dugang pa, ang makalalaton nga mga balatian subong sang malaria, kolera, kag anos nagadugang man. Ngaa? Suno sa World Health Organization (WHO), “madamo nga balatian ang nagatuhaw naman bangod nagadamo ang kagaw nga nangin resistensiado sa madamo nga antibiotic. Diutay lang nga bag-o nga antibiotic ang ginapatubas kay magasto kaayo ang paghimo sini.” Sa panikasog nga baliskaron ining pagdamo, nagaapelar ang WHO sa mga gobierno kag mga kompanya sa parmaseutika “nga magpuhunan sing dugang nga kuwarta para sa paghimo sing bag-o nga mga antibiotic kag sa pagpauswag sa mga pamaagi sa pagsayasat sa makalalaton nga mga balatian.” Mga 55 milyones ka tawo ang napatay sang 1996 sa bug-os nga kalibutan bangod sang makalalaton nga mga balatian.

“Nangibabaw ang Akig nga Guban”

Sa idalom sining uluhan, si Haim Shapiro, katapo sang talapuanan sa editoryal sang The Jerusalem Post, nagreport tuhoy sa hitabo sang nagligad nga Marso diin ang mga Saksi ni Jehova ginsalakay kag ginbato kag ginhaboy sing mga tisa, ginbungkal ang ila duog-tilipunan kag ginguba, kag ginpangsunog ang ila mga literatura. Sia nagkomento: “Sang ginsalakay ang Simbahan sang mga Katoliko sa Jaffa sang nagligad nga tuig, may gilayon​—⁠kag makatarunganon​—⁠nga pagprotesta sa Israel kag sa iban nga mga pungsod. Sang ginsalakay ang duog-tilipunan sa Lod, halos wala sing ginreport tuhoy sini.” Walay sapayan nga ‘wala niya maluyagan kag mahamut-an’ ang mga Saksi ni Jehova, nagsiling si Saphiro nga “isa [sila] sang mga grupo nga ginhingabot kag gindala sa mga kampo konsentrasyon sa Nazi Alemanya.” Sia nagsulat: “Ang paghunahuna nga ang isa makasalakay sa sining mga tawo, makaguba sa ila duog sa pagsimba, kag makasunog sa ila mga libro nga wala sing silot pagabangdan sing bangungot, kag magapahanumdom sang labing makangilidlis kaanggid man sini nga mga hitabo sa maragtas.”

Ang Nagaugdaw nga Debosyon sa “Balaan nga Siudad”

Walay sapayan nga ginatawag ini nga isa ka balaan nga siudad kag ang obispo sini amo ang pangulo sang Katoliko nga Simbahan, ang mga pumuluyo sa Roma indi gid man subong ka relihioso sangsa ginahunahuna sang iban. Suno sa isa ka pungsudnon nga surbe nga ginhimo sang Third University of Rome, mga 10 porsiento sang tanan nga Italyano ang nagsiling nga “indi na” sila interesado sa Cristianismo, apang sa Roma ining kadamuon nagtaas sa 19 porsiento. Dugang nga 21 porsiento sang mga Romano ang may “diutay” nga interes sa Katoliko nga Simbahan, siling sang pamantalaan nga La Repubblica. Sa pihak nga bahin, 10 porsiento lamang sa ila ang interesado gid sa relihion. Suno sa sosyologo nga si Roberto Cipriani, 1 lamang sa kada 4 ka Romano ang nagatuman sa ginasiling sang simbahan nahanungod sa mga panimuot kag pamatasan.

TB Nagasalot sa India

Walay sapayan sang daku nga panikasog nga matapna ang bakterya sang anos (TB), nagsiling ang World Health Organization (WHO) nga 1 sa kada 2 ka adulto sa India ang nagabalatian sini. Sa tunga sang kapin sa 900 ka milyon ka pumuluyo sang India, kapin sa 2 ka milyon ang nagabalatian sing TB kada tuig kag tubtob sa 500,000 ang nagakapatay bangod sini, report sang pamantalaan nga The Asian Age. Suno sa WHO, ang kadamuon sang nagabalatian kag sang yara sa katalagman nga malatnan sing balatian tuman gid kadaku. Yadtong nalatnan sing TB wala lamang nagaproblema sa paglandas sa balatian nga ginadala sini; dapat man nila antuson ang kahuy-anan nga ginadala sining balatian. Mahimo ini magresulta sa pagsikway sang mga kaingod, sang mga amo, kag sang mga kaupod sa ulubrahan. Ang lamharon nga mga nobya nga nasapwan nga may TB masami nga ginapapauli sa ila mga ginikanan bangod indi sila nagakabagay nga magbata.

Isa ka Maayo nga Ilaga?

“Ang reputasyon sang kalabanan nga ilaga malain,” siling sang The Wall Street Journal. “Indi sila matutom nga kaupod sa barko, nagaistar sa mga tinumpok nga basura.” Apang tuhay sa ila si Rattie, isa ka ilaga sa laboratoryo sang biopisiko nga si Judy Reavis, nagbulig si Rattie sa pag-angot sang linibo ka pies sang alambre sang kompyuter sa mga eskwelahan agod matakod ang mga kompyuter. “Ginakagat ang higot, nagapanagil-ot si Rattie sa ulot sang mga balayan kag mga tubo sa dingding, sa idalom sang salog kag sa mga kisame,” paathag sang Journal. Ginapaguwa sia sa guluwaan paagi sa ginapikpik nga tunog kag isa ka pinggan sang manamit nga kalan-on sang kuring. Kon makaguwa na sia, ang higot nga iya ginaguyod ginagamit sa pagbutong sa alambre sang kompyuter sa iya nagalikuliko nga inagyan.” Si Rattie nangin kaangay sa isa ka artista kag may bahin kag ambahanon “halin” sa iya sa Internet. Kon hinali nga mapatay si Rattie, “magahanas kami sing isa pa,” siling ni Dr. Reavis. “Total, isa lamang ini ka ilaga.”

Gin-utdan Sing Kinatawo nga mga Bata nga Babayi, Pagbata Sang mga Tin-edyer

“Mga 2 ka milyon ka bata nga babayi ang ginautdan sing kinatawo kada tuig,” siling sang 1996 nga edisyon sang The Progress of Nations, isa ka publikasyon sang United Nations Children’s Fund tuhoy sa panglawas, nutrisyon, kag edukasyon sang kabataan. “Ang Egipto, Ethiopia, Kenya, Nigeria, Somalia, kag Sudan may 75% sang tanan nga kaso. Sa Djibouti kag Somalia, 98% sang mga bata nga babayi ang ginautdan sing kinatawo.” Luwas sa kasakit, ang pag-utod mahimo bangdan sang impeksion, madugay magtugon nga pagdugo, pagkabaw-as, kag kamatayon. “Ang pag-utod sa kinatawo wala ginapatuman sa bisan ano nga relihion. Isa ini ka tradisyon nga gindesinyo agod tipigan ang pagkaulay, mapat-od ang pagpamana, kag makontrol ang seksuwalidad,” siling sang report. Ang mga grupo kag mga organisasyon tuhoy sa mga kinamatarong sang mga babayi kag sa kaayuhan sang mga kabataan nagaipit sa mga gobierno agod dumilian ini nga buhat.

Ginapakita sang ikaduha nga report nga sa madamo nga kadutaan ang pagbata sang mga tin-edyer isa ka nagapadayon nga problema. Ang Estados Unidos, halimbawa, amo ang may pinakamataas sa industriyalisado nga mga pungsod: 64 ka pagbata kada tuig sa kada 1,000 ka kabataan nga babayi sa edad nga 15 tubtob 19. Ang Japan amo ang may pinakamanubo nga may apat ka pagbata sa isa ka tuig. Ang pagbata sang mga tin-edyer wala lamang nagaapektar sa pagtubo, edukasyon, kag mga kahigayunan sang lamharon nga babayi, kundi nagadala man ini sing mga problema sa mga lapsag, subong sang indi maayo nga pag-atipan, kaimulon, kag indi malig-on nga kahimtangan sa pamilya.