Pagbaha sang Hinimo-sang-Tawo nga mga Kemikal

INI nga siglo matawag gid nga dag-on sang kemika. Ang hinimo-sang-tawo nga mga kemikal nagbalhin sang aton kabuhi. Ang aton mga puluy-an, opisina, kag pabrika napuno sing mga ­aerosol, artipisyal nga pangpatam-is, kosmetiko, lugom, tinta, pintura, pestisidio, parmaseutiko, plastik, mga bulong sa pagpahaganhagan sa init sang lawas, sintetiko nga mga tela—tuman gid kadamo sang ginagamit nga mga kemikal.

Agod paayawan ang pagkinahanglan sang kalibutan sini nga mga produkto, ang tuigan nga produksion sang mga kemikal sa bug-os nga kalibutan, suno sa ­World ­Health ­Organization (WHO), nagabili sing mga $1.5 trilyones. Ang WHO nagareport nga mga 100,000 ka kemikal ang ginabaligya karon kag kutob sa 1,000 tubtob sa 2,000 ka bag-o nga kemikal ang ginadugang kada tuig.

Apang, ining pagbaha sang mga kemikal nagapautwas sing mga pamangkot tuhoy sa kon ano ang epekto sini sa palibot subong man sa aton mismo kapagros. Sing maathag, nagalayag kita sa wala pa sing mapa nga katubigan. “Kita tanan bahin sang ginaeksperimentuhan nga kaliwatan, kag ang bug-os nga mga epekto sini indi mahibaluan sa maabot nga mga dekada,” siling sang isa ka doktor.

Mas Madamo nga Kemikal, Mas Peligruso?

Ang mga tawo nga mas masunson nga naapektuhan sang nagadagta nga mga kemikal, siling sang WHO, amo ang “mga imol kag mga wala tinun-an nga haluson ukon wala makatigayon sing nagakaigo nga paghanas ukon sadsaran nga impormasyon tuhoy sa mga peligro nga dala sang mga kemikal nga sa sini nadayag sila sing direkta ukon indi direkta kada adlaw.” Matuod ini ilabi na sa mga pestisidio. Apang kita tanan naapektuhan sang mga kemikal.

Mga 20 porsiento sang mga bubon sang ­California, siling sang libro nga A Green History of the World, ang nadagtaan, lakip na sang mga pestisidio, nga labaw sa opisyal nga gintangdo nga ­safety ­limit. “Sa ­Florida,” dugang pa sang libro, “1,000 ka bubon ang ginsirhan bangod nga mahigko; sa ­Hungary 773 ka banwa kag minuro ang may tubig nga indi bagay imnon, sa Britanya dies por siento sang mga tuburan ang nadagtaan nga labaw sa gintangdo nga ­safety ­limit sang ­World ­Health ­Organisation kag sa mga lugar sang Britanya kag Estados Unidos ang tubig sa gripo indi mahimo ipainom sa bag-o natawo nga mga lapsag bangod sang madamo nga ­nitrate.”

Ang mercury isa pa ka mapuslanon apang mahimo makahilo nga kemikal. Nagakadto ini sa palibot sa kalalangan sang mga ginagikanan sini halin sa simburyo sang mga industriya tubtob sa binilyon nga ­fluorescent nga mga suga. Sing kaanggid, ang tingga sarang masalapuan sa madamo nga produkto, halin sa gatong tubtob sa pintura. Apang kaangay sang ­mercury, mahimo ini nga makahilo, ilabi na sa kabataan. Ang pagkanadayag sa ginapaguwa nga mga tingga mahimo nga makabuhin sing tubtob sa “apat ka puntos gikan sa I.Q.” sang kinaandan nga bata, siling sang isa ka report halin sa ­Cairo, Egipto.

Suno sa ­United ­Nations ­Environment ­Programme, kada tuig mga 100 ka tonelada nga ­mercury, 3,800 ka tonelada nga tingga, 3,600 ka tonelada nga ­phosphate, kag 60,000 ka tonelada nga habon-panglaba ang nagakadto sa Dagat Mediteraneo subong resulta sang hinimuan sang tawo. Sing halangpunon, ang dagat yara sa katalagman. Apang indi lang ini. Sa katunayan, gindeklarar sang Nasyones Unidas ang 1998 nga Internasyonal nga Tuig Sang Dagat. Sa bug-os nga kalibutan, ang tanan nga dagat yara sa katalagman, ilabi na bangod sang polusyon.

Samtang ang teknolohiya sa kemikal naghatag sa aton sing madamong mapuslanon nga mga produkto, ginagamit kag ginahaboy naton ang madamo sini nga may daku nga halit sa palibot. Aton bala, subong sang ginsiling sining karon lang sang isa ka kolumnista sa pamantalaan, ginhimo ang aton kaugalingon nga “mga bihag sang kauswagan”?

Mga Kemikal kag mga Reaksion sa Kemikal

Ang tinaga nga “kemikal” naaplikar sa tanan kinahanglanon nga mga elemento nga nagahuman sang kalibutan sa palibot naton, lakip na ang kapin sa isa ka gatos ka sadsaran nga mga elemento, subong sang salsalon, tingga, ­mercury, karbon, oksiheno, nitroheno. Ang mga kemikal, ukon ang kombinasyon sang lainlain nga mga elemento, nagalakip sa mga butang subong sang tubig, asido, asin, kag alkohol. Madamo sini nga elemento ang natural lamang.

Ang “reaksion sa kemikal” ginapaathag subong “isa ka proseso nga sa diin ang isa ka elemento ginahimo nga lain nga kemikal.” Ang kalayo isa ka reaksion sa kemikal; ginahimo sini ang isa ka elemento nga nagakasunog—papel, gasolina, hidroheno, kag iban pa—nga mangin tuhay sing bug-os nga elemento ukon mga elemento. Madamong reaksion sa kemikal ang nagakatabo sing wala untat, sa palibot kag sa sulod naton.

[Laragway sa pahina 3]

Ang mga imol amo ang labi na nga nagaantos sa mga kemikal