Natalana Na Bala nga Malaglag ang Planeta nga Duta?
NAGAHINGAPOS na ang ika-20 nga siglo, kag nagahinampot na ang ika-21 nga siglo. Sa sini nga danyag, ang nagadamo nga tawo nga sa kinaandan pakulahaw lamang ukon wala nagasapak sa mga tagna tuhoy sa kalaglagan nagapalibog kon bala may magaabot gid nga isa ka hitabo nga magapakibot sa bug-os nga kalibutan.
Mahimo nga may natalupangdan ikaw nga mga artikulo sa pamantalaan ukon sa magasin tuhoy sini—kompleto nga mga libro pa gani tuhoy sini nga topiko. Wala kita makahibalo kon ano ang matabo sa pagsugod sang ika-21 nga siglo. Ang pila ka tawo nagasiling nga ang pag-abot sang talipuspusan sang katuigan 2000 isa ka tuig lamang nga diperensia (ukon isa ka minuto, halin sa 2000 padulong sa 2001) kag mahimo nga wala gid sing daku nga importansia. Ang labi nga ginakabalak-an sang madamo amo ang mas malawig nga palaabuton sang aton planeta.
Ang isa ka tagna nga masami nagautwas karon amo nga sa gintalana nga tion—sa malapit man ukon sa malayo nga palaabuton—ang planeta nga Duta malaglag sing bug-os. Binagbinaga lamang ang pila sinang makahalanusbo nga mga tagna.
Sa iya libro nga The End of the World—The Science and Ethics of Human Extinction, nga una nga ginbalhag sang 1996, ang awtor kag pilosopo nga si John Leslie nagasambit sing tatlo ka posibilidad kon paano matapos ang kabuhi sang tawo sa duta. Una namangkot sia: “Magakahulugan ayhan sing katapusan sang tawhanon nga rasa ang patarasak nga inaway nuklear?” Nian nagdugang sia: “Ang posible nga danyag . . . amo ang pagkapapas bangod sa mga epekto sang radiasyon: mga kanser, mga pagluya sang sistema sang imunidad nga pagatunaan sang pagduging sing makalalaton nga mga balatian, ukon sang madamo nga depekto sa pagkatawo. Mahimo nga mapatay man ang mga mikroorganismo nga importante sa ikaayo sang palibot.” Ang ikatlo nga posibilidad nga ginsambit ni G. Leslie amo nga ang duta mahimo nga maigo sang isa ka kometa ukon sang isa ka asteroid: “Tuhoy sa mga kometa kag mga asteroid nga mahimo mag-igo sa Duta sa pagtiyog sini, mga duha ka libo sini ang may kadakuon halin sa isa tubtob napulo ka kilometro sa diametro. May yara man sing pila (indi ini sarang mabulubanta) ka mas dalagku nga mga kometa kag mga asteroid, kag mas madamo ka magagmay sini.”
Isa ka Maathag nga Paglaragway sa “Katapusan sang Kalibutan”
Ukon binagbinaga man ang isa pa ka sientipiko, si Paul Davies, propesor sa University of Adelaide, Australia. Ginlaragway sia sang Washington Times subong “ang pinakamaayo nga manunulat sa siensia sa bug-os nga kalibutan.” Sang 1994 ginsulat niya ang The Last Three Minutes, nga gintawag “ang orihinal sang tanan nga libro tuhoy sa katapusan sang kalibutan.” Ang una nga kapitulo sini nga libro gintawag nga “Katapusan Sang Kalibutan”, kag ginalaragway sini ang isa ka ginahanduraw nga danyag kon ano ang matabo kon maigo sang isa ka kometa ang planeta nga Duta. Basaha ang bahin sang iya makapulunaw nga paglaragway:
“Ang planeta gin-uyog sang puwersa nga katumbas sa napulo ka libo nga linog. Isa ka mabaskog nga pagbuga sang hangin ang naghagunos sa ibabaw sang duta, nga naghapay sa tanan nga tinukod, kag nagpulbos sa tanan nga maagihan sini. Ang palibot sang matapan nga duta nga gintup-an nagtimbuok nga daw mga bukid nga likido nga mga pila ka kilometro ang kataason, ang idalom sang Duta nadayag sa isa ka buho nga 150 kilometros ang kalaparon. . . . Nagwasaag sa atmospera ang madamol yab-ukon nga mga kagulub-an kag natabunan ang adlaw sa bilog nga planeta. Ang silak sang adlaw ginbuslan sing makahaladlok, nagauluigpat nga binilyon ka bulalakaw, nga nagasugba sang duta sa idalom bangod sang makapalaso nga init, samtang nagakahulog ang nagwasaag nga mga butang pabalik sa atmospera.”
Ginaangot ni Propesor Davies ini nga danyag sa tagna nga maigo sang kometa nga Swift-Tuttle ang duta. Gindugang niya ang paandam nga walay sapayan nga ini nga sahi sang hitabo indi mahanabo sa malapit nga palaabuton, ginabulubanta niya nga “sa ulihi man ukon sa indi madugay ang Swift-Tuttle, ukon ang isa ka butang kaangay sini, magaigo sa Duta.” Ang iya konklusion ginbasi sa mga pagbulubanta nga may 10,000 kuno ka butang nga may kadakuon nga 0.5 kilometro ukon kapin pa sa diametro ang nagalakbay sa mga orbita sang Duta.
Nagapati ka bala nga matuod ining makahaladlok nga mga tagna? Makapakibot ang kadamuon sang tawo nga nagapati sa sini. Apang wala nila ini ginasapak bangod nagapati sila nga indi ini matabo sa ila tion. Apang, ngaa kinahanglan nga malaglag ang planeta nga Duta—sa indi madugay ukon mga milenyo gikan karon? Sa pagkamatuod, indi mismo ang duta ang ginahalinan sang problema sa mga pumuluyo sini, mga tawo man ukon mga sapat. Sa baylo, indi bala nga ang tawo man mismo ang salaon sa kalabanan nga mga problema sining ika-20 nga siglo, pati na ang posibilidad sa bug-os nga ‘pagkalaglag sang duta’?—Bugna 11:18.
Gintadlong ang Sayop nga Pagdumala sang Tawo sa Duta
Kamusta naman ang mas mapatihan nga posibilidad nga ang tawo mismo ang bug-os nga magalaglag kag magahalit sa duta paagi sa sayop niya nga pagdumala kag kakagod? Maathag nga daku nga bahin sang duta ang naguba na bangod sang sobra nga pagkalbo sa kagulangan, indi makontrol nga polusyon sa atmospera, kag paghalit sa mga alagyan sang tubig. Nagakaigo nga ginsumaryo ini mga 25 ka tuig na ang nagligad sang mga awtor nga sanday Barbara Ward kag René Dubos sa ila libro nga Only One Earth: “Ang tatlo ka dalagku nga bahin sang polusyon nga dapat naton usisaon—hangin, tubig, kag duta—sa pagkamatuod, nagahuman, sa tatlo ka panguna nga bahin sang aton kabuhi sa duta.” Kag ang kahimtangan wala gid mag-ayo kutob sadto, indi bala?
Kon ginabinagbinag naton ang posibilidad nga laglagon ukon gub-on sang tawo ang duta bangod sang iya mismo kabuangan, mapalig-on kita paagi sa pagbinagbinag sa makadalayaw nga ikasarang sang planeta nga Duta sa pag-ayo kag pagpasag-uli. Subong paglaragway sining makadalayaw nga ikasarang sa pagpasag-uli, si René Dubos naghatag sining makapalig-on nga mga obserbasyon sa isa pa ka libro nga, The Resilience of Ecosystems:
“Nagakabalaka ang madamo nga tawo nga ang igtalupangod tuhoy sa pagkaguba sang duta ulihi na kaayo bangod ang kalabanan nga halit sa ecosystem indi na makaayo pa. Para sa akon, ining negatibo nga panghunahuna indi nagakaigo bangod ang ecosystem may daku nga mga ikasarang sa pagpasag-uli gikan sa daku nga mga kahalitan sini.
“Ang ecosystem may pila ka mekanismo sa pag-ayo sang iya kaugalingon. . . . Nagabulig ini sa ecosystem nga malandas ang epekto sang paghalit paagi lamang sa amat-amat nga pagpasag-uli sang orihinal nga kahimtangan sang ekolohiko nga pagkabalanse.”
Sarang Ini Mahimo
Ang isa ka talalupangdon nga halimbawa sini sining karon lang nga mga tuig amo ang amat-amat nga pagtinlo sa bantog nga suba Thames sa London. Ang libro nga The Thames Transformed, nanday Jeffery Harrison kag Peter Grant, nagasugid tuhoy sining dalayawon nga kadalag-an nga nagapakita kon ano ang mangin resulta kon magbinuligay ang mga tawo para sa kaayuhan sang tanan. Amo sini ang ginsulat sang Duke sang Edinburgh sa Britanya sa iya introduksion sa sini nga libro: “Sa katapusan yari ang isa ka madinalag-on nga sugilanon nga takus nga ibalhag walay sapayan sang katalagman nga mahimo hunahunaon sang iban nga tawo nga ang mga problema tuhoy sa pag-amlig indi gid man tuman kalubha subong sing luyag ipapati sa ila. . . . Mahimo nga mapalig-on sila tanan bangod sang nahimo sa Thames. Ang maayong balita amo nga sarang ini mahimo kag mahimo man magmadinalag-on ang ila mga pamaagi.”
Sa kapitulo nga “The Great Clean-Up (Ang Dakung Pagpaninlo),” malipayon nga ginsulat nanday Harrison kag Grant ang nahimuan sa sulod sang nagligad nga kapin sa 50 ka tuig: “Sa una nga tion sa kalibutan, ang tuman kahigko kag industriyalisado nga suba napasag-uli tubtob sa kasangkaron nga liwat ini nga ginbuaran sang madamo nga pispis sa tubig kag mga isda. Inang tuman kadasig nga pagbag-o, sa kahimtangan nga daw wala na sing paglaum sang primero, nagpalig-on bisan sa tuman ka negatibo nga mga manug-amlig sang ilahas nga kabuhi.”
Ginlaragway nila dayon ang pagbag-o: “Padayon nga naguba ang suba sa sulod sang mga tinuig tubtob nga natabo ang daw katapusan nga kahalitan sadtong Ikaduhang Inaway Kalibutanon sang naguba kag nawasak ang mayor nga mga kanal kag mga imburnal. Sang mga katuigan 1940 kag 1950 malain na gid ang kahimtangan sang Thames. Ang suba kaangay sa isa ka wala sing tabon nga imburnal; maitom ang tubig, wala sing oksiheno, kag sa mga bulan sang tig-ilinit ang baho sang suba Thames nagalab-ot tubtob sa malayo nga duog. . . . Ang madamo anay nga mga isda nagpinalagyo, wala labot sa pila ka sili nga nakalampuwas bangod sa ikasarang sini sa pagginhawa sa ibabaw sang tubig. Sa mga pispis nga nagapuyo sa bahin sang suba malapit sa mga tinukod sa ulot sang London kag Woolwich ang nabilin na lamang amo ang pila ka ilahas nga mga pato kag apa nga mga gansa, kag utang nila ang ila kabuhi sa nagakalahulog nga mga liso sa pantalan sa baylo sang natural nga mga suplay sang pagkaon. . . . Sin-o ang makapati sadto nga matabo ining daku nga pagbag-o? Sa sulod sang napulo ka tuig yadto nga mga bahin sang suba nagbag-o halin sa literal nga pagkadula sang mga pispis padulong sa isa ka dalangpan sang madamo nga sahi sang pispis sa tubig, pati na ang nagapaligad sing tigtulugnaw nga ilahas nga mga pispis nga nagadamo tubtob sa 10,000 kag 12,000 ka wader.”
Sa pagkamatuod, ginalaragway sini ang isa lamang ka pagbag-o sa isa ka gamay nga pamusod sang kalibutan. Walay sapayan, makatuon kita sing leksion gikan sa sini nga halimbawa. Ginapakita sini nga ang planeta nga Duta indi makabig nga natalana na nga malaglag bangod sang sayop nga pagdumala, kakagod, kag pagpatumbaya sang tawo. Ang husto nga edukasyon kag nahiusa nga panikasog para sa pangkabilugan nga kaayuhan sang katawhan makabulig sa duta nga makay-o bisan ang daku nga halit sa iya ekolohiya, palibot, kag kadutaan. Apang kamusta naman ang posible nga kalaglagan gikan sa mga puwersa sa guwa, subong sang nagatalang nga kometa ukon asteroid?
Ang masunod nga artikulo nagaunod sing mga paagi para sa makaalayaw nga sabat sa sinang masibod nga pamangkot.
[Blurb sa pahina 5]
Ang edukasyon kag ang nahiusa nga panikasog makabulig sa duta nga makay-o bisan ang daku nga kahalitan