Ang Isa ka Langitnon nga Dumuloaw Nagbalik

Kometa nga Halley—Isa ka Himaya sa Dios

SA TANAN nga kahimayaan nga ginbutang sang Dios sa iya mabituon nga kalangitan, ang isa ka daku nga kometa, nga ang ikog sini harianon nga nagasurip sa kalangitan, gindayaw subong labing matahom. Pila na lamang ka tawo nga buhi karon ang makadumdom sang katahom sang kometa nga Hal­ley sang 1910, apang tatlo ka kaliwatan sugod sadto ang nakabati tuhoy sini, kag madamo ang nagalaum nga makita nila ang pagbalik sini.

Karon, 76 ka tuig sang ulihi, ang kometa nga Hal­ley nagbalik liwat agod tumanon ang iya panaad. Nakita ini sang mga astronomo. Una nila ini nga nakilal-an sa isa ka litrato nga ginkuha sang tatlo ka tuig sang una paagi sa isa ka daku nga teleskopyo sa Bukid sang Palomar. Bantayan nila ini samtang nagahilapit ini sa duog nga sa diin makita naton ini tanan.

Ang kometa nga Hal­ley makabaton sing tuhay nga pag-abiabi sang sa nagligad nga mga pagduaw sini. Ang mga kauswagan sa teknolohiya nga wala pagdamgoha sang 1910 magapaposible sang pagpadala sing mga kamera kag mga instrumento sa kahawaan agod sugataon si Hal­ley. Sang Disiembre, 1984 duha na ka Ruso nga salakyan sa espasyo ang ginpalupad, kag sang Hulyo duha pa, ang isa gikan sa Europa kag ang isa gikan sa Hapon, ang ginpadala sa mga orbita agod magtabo sa banas ni Hal­ley sa Abril sini nga tuig. Sa amo nagalaum ang mga sientipiko nga makilala sing maayo pa ining langitnon nga kalatingalahan nga indi pa nahangpan.

Apang, ginapaandaman kita nga indi pagpaabuton nga ang pagpasundayag sang kometa nga Hal­ley pareho sang 1910. Ang iban nga mga astronomo nagasiling pa gani nga ining pagpasundayag mahimo nga amo ang labing makabalang-aw sa 2,000 ka tuig. Ngaa indi palareho ang pagpasundayag? Nasandig ini labi na sa kon diin ang duta sa orbita sini kon maglabay ang kometa. Sa pagkamatuod, kon mas malapit kita, mas makita naton sing maayo ang kometa. Subong man, kon mas daku ang anggulo sa ulot sang kometa kag sang adlaw, mas madugay ini sa langit kon gab-i. Nataboan nga sang Pebrero 9, 1986, nga amo ang pinakamalapit nga distansya sang kometa sa adlaw, nga ginatawag per­i­he­lion, kag amo ang pinakamatahom sini, ang duta halos eksakto gid nga yara sa pihak nga bahin sang adlaw. Nagakahulugan ina nga ang kalayuon naton sa pinakadaku na, halos 150,000,000 milyas,a samtang ang kometa yara sa likod sang adlaw! Indi gid ina maayo.

Apang ang kometa nagpabilin sa sulod sang orbita sang duta sa pila ka adlaw, naglabay nga malapit sa aton antes kag sa tapos sang perihelion. Sa pagpasulod sini, ang kometa yara sa maayong posisyon para sa mga nagapuyo sa naaminhan nga hemisperio, apang indi ini tanto kasanag. Nagsanag ini kag naglapit sa duta sa pagpaguwa sini. Nian nakita ini sa mataas nga bahin sang nabagatnan nga kalangitan apang indi maayo ang posisyon sini para sa mga tumalan-aw sa naaminhan.

Ngaa Pinakabantog ang Kometa nga Halley?

Indi bala isa lamang ini sang madamo nga kometa nga nagpuni sang kalangitan sa nagligad nga mga tuig? Sa kamatuoran ang mga kometa indi tumalagsahon. Sa masami may yara sa dimagkubos isa ukon duha sa langit sa isa ka tion, kag isa ka dosena ukon kapin pa ang mahimo makita sa sulod sang isa ka tuig. Apang ang kalabanan sini malayo, makita lamang paagi sa teleskopyo, kag daw subong sang nagaigpat nga kabituonan. Talagsa lang nagapalapit ang isa ka kometa agod makita sang mga mata lamang. Talagsa lamang nagaguwa ang isa ka tumalagsahon nga kometa nga may malaba, manipis nga ikog nga nagakurit sing matahom gid sa kalangitan. Anum sina nga mga kometa sang ika-19 nga siglo ang nagribal ukon naglabaw sa kasanag ni Halley.

Apang, kon mabatian sang isa ka kinaandan nga tawo ang tinaga nga “kometa,” ang ngalan nga Hal­ley amo sa gilayon ang madumduman. Ngaa? Ang kometa nga Hal­ley sang 1910 amo ang pinakamatahom sa aton siglo. Pila lamang ang masanag nga mga kometa kutob sadto, apang wala pa sing isa nga nakatupong sa himaya ni Halley.

Apang, luwas sa kasanag sini, ang tumalagsahon nga kabangdanan kon ngaa bantog ini amo nga ini ang una nga kometa nga nangin kilala nga dumuluaw, nga may regular nga iskedyul sa pagbalikbalik. Si Ed­mond Hal­ley, isa ka Ingles nga astronomo amo ang nakahimo sining makapakibot nga tukib. Si Hal­ley (ang iya ngalan nagabagay sa al­ley, indi sa dai­ly) kaupod ni Isaac New­ton, kag gingamit niya ang bag-ong mga teoriya ni New­ton tuhoy sa grabidad kag paglibot sang mga planeta sa ila orbita sa pagkalkular sang paglibot sang mga kometa sa orbita nga nakit-an sang una. Ginpatalupangod ni Hal­ley nga ang mga banas sang duha ka naglabay nga kometa, sang tuig 1531 kag 1607, kag sang ikatlo nga iya mismo nakita sang 1682, halos palareho. Nataboan lamang bala ini? Indi, ginhaumhaum niya nga isa lamang sila ka kometa, nga nagabalikbalik sa kada un-kuarto sang isa ka siglo. Ginpakot niya nga ang kometa makita liwat sang mga tuig 1758.

Wala na ini makita ni Hal­ley—napatay sia sang 1742 sa edad nga 86—apang matuod gid suno sa iya pakot, ang kometa nagpakita sa entablado sang kalibutan sang 1758. Una ini nga nakita sang isa ka Aleman nga mangunguma sang Disiembre 1758, kag nakalab-ot ini sa per­i­he­li­on sang Marso 1759. Sa gilayon ginhingalanan ini nga kometa nga Hal­ley, kag amo sini ang pagkakilala sa sini tubtob karon.

Sa amo napamatod-an nga ang kometa nga Hal­ley isa ka matuod nga katapo sang sistema solar. Posible ayhan nga amo man ini ang iban pa nga mga kometa nga nakit-an sang una nga mga tion? Sa pagkamatuod ang isa ka talalupangdon nga butang wala makalikaw sa igtalupangod sang una nga mga pagduaw sini. Si Hal­ley mismo nagsiling nga ang kometa sang 1456 mahimo nga amo man gihapon. Sang gin-usisa ang mga rekord sang maragtas, nasapwan sang mga iskolar nga ang kometa nakit-an sa tagsa sang 23 ka paglibot antes sadto, pabalik sa petsa nga 240 B.C.E., sang ginreport ini sang Intsik nga mga astronomo. Kon amo ang pagpakita sini karon nangin ika-30 sa wala mautod nga serye sang pagpakita, sa tagsa ka 75 pa 78 ka tuig sa sulod sang kapin sa duha ka libo ka tuig.

Isa ka Manuglakbay sa Sistema Solar

Ang kometa nga Hal­ley nagasakay sa isa ka mataas nga orbita. Indi ini tipulon kundi palaba. Nagahitad ini sa mga orbita sang tanan nga planeta halin sa Venus tubtob sa Nep­tune. Sa per­i­he­li­on sing 54,000,000 ka milya lamang ini gikan sa adlaw, apang sa pinakamalayo nga punto sini, kapin sa 3 bilyones ka milya ang kalayuon sini.

Sa mga distansya sang Jupiter, ang kometa makita na paagi sa teleskopyo, kag sa tapos ini makatabok sa orbita sang Mars, makita na ini sang mata lamang. Sa sining tinion ang ikog nagaporma. Nagadaku ini kag nagadaku samtang nagapalapit ang kometa sa adlaw. Pirme ini nagatudlo palayo sa adlaw, bangod ginahuyop ini sang hangin kag radyasion nga halin sa adlaw.

Mga Ideya sang Nagtan-aw sa Kometa

San-o nila ginpaabot nga makita ang kometa, kag sa diin nila nayon ginpangita ini? Agod makita mo ini kag kon daw ano kasanag ini nasandig ini sa madamo nga butang. Nagtan-aw sila sa wala pa ang pamanagbanag ukon sa tapos magligad ang kadulom sang kagab-ihon, nga sa amo nga tion indi ini tanto kalapit sa adlaw. Ang kadulom sang langit importante. Ang kasanag sang mga suga sa siudad makaupang. Sa duog nga imo ginapuy-an, makita mo bala sing maathag ang Milky Way sa masanag nga kagab-ihon? Kon indi, ginpangita sang iban ang bahin nga ginpaabot nila makita nila sing maathag ang kometa.

Ang masanag nga bulan nagatabon sa lus-aw nga kasanag sang kometa. Makita ini sing maayo kon ang bulan yara sa ubos sang ginataipan ukon lati pa lamang. Subong man, ang kometa dapat nga yara sa mataas nga bahin sang langit agod indi ini matabonan sang mga ambon kag yab-ok. Ang kataason sini nasandig sa kataason sang lugar nga imo nahamtangan, sa naaminhan ukon sa bagatnan sang ekuador. Bilang katapusan, ano ang kahimtangan sang tiempo? Ang magal-um nga langit makaupang sa plano nga makita ang kometa.

Sa tapos mabinagbinag ang tanan, san-o sila nagplano sa pagtan-aw? Ang kometa nakita sang mata lamang sang Disiembre. Madali ini nakita sa naaminhan nga hemisperio. Nakita ini sa mataas nga bahin sang bagatnan kag nakatundan sang kagab-ihon. Sa tapos sang pag-ugsad sang bulan sang Disiembre uno, madulom ang kalangitan sa sulod sang duha ka semana. Wala ginpaabot nga ang kometa nga makita masanag. Ginbantayan nila ang daw nagaigpat-igpat nga kapawa nga nagahulag padulong sa nakatundan sa kada gab-i.

Sang talipuspusan sang Disiembre, nagtaliwan liwat ang ugsad nga bulan. Sadto nga tion nagsanag ang kometa, kag nakita ang ikog sini, apang naghulag ini palapit sa nakatundan nga gintaipan. Sang ulihi nga bahin sang Enero, nadula ini sa kagab-ihon kag indi na makita sang nagapadulong ini sa adlaw.

May Yara Ka Bala “Binoculars”

Makabulig sa imo sing daku ang “bin­oc­u­lars” agod makita mo kag maapresyar ang kometa, labi na samtang nagapalapit ini. Para sa mga indi espesyalista mas maayo ini sa teleskopyo bangod malapad ang lilian sini. Paagi sa “bin­oc­u­lars,” mahimo nga makita ang kometa antes ini makita sang mga mata lamang. Sa pagkamatuod, dapat makahibalo ka kon sa diin ini pangitaon. Ang Nobiembre 15 pa 17 sang 1985 amo gid ang maayo nga kahigayunan nga nakita ini, sang naglabay ini sa bagatnan sang kilala nga Ple­ia­des.b Naglapit pa gid ini sang ika-16, kag malapit gid sa Ple­ia­des kon lilion sa “bin­oc­u­lars.” Ginpangita nila ang hanap nga bituon, kag ginbantayan nila ang posisyon sini sa tunga sang iban pa nga mga bituon sa malapit. Pagligad sang isa ukon duha ka oras gintan-aw nila liwat kag ginpanilagan kon nagahulag ini pa nakatundan. Nakabulig ini sa ila sa paghibalo nga ang ila ginatan-aw amo ang madugay na ginhulat nga kometa nga Hal­ley.

Sa tapos sang per­i­he­li­on, ang kometa nga Hal­ley makadangat sa iya pinakamalaba nga kalabaon kag pinakamasanag nga kasanagon sa maaga nga bahin sang Abril. Antes sina, sang Marso, nakita ini nga nagapaibabaw, una ang ikog, sa wala pa ang pamanagbanag sa kalangitan. Para sa mga tumalan-aw sa naaminhan nga mga pungsod, Hapon, Estados Unidos, kag Europa, ang kometa makapaslawlaw nga yara nayon sa ubos sang nabagatnan nga bahin sang langit. Apang matahom gid ang nakita sang tumalan-aw sa Bagatnan nga Amerika, bagatnan nga Aprika kag Aus­tral­ia. Sa una nga bahin sang Abril sini nga tuig, ang Hal­ley yara sa iya pinakamatahom nga hugna, mataas didto sa langit kag ang ikog sini nagaarko. Ang bulan mangin yara sa iya katapusan nga lati, kag samtang nagapadulong ini sa bag-o nga lati sa ika-9, ang madulom nga kalangitan magahatag sing pinakamatahom nga back­ground agod makita sang tanan ang kagayon sang aton langitnon nga dumuloaw.

Ano ang Kabangdanan sang mga Hulag sang Kometa

Ang interes nga napukaw sining pagpasundayag sa langit kinaugali lamang nga magapautwas sing madamo nga pamangkot nahanungod sa makatalanhaga nga butang, nga tuhay gid sa mga bituon kag mga planeta. Ano ang kometa? Sa diin ini naghalin? Ano ang kaanggid gid sa sini? Nahuman sang ano ang ikog sini? Ngaa may talalupangdon nga mga pagbalhin samtang nagapalapit ini sa adlaw kag nagapalayo?

Naganyat ang mga kaliwatan sang mga astronomo sa sining mga pamangkot, apang bisan sa karon ang mga sabat nagapabilin gihapon nga indi pat-od kag haumhaum lamang. Kon ang kometa malapit agod nga makita naton ang pila sang detalyado nga mga bahin sini paagi sa teleskopyo, ginatago sini ang iya ulo (nu­cle­us) sa panganod (coma), amo kon ngaa ang lamang nga makita naton amo ang isa ka hanap nga bola sang ambon. Ang kapawa gikan sa coma, nga gin-analisar sa spec­tros­cope, nagasugid sa aton sang pila ka butang nga nagahuman sini: alisngaw, am­mo­nia, meth­ane, cya­no­gen. Subong man ang mga atomo sang kinaandan nga mga metal ginpahayag: salsalon, nick­el, man­ga­nese, cal­cium, mag­ne­sium, so­di­um, kag iban pa. Ini tanan ginakuha sa coma sang radyasion sang adlaw agod magporma sing ikog. Ang ikog nagasilak, subong sang coma, bangod sang kapawa kag nagaumpok nga kapawa sang adlaw.

Dalagku gid ang mga kometa. Ang coma masami nga daku pa sa mga planeta, kon kaisa subong gani kadaku sa adlaw. Ang mga ikog sang mga kometa tignapulo ka milyon ka milya ang kalabaon; ang iban may kalabaon nga kapin sa isa ka gatos ka milyon ka milya, nga makalab-ot halin sa duta tubtob sa adlaw. Apang, gamay lamang kon ipaanggid ang solido nga nu­cle­us. Mga pila ka milya lamang ang kasangkaron sini.

Nahisanto sa diutay nga nu­cle­us, kon bilugon ang bug-os nga kometa binilyon ka beses ang kagamayon sini sang sa duta. Ang ikog sang kometa nga tuman kadaku nga daw nagapuno sang langit may diutay nga sustansya nga bisan gani ang kasanag sang mga bituon nagalapos sa sini. Manipis pa ini sa labing maayo nga vac­u­um nga mahimo sang tawo. Ang ihibalo nahanungod sini nagpakanay sang kahadlok anay nga basi ang paglabay sang ikog sang kometa sa duta makahalalit. Ina nga kahadlok naglapnag sang katapusan nga yari diri ang kometa nga Hal­ley. Nagsalasala ang mga tawo nga basi ang mga gas sa ikog makahilo sa atmospera kag gani nagtinguha sila nga amligan ang ila kaugalingon sadtong ginkahadlokan nga adlaw sang Mayo 18, 1910. Apang ang naglabay ang ikog sang kometa sa duta nga wala man lang sing bisan ano nga epekto.

Ang Pagkabun-ag kag Pagkapatay sang mga Kometa

Gindumdom sang una nga ang mga kometa mga dumuloaw gikan sa kabituonan. Kon kaisa, may nagapalapit sa daku nga planeta, subong sang Jupiter, kag ginahigop sang malapit nga orbita sang aton sistema solar. Apang, ang pagpanalawsaw sining karon lang daw nagapahangop nga ang mga kometa naangot sa grabidad sang Adlaw subong sang iban pa nga mga bahin sang sistema solar. Kon kaisa ang mga kometa ginahabyog sa wala sing latid nga orbita, kag nagakadula sing dayon gikan sa sistema solar.

Sa popular kasan-o lang nga teoriya tuhoy sa mga kometa, ang nu­cle­us ginlaragway subong isa ka “mahigko nga bola sang yelo,” nga nahuman sang yelo, meth­ane, kag am­mo­nia, nga nasamo sa bilog nga mga uhay nga nagaunod sing metaliko nga mga elemento. Samtang nagapalapit ang kometa sa adlaw, nagapaputli ini, nagapaguwa sing alisngaw kag yab-ok, agod magporma sing tulad-panganod nga coma. Kon malapit na ini sa adlaw, ang mga alisngaw kag yab-ok ginahuyop gikan sa coma sang madlos sang mga partikulo sang adlaw kag sang radyasion sang adlaw agod magporma sing ikog.

Sa sini nga paglabay sang Hal­ley, ginalauman sang mga astronomo nga mahibal-an kon daw ano ka husto ining laragway. Paagi sa aparato sa espasyo malapit sa kometa, makakuha sila sing malapit nga mga litrato kag mga takus. Sa amo ginapaabot nila nga masanagan ang pila sang mga tanhaga nahanungod sa mga kometa.

Ang mga kometa indi wala sing katapusan. Indi sila masaligan sa pagbantay sang tion. Ang iskedyul sang kometa nagabalhin bangod sang sulit-sulit nga pagbutong sang mga planeta malapit sa banas sini. Sa kamatuoran, ang paglabay sini malapit sa planeta mahimo nga magapahurabog sini gikan sa sistema sing dayon, subong sang hungod nga ginhimo sa Voy­ag­er nga mga salakyan sa kahawaan. Subong man, ang kometa nga nagabalikbalik ginaapektohan sang katigulangon sini. Sa kada tion nga nagalabay ini sa adlaw, ginagamit sang adlaw ang pila sang iya mga sustansya agod maghimo liwat sing coma kag ikog. Ang pila sang wala magdugay nga mga kometa nadula sa tapos sang makapila nga paglibot, kag ang nabilin lamang amo ang pag-ulan sang mga me­te­or. Ang kometa nga Hal­ley tuman kadaku amo kon ngaa buhi pa ini gihapon walay sapayan sang dinosena na nga paglibot kag wala madula ang kasanag sini, apang madula gid man ini sa ulihi.

Ang Kometa Nagadayaw sa Ila Manunuga

Kon makita mo ang kometa nga Hal­ley, hunahunaa ang ika-19 nga Salmo sa Biblia. Sa pagkamatuod, ining kometa isa sang mga kalatingalahan sa kalangitan, nga nagapahayag sang himaya sang Dios, bisan sa mahipos nga katahom, nga wala sing hambal ukon mga pulong.

[Footnotes]

[Mga Diagram sa pahina 15]

(Para sa kabug-usan sang teksto, tan-awa ang publikasyon)

Ang orbita sang kometa nga Halley

Orbita sang Neptune

Orbita sang Uranus

Orbita sang Saturn

[Diagram]

Ang puti nga kahon nagapakita sang bahin sang orbita sang kometa nga kitaon gikan sa duta

Orbita sang Jupiter

Orbita sang Mars

Orbita sang Duta

Adlaw

Perihelion