Ano ang sa Unhan sang mga Planeta?

Planet X. Ginhatag ini nga ngalan sang astronomo nga si Percival Lowell sa wala pa matukiban nga planeta nga ginhaumhaum niya nga nagalibot sa unhan sang Neptune. Ang pagpangita niya sa Planet X nagsugod sang 1905 sa iya obserbatoryo sa Flagstaff, Arizona. Bisan pa napatay si Lowell nga wala makita ang Planet X, ang ginsugdan niya nga pagpangita nagpadayon. Sang ulihi, sang 1930, sa obserbatoryo ni Lowell, natukiban ni Clyde Tombaugh ang planeta nga Pluto. May Planet X gid man!

Ang mga astronomo nagpalibog sa gilayon, ‘May isa pa ayhan ka Planet X?’ Anom ka dekada sang maukod nga pagpangita ang nagsunod, kag sa ulihi nga mga tuig sang pagpangita, gingamit pa gani ang salakyan sa kahawaan. Bisan pa linibo ka asteroid, bituon, galaksiya, kag nebula ang natukiban, wala sing bag-ong mga planeta nga nakita.

Apang, wala nag-untat ang pagpangita. Ang mga sientipiko naggamit sing bag-ong mga teknolohiya kag mas maayo nga mga teleskopyo agod mamutikan ang nagalibot nga mga butang nga mas magarhom sing minilyon ka beses sangsa makita sang mata lang. Nabaslan gid man sang ulihi ang ila mga panikasog. Makahalawhaw gid nga dinosena ka magagmay nga planeta sa unhan sang Pluto ang nakita na karon!

Diin ining magagmay nga mga planeta? Pila pa ang mahimo makit-an? Amo na ini bala ang pinakamalayo nga mga butang sa aton solar system?

Ang Pinakamalayo nga mga Butang

Ang solar system ginahuman sing siam ka planeta nga nagalibot sa adlaw. Dugang pa sa sina, linibo ka batuhon nga asteroid ang nagasinabaysabay sa kahawaan, ang kalabanan sa linya sa ulot sang Mars kag Jupiter. Halos isa ka libo man nga kometa ang nakit-an.

Diin sini nga mga butang ang pinakamalayo ang kalayuon gikan sa adlaw? Ang matuod, ang mga kometa amo ang pinakamalayo.

Ang tinaga nga “kometa” naghalin sa Griegong tinaga nga ko·meʹtes, nga nagakahulugan “malaba sing buhok”—nagapatuhoy sa malaba kag malapad nga ikog sa masanag nga mga ulo sini. Gintunaan ang mga kometa sing madamo nga disparatis kag sobra nga kahadlok. Ang mga tumalan-aw nagapatuhoy gihapon sa mga kometa subong dikinaandan nga mga talan-awon. Naghalin ini sa mga pagpati sang una nga mga butang ini nga daw murto. Ngaa ginakahadlukan gid ini sing daku? Ang isa ka rason amo nga kon kaisa sa pagguwa sini, natabuan man nga may malain nga mga hitabo.

Nagapukaw gihapon ang mga kometa sing pagkapanatiko. Sang Marso 1997, sa California, E.U.A., 39 ka katapo sang kulto nga Heaven’s Gate ang naghikog sing tingob samtang nagapalapit sa adlaw ang kometa nga Hale-Bopp. Ngaa? Bangod naglaum sila nga sugaton sila sang isa ka salakyan sa kahawaan halin sa iban nga planeta, nga ginalipdan kuno sang kometa.

Indi tanan ang may dimakatarunganon nga pagtamod sa mga kometa. Sang ikap-at nga siglo B.C.E., nagpanugda si Aristotle nga ang mga kometa mga panganod sang masanag nga gas sa langit. Pila ka siglo sang ulihi, ang Romanong pilosopo nga si Seneca maalamon nga nagpanugda nga ang mga kometa nagalibot nga mga butang sa langit.

Sa pag-abot sang teleskopyo kag sa pagtukib sang kasuguan sa grabidad ni Newton, ang pagtuon tuhoy sa mga kometa nangin mas sibu nga siensia. Sang 1705, napat-od ni Edmond Halley nga ang mga kometa nagalibot sa adlaw sa malaba, daw matipulon nga mga banas. Dugang pa, natalupangdan niya nga ang mga kometa nga nakita sang tuig 1531, 1607, kag 1682 may pareho nga mga banas kag may regular nga mga ulot nga mga 75 ka tuig. Ginpanugda sing husto ni Halley nga isa lang ka nagalibot nga kometa ang ginapatuhuyan sang tagsa nga nakita, nga ginhingalanan sang ulihi nga Halley’s Comet.

Nahibaluan karon sang mga manugpanalawsaw nga matig-a ang sentro sang ulo sang mga kometa, nga ang kalabanan may kalaparon sa ulot sang 1 tubtob 20 ka kilometro. Ang sentro sang ulo malaragway sing maayo subong madulom, mahigko nga iceberg nga laban yelo kag nasamuan sing yab-ok. Ang mga retrato sang Halley’s Comet nga ginkuha sing malapit sang salakyan sa kahawaan nga Giotto sang 1986 nagapakita sing ginabuga nga gas kag yab-ok halin sa kometa. Ining mga ginabuga nagahuman sang masanag nga ulo kag ikog sang kometa nga makita halin sa duta.

Mga Pamilya Sang Kometa

Duha ka pamilya sang kometa ang nagalibot sa adlaw. Ang pagklase sa kometa napasad sa kabug-usan sang paglibot sini, ukon ang kalawigon sang tion nga makumpleto sini ang isa ka paglibot sa adlaw. Ang short-period, ukon periodic, nga mga kometa—kaangay sang Halley’s Comet—nagahinguyang sing kubos sa 200 ka tuig agod makalibot sa adlaw. Ang paglibot sini nagasunod sa banas nga malapit sa ecliptic, ang duog sa kahawaan sa diin nagalibot ang duta kag ang iban pa nga mga planeta sa adlaw. Ayhan may isa ka bilyon ka periodic nga kometa, ang kalabanan sini nagalibot sa unhan sang pinakamalayo nga mga planeta nga Neptune kag Pluto, binilyon ka kilometro ang kalayuon sa adlaw. Kon kaisa, ang orbita sang iban sini, subong sang Encke’s Comet, ginabutong palapit sa adlaw bangod sang pagpalapit sini sa mga planeta.

Kamusta naman ang paglibot sang long-period nga mga kometa? Indi kaangay sang short-period nga mga kometa, ang long-period nga mga kometa nagalibot sa adlaw halin sa tanan nga direksion. Lakip sa sini ang mga kometa nga Hyakutake kag Hale-Bopp, nga nagpasundayag sing makawiwili sang ulihi sini nga pagpakita. Apang, wala ginapaabot ang pagbalik sini sa sulod sang linibo ka tuig!

Ang daku nga grupo sang long-period nga mga kometa nagalibot sa pinakamalayo nga mga bahin sang solar system. Ining guban ginhingalanan nga Oort nga panganod, sunod sa Olandes nga astronomo nga, sang 1950, una nga nagpahibalo sang pagluntad sini. Pila ka kometa ang nagahuman sa sini nga panganod? Ang mga astronomo nagabulubanta sing kapin sa isa ka trilyon! Ang iban sining kometa nagalakbay sing mga distansia nga isa ka light-year ukon kapin pa halin sa adlaw.a Sa sina nga mga distansia, ang isa ka paglibot mahimo mangin kapin sa napulo ka milyon ka tuig!

Linaksa ka Magagmay nga Planeta

Ang bag-o lang makilala nga magagmay nga mga planeta nga ginhinambitan sa umpisa yara sa unhan sang Pluto upod ang short-period nga mga kometa. Kutob sang 1992, natukiban sang mga astronomo ang mga 80 sining magagmay, tulad–planeta nga butang. Ayhan may linibo sini nga mas malapad pa sangsa 100 ka kilometro. Ining magagmay nga mga planeta nagahuman sang Kuiper belt, nga ginhingalan sa isa ka sientipiko nga naghunahuna sang pagluntad sini halos 50 ka tuig ang nagligad. Ang mga butang sa Kuiper belt mahimo nga ginahuman sang kombinasyon sang bato kag yelo.

Ang mga tukib bala sining karon lang sang magagmay nga mga planeta nagbaylo sang pagtamod sa nasulod nga solar system? Huo! Ang Pluto, ang bulan sini nga Charon, ang satelayt sang Neptune nga Triton, kag ang iban pa nga mga butang nga yelo sa nasulod nga solar system ginahunahuna na karon subong mga butang nga naghalin sa Kuiper belt. Ang iban nga mga astronomo nagahunahuna pa gani nga ang Pluto indi na makabig subong isa ka daku nga planeta!

Diin Sila Naghalin?

Paano nagdamo ang mga kometa kag ang magagmay nga mga planeta sa Kuiper belt? Nagpanugda ang mga astronomo nga ining mga butang naghalin sa una nga panganod sang yab-ok kag nagakatunaw nga yelo, nga nagtingob sa pagporma sing mas daku nga mga butang. Apang, ining mga butang tama ka manipis nga naglapta amo nga wala na magpadayon nga mangin daku nga mga planeta.

Ang long-period nga mga kometa may daku man nga bahin sa solar system. Kon tingubon, ining mga kometa mas mabug-at sing mga 40 ka beses sangsa duta. Ginhunahuna nga ang kalabanan sini naporma sing maaga sa maragtas sang solar sys­tem sa rehiyon sang naguwa nga gas-giant nga mga planeta.

Ano ang naghabyog sa sining mga kometa sa ginalibutan sini karon nga malayo gikan sa adlaw? Mahimo nga amo ang dalagku nga mga planeta, subong sang Jupiter, nga daw daku katama nga tirador sang grabidad sa bisan ano nga kometa nga magpalapit sa sini.

Pag-usisa sa mga Kometa

Ginahuman ang mga kometa sing pila sang pinakauna nga materyal sa solar system. Paano mausisa sing dugang pa ining makawiwili nga mga butang? Ang pulupanag-on nga pagduaw sa nasulod nga solar system sang pila ka kometa nagabulig nga matun-an ini sing maayo. Ang nanuhaytuhay nga mga ahensia sa pagpanglugayaw sa kahawaan nagaplano nga magpadala sing madamo nga salakyan sa kahawaan sa pag-usisa sa mga kometa sa masunod nga mga tinuig.

Sin-o ang nakahibalo kon ano pa ang matukiban sa aton solar system? Ang bag-o nga mga tukib kag paghangop sa malayo nga mga butang nga nagalibot sa adlaw nagadugang sing kusog sa pinamulong sang Biblia nga narekord sa Isaias 40:26: “Itangla ang inyo mga mata sa hitaas kag tan-awa. Sin-o bala ang nagtuga sini nga mga butang? Ini amo ang Isa nga nagapaguwa sang ila kasuldadusan sa isip, ginatawag niya sila tanan sa ngalan.”

[Footnote]

[Kahon sa pahina 27]

MGA KOMETA KAG MGA METEOR SHOWER

Kon nagatan-aw sa makahalawhaw nga pagsibad sang meteor sa kalangitan, nagapalibog ka bala kon naghalin ini sa isa ka kometa? Mahimo nga diri ini naghalin. Kon nagapalapit sa adlaw ang isa ka kometa, ang may yelo nga ulo sini amat-amat nga nagakawas-ag, nagapaguwa sing nagaikog nga pudpod nga mga bato, ukon mga meteoroid. Ining mga pudpod indi subong kamag-an sa yab-ok nga yara sa ikog sang kometa kag busa wala ginahuyop pa kahawaan sang solar nga hangin. Sa baylo, nagaporma ini sing linya sang sagbot nga nagalibot sa adlaw kaupod sa banas sang kometa nga ginhalinan sini.

Kada tuig, makapalapit ang duta sa pila sini nga mga linya sang meteoroid. Ang Leonid meteor shower sa tungatunga sang Nobiembre naghalin sa materyal nga ginbilin sang kometa nga Tempel-Tuttle. Nagapakita ini sing tumalagsahon nga pasundayag kada 33 ka tuig. Ang mga nagtan-aw sang Leonid shower sang 1966 nagreport nga nakakita sila sing kapin sa 2,000 ka meteor kada minuto—daw bagyo! Sang 1998 nagpatubas ini sing makasililaw nga mga bola sang kalayo, kag takus gid ini tan-awon sini nga Nobiembre.

[Diagram/Mga Laragway sa pahina 24-6]

1. Ang kometa nga Hale-Bopp sang 1997

2. Si Edmond Halley

3. Si Percival Lowell

4. Ang Halley’s Comet sang 1985

5. Ang Halley’s Comet sang 1910

6. Ginabuga nga gas kag yab-ok halin sa Halley’s Comet

[Mga Kapsion]

1) Tony kag Daphne Hallas/Astro Photo; 2) Culver Pictures; 3) Maayong kabubut-on sang Lowell Observatory/Dictionary of American Portraits/Dover

4) Maayong kabubut-on sang Anglo-Australian Observatory, retrato ni David Malin; 5) National Optical Astronomy Observatories; 6) ang Giotto Project, ang panguna nga imbestigador sang HMC nga si Dr. Horst Uwe Keller, ang Canada-France-Hawaii nga teleskopyo

[Diagram]

(Para sa kabug-usan sang teksto, tan-awa ang publikasyon)

7. Ang paglibot sang pila ka kometa

Kometa nga Kohoutek

Halley’s Comet

Adlaw

Duta

Encke’s Comet

Jupiter

[Mga Laragway]

8. Antes magbunggo sa Jupiter sang 1994, ang kometa nga Shoemaker-Levy 9 nagwasaag sa 21 ka mga bahin

9. Ang kadaygan sang Pluto

10. Ang kometa nga Kohoutek, 1974

11. Ang asteroid nga Ida upod ang bulan sini nga Dactyl

[Mga Kapsion]

8) Dr. Hal Weaver kag T. Ed Smith (STScI), kag NASA; 9) A. Stern (SwRI), M. Buie (Lowell Obs.), NASA, ESA; 10) retrato sang NASA; 11) NASA/JPL/Caltech